کتاب یپرم نوشتۀ ه. المار ـ مستقل از زبان نوشتار ـ نخستین تک  نگاری تفصیلی دربارۀ یپرم  خان است. چنـد سال پـس از ‏انتـشار کتـاب یپرمِ المار، کتـاب یپرم خان سردار[1] ‏به همـت و کوشش اسماعیـل رائیـن، در 1350ش، انتشار یافـت؛  اثر ارزشمندی ‏که در آن سیمای واقعی این شخصیت بی همتای انقلاب مشروطـه، که خواستـه یا ناخواسته چندان مورد عنایت آیندگان قرار ‏نگرفتـه، آشـکار و معـرفی شـده است. گفتـنی است، پیـش از آن، در جلد اول کتاب رهبران مشروطه[1] به قلم ابراهیم صفایی، در ‏شمار دیگر رهبران مشروطه، شرح  حال مختصری از یپرم  خان آمده، که در آن چهره  ای به شدت مخدوش و مغرضانه از این ‏بزرگمرد تاریخ  ساز ارائه شده است.‏

هـ . اِلمار

نویسندۀ کتاب یپرم روزنامه  نگار و فعال سیاسی ـ اجتماعی و فرهنگی جامعۀ ارمنیان، هوسپ هوانسیان، با نام مستعار ه ـ. اِلمار ‏‏(1881م تبریز ـ  1975م تهران) است. وی که با یپرم  خان و دیگر مبارزان مشروطه چون کِری، ستارخان و دیگران تماس نزدیک داشته، ‏فعالیت  های انقلابی و عملیات رزمی یپرم و دیگر مبارزان را در کتاب خود به نگارش درآورده است.‏ [1]

هوسپ هوانسیان در آغاز با تنی چند از یاران همفکر خود هفته نامۀ آراوُد را در تبریز منتشر مـی  کرد. سپس، هفتـه  نامـه  های آرشالویس و آراوُد را در تهـران ‏به چـاپ رسانـد و در سال های 1942ـ 1948 و 1955ـ 1958م سردبیری روزنامۀ ارمنی زبان آلیک را بر عهده داشـت. ‏کتـاب خاطرات او حـاوی مطالبـی ارزشمند در‏بارۀ جامعۀ ارمنیان تبریز، مشارکت حـزب داشناکسوتیـون در جنـبش مشروطۀ ایـران، عملیـات رزمی یپـرم  خان، مطبوعات ارمنـی  زبان ‏ایران و فعالیـت  های اجـتماعی ـ فرهنگی جامعۀ ارمنیان تبریز و تهران، از آغاز قـرن بیستـم تا دهـۀ 60 آن است. این کتاب به همـت فرزند مـؤلف در دو جلد در 1995 و 1996م از سوی نشر آپولـون و سپس در یک جلد از سوی نشر گاسپرینت در ایروان منتشر شده است.

هـوسپ هـوانـسیان در دورۀ رضـاشـاه پهلـوی دو بار در ‏ارتباط با مسئلـۀ بسته شـدن مدارس ارمنی از سوی دولت بازداشت و زندانی شد.‏ [1]

مؤلف در پیش  گفتارکتاب، با عنوان «سخـنی با خواننده»، نوشته که تألیف کتاب به پیشنهاد شورای خلیفه  گری ارامنۀ تهران ‏به مناسبت پنجاهمین سال  مرگ یپرم و برنامۀ رونمایی از تندیس او صورت گرفته و با توجه به فرصت کوتاهی که برای گردآوری ‏اسناد و تدوین مطالب داشته نتوانسته چنان که باید از منابع و شواهد موجود استفاده کند؛ منابعی چون تألیفات ‏نویسندگان ایرانی و خارجی دربارۀ مشروطیت ایران، اعلامیه  های انتشار یافته در مطبوعات ایران در دورۀ انقلاب مشروطیت ‏‏(1906ـ 1912م) و خاطرات فعالان مشروطه در ماهنامه  های سال  های بعد. در عمل، برنامۀ پنجاهمین سالگرد   مرگ یپرم و رونمایی از ‏تندیس او به موقع برگزار نشد و اتمام و انتشار کتاب نیز به همان نسبت به درازا کشید. نگارش کتاب در پاییز1962م/1341ش آغاز ‏شد و چاپ آن در اواخر  1964م/ 1343ش به پایان رسید.‏

منابع مورد استناد کتاب، که در پانوشت صفحات به آنها ارجاع داده شده، به شرح زیر است:‏

ـ تاریخ مشروطیت ایران، احمد کسروی، دو جلد       ‏

ـ تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، دکتر م. ملک زاده         ‏

ـ اسناد محرمانۀ سیاسی، ا. ا. سلیمی                                      ‏‏

ـ تاریخ نهضت ایران، ح. مدیر حلاجی                                    ‏‏    ‏

ـ کتاب آبی در هشت جلد (ترجمۀ فارسی)

ـ رهبران مشروطه، میرزا ملکم خان؛  ابراهیم صفایی  ‏

ـ عبدالحسین نوایی؛ مجلۀ امید ایران، ش 523.                          ‏

ـ اختناق ایران؛ مورگان شوستر، ترجمۀ ابوالحسن موسوی شوشتری          ‏

ـ منابع ارمنی                                                     ‏

مؤلـف در نگارش کتاب از خـاطرات خود، نامـه  های یپـرم، یادداشت  هـای او در نبـرد  های قره  داغ و مقابله با شاهسون  ها، نوشتۀ او ‏با عنوان «شرح اجمالی نبرد  های انزلی تا تهران» و خاطرات یکی از هم  رزمان یپرم  خان به نام گریشا دِر دانیلیان استفاده کرده است. او در پانوشت ‏صفحۀ 222 کتاب نوشته که نسخۀ اصلی کلیۀ نامه  ها و نوشته  هایی که از یپرم نقل کرده نزد وی موجود است.

کتاب در نه بخش اصلی و یک بخش پیوست تدوین و هر بخش به چندین فصل، با عنوان  های زیر، تقسیم شده است:‏

ـ بخش 1:  مقدمه ‏

الف ـ کشور فئودالی؛

ب ـ در شرایط استعماری؛

ج ـ روحانیان؛

د ـ اقدامات اصلاحی؛

ه ـ جنبش  های مشروطه  خواهی و ماهیت آنها؛

‏و ـ  نیروهای شرکت  کننده در جنبش؛

ز ـ مشروطیت؛

ح ـ  محمد علی شاه و نقش او در تحکیم یافتن نظام جدید؛

ط ـ  موضع ‏قهرمانانۀ تبریز.

ـ بخش 2: نقش ارمنیان در شکوفایی تمدن ایران ‏

الف ـ خدمات ارمنیان؛

ب ـ مناسبات دوستانه؛

ج ـ میرزا ملکم خان، بذرافشان مشروطیت ایران.‏

ـ بخش 3: نقش حزب داشناکسوتیون در پیروزی جنبش  های مشروطۀ ایران

الف ـ در آغاز جنبش  ها؛

ب ـ تصمیمات مجامع عمومی حزب داشناکسوتیون دربارۀ جنبش  های انقلابی ایران؛

ج ـ مشارکت ‏صمیمانۀ رستوم در جنبش  های مشروطۀ ایران؛

د ـ کِری و گروه رزمندگان او؛

ه ـ انتشار هفته  نامۀ آراوُد؛

و ـ در ولایات؛

ز ـ نیکول ‏دومان در تبریز؛

ح ـ جنگل چوبه دارها.‏

ـ بخش 4: احیاگر مشروطۀ ایران‏

الف ـ نوجوانی و جوانی پرشور؛

ب ـ در گروه مبارزان س. گوگونیان؛

ج ـ در نبرد خاناسور؛

د ـ آموزگار مردم  گرا؛

ه ـ یپرم ‏در قزوین و رشت؛

و ـ فتح گیلان؛

ز ـ شرح اجمالی نبردهای انزلی تا تهران (نوشتۀ یپرم)؛

ح ـ مطالب تکمیلی پیرامون حمله به تهران.‏

ـ بخش 5: دولتمرد ‏

الف ـ ایجاد هستۀ مرکزی حاکمیت؛

ب ـ آشوب در سه منطقه؛

ج ـ تصرف زنجان؛

د ـ به سوی قره داغ؛

ه ـ نبرد  های قره  داغ؛

و ـ یپرم ‏در تبریز؛

ز ـ لشکرکشی و ستیز با شاهسون  ها؛

ح ـ پیگیری برنامۀ طرح شده.‏

ـ بخش 6: اوضاع سیاسی

الف ـ سیاست کوته  بینانۀ نیروهای دولتی؛

ب ـ اوضاع بحرانی کشور؛

ج ـ واقعۀ پارک [اتابک]؛

د ـ برخورد روحیات متخاصم؛

ه ـ احزاب ‏سیاسی ایران و روابط متقابل آنها و یپرم  خان؛

ـ یپرم (نوشتۀ تقی زاده).

ـ بخش 7: لشکرکشی  های شاه مخلوع و سالار‌الدوله

الف ـ زمینه  سازی  ها برای استقبال و مقابله؛

ب ـ مساعدت روسیه؛

ج ـ مذاکرات دیپلماتیک؛

د ـ اولین لشکرکشی شاه مخلوع؛

ه ـ ‏لشکرکشی و شکست سالارالدوله؛

و ـ اتمام حجت روسیه؛

ز ـ دام گستری حکومت  های همسایه؛

ح ـ لشکرکشی دوم شاه سابق؛

ط ـ ‏لشکرکشی دوم سالارالدوله.‏

ـ بخش 8: فرماندۀ بی  همتای ایران

الف ـ فرمان شاهانه و دعای خیر مجتهد بزرگ؛

ب ـ اختلاف  نظر درون حزبی؛

ج ـ آخرین روز یپرم؛

د ـ تشییع و خاک  سپاری پیکر ‏یپرم.‏

ـ بخش 9: شواهدی دربارۀ یپرم

الف ـ بخشنامۀ دولت ایران؛

ب ـ اظهارنظرهای شخصیت  های برجسته؛

ج ـ قدردانی مطبوعات:1. نشریه  های فارسی، 2. تقدیر نشریه  های ‏بین المللی، 3. تأسف و اندوه عمیق نشریه  های ارمنی؛

د ـ گفتار پایانی.‏

ـ بخش 10: تاج گلی برای یپرم (پیوست)‏

چنان که از عنوان  های بخش  ها و فصل  های کتاب یپرم بر می  آید مؤلف پیش از پرداختن به موضوع اصلی کتاب به طور گذرا به شرح ‏اوضاع و احوالی می  پردازد که زمینه  ساز جنبش  های آزادی  خواهی و ظهور شخصیتی چون یپرم خان شده است. ‏

• 

  نمونه ای از دستخط ارمنی یپرم خان و امضای او

• 

  فرمان احمد شاه

سه بخش نخست کتاب مقدمه  ای بر پیدایش و آغاز کار جنبش آزادی  خواهی در کشور و عوامل تأثیرگذار بر آن است و در آنها مباحث زیر مطرح می  شود:

وضع عمومی ایران در دورۀ پیش از مشروطیت، وضع نابسامان اقتصاد و نبود ‏بهداشت و آموزش، دست  نشاندگی حکومت  ها، ظلم و اجحاف حکمرانان خودکامه و تعدی خان  ها و ملاکان بزرگ، عوامل تأثیر  گذار بر بیداری مردم و پیدایش اندیشۀ مشروطیت و فراز و فرود آن پیش از به ثمر رسیدن جنبش، ماهیت جنبش مشروطیت و ‏پیروزی آسان یافتۀ آن و دخالت کشورهای خارجی، استقرار نظام جدید، تجدید حیات استبداد و اعمال فشار بر آزادی  خواهان و ‏تأثیر آن برپیدایش نیروهای جدید انقلابی چون ستارخان و یپرم خان. ‏

همچنین، خدمات ارمنیان در ایران و نقش آنان در شکوفایی تمدن و رونق اقتصاد و به ویژه، در جنبش آزادی  خواهی و سپس، چگونگی ورود ‏حزب داشناکسوتیون (فدراسیون انقلابی ارمنی) در مبارزات مشروطیت و نقش این حزب در تقویت جنبش، سازماندهی مبارزات، تداوم خیزش تبریز و جنبش مشروطه در گیلان شرح ‏داده می  شود.‏

نویسنده پس از این مقدمه، که بیش از یک چهارم حجم کتاب را در بر می  گیرد، به موضوع اصلی کتاب می  پردازد و مسیر زندگی پر جوش و خروش یپرم را از دورۀ نوجوانی، همکاری وی با گروه  های مبارز و پیوستن به ‏حزب نوبنیاد داشناکسوتیون تا بازداشت و تبعید به سیبری، فرار از تبعیدگاه و شرکت در مبارزات عدالت  جویانۀ گروه  های ارمنی و ‏سرانجام، استقرار در رشت پی  می  گیرد. سپس، اوضاع گیلان پس از به توپ بستن مجلس در 1326ق/  1287ش، برقراری مجدد نظام ‏استبدادی، تلاش  های پیگیر یپرم و نقش تعیین کنندۀ وی در تشکیل هسته  های مبارزه و بازگرداندن مجاهدان به صحنۀ پیکار ‏شرح داده می  شود و در پی آنها، شرح اجمالی نبردهای یپرم از انزلی تا تهران به قلم خود او می  آید. مؤلف تاریخ نگارش این نوشته را ژوئیۀ 1909م/ تیر 1288ش دانسته و آن را به یقین مستندترین سند حملۀ مجاهدان ‏گیلان به فرماندهی یپرم به تهران، فتح پایتخت و خلع محمدعلی شاه شمرده است.‏

در بخش  های بعدی کتاب، یپرم  خان در جایگاه رجل مقتدر سیاسی  ای معرفی می  شود که به سازماندهی امور انتظامی پایتخت ‏و استقرار مجدد نظام مشروطه می  پردازد و پس از کوتاه مدتی، در رأس قوای دولتی برای سرکوبی شورش  های ولایات عازم زنجان ‏و منطقۀ قره  داغ می  شود. او پس از فرونشاندن آتش شورش در آن سامان پیروزمندانه وارد تبریز می  شود، سپس  برای مقابله با عشایر شاهسون به تجهیز نیروهای خود می  پردازد.‏

در کتاب همچنین سیاست  های ناکارآمد و گاه توطئه  گرانۀ دولتمردان دستگاه حکومتی، اوضاع آشفته کشور، واقعۀ پارک اتابک و روابط احزاب و گروه  ها با یپرم  خان ‏بیان می  شود و در ادامه به لشکرکشی  های شاه مخلوع و برادرش، سالارالدوله، با حمایت روسیه و شکست آنان از نیروهای دولتی به ‏فرماندهی یپرم  خان و اتمام حجت روسیه می  پردازد.‏

فرمان احمدشاه و اعطای رتبۀ سرداری و شمشیر مرصع به یپرم  خان و تلگرام مجتهد بزرگ نجف به رئیس  الوزرا و ستایش از اقدامات رئیس نظمیه ‏در برقراری نظم و آرامش در کشور، همراه با ترجمۀ متن فرمان و تلگرام نیز در کتاب ملاحظه می  شود.

 «آخرین روز یپرم» عنوان فصلی است که در آن جزئیات صحنۀ اصابت گلوله به یپرم  خان و مراسم تشییع و ‏خاک  سپاری پیکر او در تهران به تفصیل آمده است.

مطالب پایانی کتاب به بخشنامۀ دولت ایران به مناسبت کشته شدن سردار بزرگ و مدافع مشروطه و اظهارات شخصیت  ها و ‏مقالات مطبوعات داخلی، خارجی و ارمنی اختصاص دارد. ‏

در بخش پیوست کتاب با عنوان «تاج گلی برای یپرم»، مطالبی از کتابی با همان عنوان به زبان ارمنی، که به ‏مناسبت مرگ یپرم  خان در استانبول انتشار یافته، نقل شده است. در آن کتاب، سخنان ایراد شده در مجلس یادبود یپرم  خان در همان شهر ومطالب و اشعاری به یاد آن مبارز گردآوری شده است.‏

در پایان کتاب، فهرست رزمندگان ارمنی که در سال های 1908ـ1912م، در جنگ  های مشروطیت، جان خود را از دست دادند به ‏همراه ذکر محل تولد و شهادت هریک درج شده است.‏

بخش عمدۀ کتاب یپرم به شرح زندگی و مجاهدت  های او در انقلاب مشروطۀ ایران اختصاص یافته است. در این کتاب، نویسنده ‏یپرم را مبارزی سخت  کوش و بی  باک، با شور انقلابی و ارادۀ آهنین، فرماندهی قاطع، آینده  نگر و تا حدی خودرأی، با توان ‏سازماندهی فوق  العاده معرفی می  کند، مبارزی که با نیرویی اندک به مصاف قوای پرشمار دشمن می  شتافت و پیروزمندانه باز ‏می  گشت. ‏

نویسنده مجاهدت های خستگی  ناپذیر یپرم را در ترغیب مجاهدان و احیای جنبش مشروطه  خواهی در گیلان، سازماندهی ‏نیروها در پی فتح تهران و به دست گرفتن زمام امنیت پایتخت، سرکوب جنبش های استبدادگرایان در ولایات، مقابله با ‏لشکرکشی های شاه مخلوع و عوامل او و ایجاد نظم و آرامش در کشور به تفصیل شرح می دهد و او را احیا کنندۀ مشروطیت می ‏شمارد. در عین حال، توطئه  های بسیاری از دولتمردان نیز، که از عوامل نظام استبدادی و همچنان در رأس امور بودند، از دید ‏نویسنده پنهان نمی  ماند. ‏

نویسندۀ کتاب یپرم از نقش حزب داشناکسوتیون ـ که یپرم خان نیز از اعضای آن بود ـ در جنبش مشروطۀ ایران و مساعدت  های  سازمانی و رزمی حزب به مجاهدان تبریز و تأمین استمرار جنبش اطلاعات موثقی در اختیار خواننده می  گذارد و سیمای ‏مبارزانی چون رستوم، کِری، نیکول دومان و یاران و هم  رزمان فداکار آنان را به خوبی معرفی می  کند. ‏

پی‌نوشت‌ها:

1- اسماعیل رایین، یپرم  خان سردار (تهران: زرین، 1350).‏

2- ابراهیم صفایی، رهبران مشروطه (تهران: جاویدان، 1344، 1362، 1363ش).‏ پیش از چاپ این کتاب، «رهبران مشروطه» به صورت جزوه  های ماهانه منتشر می  شده است.‏

3- ‏75 سالگی آلیک (تهران: آلیک، 2007)، ص 170-171 (به زبان ارمنی).‏‎

4- همان  جا.