مؤسسۀ نسخه  های خطی کهن مسروپ ماشتوتس در زبان ارمنی ماتناداران، ‏به معنی مخزن متون‏[3] شهرت دارد. این مؤسسه، که مشتمل بر موزۀ تاریخی و مرکز پژوهشی است، مجموعه  ای از نسخه  های خطی کهن و منابع تاریخی را در بر می  گیرد. نخستین اشاره  ها به نام ماتناداران در ارمنستان ‏به نوشته  های مورخ و وقایع  نگار ارمنی، قازار پاربتسی،[4] در سدۀ پنجم میلادی بازمی  گردد. ‏او نخستین کسی بود که در کتاب خود با نام تاریخ ارمنیان به وجود مخزن  های کتاب و نسخه  های خطی در کلیسای جامع اجمیادزین[5] اشاره ‏کرد، جایی که در آن کتاب  هایی کهن به زبان یونانی و ارمنی نگهداری می  شد. پس ‏از وی، تا قرون وسطا کسی به وجود این مخزن کتاب اشاره  ای نکرده است. در قرون وسطا، استپانوس ‏اوربلیان،[6] ‏در کتاب خود با نام تاریخ سیونیک، به مخزن کتاب  های کهن ماتناداران اشاره کرده و نوشته که هزاران نسخۀ خطی این مجموعه طی حملات سلجوقیان از بین رفته است.‏

پس از جنگ جهانی اول و تشکیل جمهوری اول ارمنستان و فراهم آمدن وضعیت مناسب، کتاب  ها و نسخه  های این مجموعه، که در مسکو و دیگر نقاط جهان پراکنده بود، به ‏کشور بازگردانده شد. سرانجام، با ساخته شدن بنای جدید کتابخانۀ بزرگ در شمال ایروان، این کتابخانه نام قدیمی خود را بازیافت و در 1959م، کتابخانۀ نسخه  های ‏خطی رسماً ماتناداران نام گرفت.چندی بعد، در 1962م به منظور ارج نهادن بر خدمات مبدع الفبای ‏ارمنی، مسروپ ماشتوتس،[7] این مؤسسه ‏‏ماتناداران مسروپ ماشتوتس نام  گذاری شد.‏

افزودن نام ماشتوتس به نام این مؤسسه بی  دلیل نیست. مسروپ ماشتوتس با ‏ابداع خط ارمنی جنبشی ملی ـ مذهبی را در تاریخ ارمنیان پایه  گذاری کرد که نخستین گام عملی آن ‏نهضت ترجمۀ کتاب مقدس بود. ‏

پیش از ابداع خط ارمنی، ‏مراسم مذهبی در ارمنستان به زبان  های یونانی و آشوری برگزار می  شد که برای مردم ارمنی  زبان این کشور نأمانوس و بیگانه بود. به همین دلیل، برخی از مترجمان ‏بخش  هایی از کتاب مقدس را به طور شفاهی به ارمنی ترجمه می  کردند تا برای عامۀ مردم قابل ‏درک باشد. در این زمان، نبود خط ملی دشورای بزرگی بود. [8]

پس از ابداع الفبای ارمنی، بسیاری از کتاب  های ضروری برای امور مذهبی زیر نظر ‏جاثلیق ساهاک پارتِو به خط و زبان ارمنی ترجمه شد. در عین حال، شاگردانی را به مراکز فرهنگی معروف آن ‏عصر، یعنی ادسا، آمِد، اسکندریه، قسطنطنیه و … گسیل داشتند تا به زبان  های ‏آشوری و یونانی تسلط یابند و بتوانند آثار کلیسایی  را ترجمه کنند. [9]

ماشتوتس برای گسترش زبان و خط ارمنی و تربیت شاگردان نیازمند جمع  آوری کتاب  های ‏خطی و ترجمه و نگارش آنها به زبان و خط جدید بود. افزون بر این، برای توسعۀ ادبیات ارمنی باید جنبشی در زمینۀ کتابت آغاز می شد. از این رو، مترجمان در431 و 432م نسخه  هایی نفیس از کتاب مقدس را، که به زبان یونانی بود، از قسطنطنیه به ارمنستان آوردند. بر ‏اساس این نسخه  ها ترجمۀ ارمنی کتاب مقدس تصحیح شد. با توجه به اهمیت کار این مترجمان کلیسای ارمنی آنان را در ردیف قدیسان جای داد.‏ [10] از آن پس، ‏لزوم داشتن مخزن  هایی امن در مکان  های مقدس برای حفظ و نگهداری دقیق از این نوشته  ها ضرورت یافت. به مرور زمان، ماتناداران اجمیادزین به مهم  ترین این مخزن  ها تبدیل شد. ‏

ماتناداران از غنی  ترین مخزن  های نسخه  های خطی و کتاب  های دورۀ قرون وسطاست. این نسخه  های ‏خطی موضوعات گوناگونی را از تاریخ ملل، مذهب، الهیات، فلسفه، اخلاق، علوم پزشکی و ‏ادبیات گرفته تا نجوم، ریاضی و جغرافیا در برمی  گیرند. در ماتنادران، نسخه  های خطی به زبان  های گوناگون شامل ارمنی، پارسی، عربی، ترکی عثمانی، ‏سوری، یونانی، روسی، عبری و ژاپنی موجود است.‏ [11]سازمان یونسکو در 1997م این ‏مجموعه را به منزلۀ مجموعه  ای با اهمیت جهانی به طور رسمی به ثبت رساند.‏ [12] ‏

تاریخچۀ نسخه  های خطی ماتناداران

پس از ابداع الفبای ارمنی در 405م، مسروپ ماشتوتس ‏با تلاش فراوان به آموزش آن همت گماشت. وی طلبه  هایی را ‏برای کسب معارف دینی به ادسا، قسطنطنیه (کنستانتینوپول)، آتن، آنتیک و اسکندریه فرستاد ‏تا با فراگیری زبان لاتین کتاب  ها و شاهکارهای ادبی یونانی را به ارمنستان آورند.

بنابر نظر قازار پاربتسی، مورخ ارمنی، در کلیسای اجمیادزین کتابخانه  ای وجود داشت که متن  ها و اسناد مهم را در آن نگهداری می  کردند. در آغاز، همۀ این متن  ها و کتاب  ها ‏دینی و مربوط به آیین مسیحیت بود. [13] ‏او می  نویسد که هزاران نسخۀ خطی نوشته شده از دیرها و کلیساهای نزدیک، به اجمیادزین آورده شد. [14] تاریخ  پژوهان بر این باورند که ارمنیان ‏از گذشته  های دور کتابت را امری مقدس می  دانستند. آنان دست  نوشته  های خود را بر روی ‏پوست آهو، گوساله و بره می  نوشتند و برای در امان ماندن این دست  نوشته  ها آنها را در صومعه  ها یا سردابه  های زیرزمینی  مخفی می  کردند.     ‏

نسخه  های خطی ارمنی را، که به شکل کتاب در  می  آوردند، ماتیان یا گیرک می  نامیدند. ‏هیچ نسخۀ خطی لوله شده  ای در میان اسناد ماتناداران وجود ندارد. تا حدود سدۀ دهم میلادی نسخه  های خطی بر روی برگ  هایی از پوست گوساله نوشته می  شد اما از این تاریخ به بعد کاغذ نیز مورد ‏استفاده قرار گرفت. کاغذ را از کشورهای دیگر وارد می  کردند. آماده ساختن کتاب چند مرحله ‏داشت. در مرحلۀ نخست، باید پوست و جوهر را آماده می  کردند. نگارش متن، نگارگری ‏و دوختن برگ  ها و به هم چسباندن آنها از جمله مراحل دیگر آماده سازی بود. جلد کتاب ‏برای محافظت از آن و جلوگیری از تخریب ضروری بود و طراحی روی جلد نیز اهمیت داشت. ‏

ارمنیان در حفظ نسخه  های خطی چه کتاب  های مقدس و چه کتاب  های غیر دینی همت والایی داشتند. در ‏زمان جنگ، نیز این نسخه  ها را از مخزن  های کتاب بیرون می  بردند و در نواحی دورافتاده، پنهان ‏می  کردند. با وجود این، قرن  ها مجموعۀ نسخه  های خطی اجمیادزین در معرض آسیب دیدگی، ‏ویرانی، غارت و سوختگی قرار گرفت و این مجموعه در جغرافیای تاریخی ارمنستان آن ‏زمان پراکنده شد که تا دریای سیاه و کیلیکیه گسترش داشت.‏

‏ بر پایۀ نوشته  های برخی از مورخان ارمنی، از جمله استپانوس اوربلیان،‏ در 1170م سپاه ترکان سلجوقی به دژ باقابرد[15] تاختند و حدود ده هزار کتاب را به آتش کشیدند. این کتاب  ها شامل کتاب  های خطی موجود در دیرداتو،[16] ‏‏متعلق به کتابخانۀ اجمیادزین و نیز، کتاب  هایی بود که  ارمنیان از صومعه  های گوناگون جمع  آوری و آنها را در باقابرد مخفی کرده بودند.‏ [17]

همچنین، گفته شده است که در زمان حملۀ مغول  ها به ارمنستان کشیش  ها نسخه  های خطی ‏را در دو دیر ساناهین[18] و هاقپات[19] و در غارها و دره  های تنگ منطقۀ لوری پنهان کردند ‏تا به دست دشمن نیفتد. مغول  ها برای دستیابی به نسخه  های خطی سه مقام عالی  رتبه و دوازده طلبۀ مسیحی را شکنجه کردند اما آنان با ایمان به جمله  ای از انجیل در برابر خواستۀ مغول  ها پایداری کردند.‏ [20] ‏

گیراگوس گاندزاکتسی،[21] تاریخ  نویس ارمنی، در کتاب خود می  گوید که فاتحان بیگانه مجموعۀ نسخه های خطی ماتناداران را در شهر کارین[22] به تاراج بردند. در 1298م، مهاجمانی از مملوک های مصر ‏در حمله به گنجینۀ دولتی شهر سیس،[23] پایتخت کیلیکیه،[24] شمار دیگری از نسخه  های خطی ‏اجمیادزین را نابود کردند. در 1441م، هنگامی که شورای عالی مذهبی ارمنیان از شهر سیس ‏کیلیکیه به اجمیادزین نقل مکان کرد،‏ صدها نسخۀ خطی در این شهر و پیرامون آن ‏به همت شورای عالی دینی و جاثلیق جدید نسخه  برداری شد و این حرکت تا قرن ‏هفدهم میلادی ادامه یافت. همچنین، گفته شده است که در 1441م باقی  ماندۀ مجموعۀ ماتناداران ‏یا نسخه  های خطی در شهر سیس، مرکز پادشاهی ارمنیان کیلیکیه، به اجمیادزین انتقال یافت. اجمیادزین محلی امن برای نگهداری کتاب  های نفیس و مقدس بود و ‏نسخه  هایی که در جنگ  ها از میان می  رفت با نسخه  برداری مجدد حفظ می  شد. ‏

تا سدۀ هفدهم میلادی کوشش  ها برای نسخه  برداری و نسخه نویسی شدت گرفت. به دلیل نزدیکی با حوزۀ بیزانس، از لحاظ دینی و آشنایی روحانیان ارمنی با زبان یونانی و لاتین ‏کار برگردان نسخه  های خطی رونق گرفت و صد  ها نسخۀ خطی بازنویسی شد. دربارۀ نویسندگان این نسخه  های خطی یا کسانی که آنها را  بازنویسی می  کردند اطلاعات چندانی نداریم. آنچه دربارۀ کاتبان می  دانیم بیشتر از گزارش  هایی است که در حاشیۀ برخی نسخه  ها ‏به دست خودشان نوشته شده است. آنان در حواشی نسخه  های خطی افکار و احساسات خود ‏را بیان کرده  اند. آیاتی نوشته یا در حاشیه، نقاشی  هایی کرده اند که آنان را در حال زانو ‏زدن در برابر دانشمند یا شاعری نشان می  دهد. برخی از این یادگاری  های نوشته شده در حواشی ‏پرمغز و برخی نیز کم اهمیت است. کاتبان در دیرها در وضعیتی دشوار به کار نسخه  برداری می  پرداختند. غذای آنان نان و آب بود و معمولاً، در این دیرها در ‏سرما و رطوبت بالا به کار می  پرداختند. حتی، گاهی در این اتاق  های تاریک  و نمور ‏بیمار یا کور می  شدند. کاتبان کمتر از دشواری  های کار بر روی برگه  ها و آماده کردن تکه  ‏های پوست و فراهم آوردن رنگ و جوهر سخن گفته  اند. آماده ساختن تنها یک ‏نسخۀ خطی سال  ها به درازا می  کشید. با این حال، یکی از کاتبان در 72 سال 132 نسخۀ خطی را بازنویسی کرد. نکتۀ جالبی که در مورد این کاتبان وجود دارد این است که آنان در حواشی کتاب  ها به ‏خوانندگان سفارش نیز می کردند. گئورگ امین،[25] سرایندۀ ارمنی، در کتاب هفت ‏ترانه برای ارمنستان به یکی از این سفارش  ها اشاره دارد که در حاشیۀ نسخۀ دست  نوشته  ای آمده ‏است:‏

‏«ای خوانندۀ کتاب از تو عاجزانه می  خواهم به من قول دهی هنگامی که کتاب من را بر ‏می  داری از آن مراقبت کنی و آن را بخوانی. قول ده اگر این کتاب به دست دشمنان توقیف ‏شود آن را برگردانی. این کتاب را در مکان نمور نگذار که کپک خواهد زد. نگذار که ‏قطرات موم شمع روی آن بریزد. انگشتان خیست را روی برگ  های آن نگذار. برگ  های ‏کتاب را با چکیدن اشک  هایت نمین نکن».‏ [26]

در جایی دیگر، گئورگ امین به داستانی از همت کاتبان و کتابداران ماتناداران اشاره دارد.  داستان در 1386م، در زمان یورش سلجوقیان، اتفاق می  افتد که دربارۀ  کاتبی به نام هاکوپ(یعقوب) [27] ‏‏و استادش، هوهان وروتنتسی[28] فیلسوف، است. هاکوپ کاتب، ‏چنین می  نویسد: «کار این نسخۀ خطی در سالی بسیار تلخ و دردناک پایان یافت».

‏مغول  ها دژ وروتان[29] را به چنگ آوردند و وروتنتسی مجبور به فرار شد. هاکوپ ‏کاتب هم به همراه او رفت. هاکوپ می نویسد:‏

« من با بار سنگینی از کاغذ و نسخه  هایی از کتابی خطی و قلم و جوهر بر دوش همراه او می  رفتم و می  خواندم و هر زمان، فرصتی می  شد با دشواری  های فراوان کتابم را می  نوشتم زیرا هرجا شروع می  کردم نمی  توانستم  تمامش کنم».[30] ‏ ‏

در برگ آخر نسخه  ای خطی، رونویسی شده در 1266م، نقاشی  ای هست که هیچ ارتباطی با متن نسخۀ خطی ندارد، تصویر ‏نگارۀ پیر مردی که ردایی بنفش پوشیده و بر روی زمین افتاده و خون از سینه  اش ‏جاری است. لکه  های خون روی شمشیرها دیده می  شود و تا پهلوی او ریخته شده. نگاره را خطاط جوان برای خوانندۀ این نسخۀ خطی کشیده و نوشته ‏است:‏«مرا بیاد آور و برای پدر روحانی و استادم، هوانس، دعا کن که در برابر دیدگان من به دست دشمنان کشته ‏شد».[31] ‏ ‏

حروف با اشک  های چشم کاتب لکه  دار شده و دست  نوشتۀ وی بر روی نسخۀ خطی ‏نامنظم است. او، در پی فجایعی که روی داده، چنین ادامه می  دهد:‏ «حروف، بزرگ و ناهموار نوشته شده  اند. این به دلیل غمی عمیق است. من بی  لیاقت  ‏ترین شاگرد استادم هستم».‏ ‏[32]‏

‏ یکی از کاتبان در حاشیه  نویسی (هیشاتاکاران) [33] انتهایی نسخـه ای خطی، در 1668م، آورده اسـت کـه در ‏زمان جاثلیـق فیلیپوس (1633 ـ 1655م) دیـر اجـمیادزین شـمار بسیـاری از ‏نسخـه  های خطی ارزشمنـد را نگهداری می  کرد. همچـنین، تأکـیـد شـده اسـت کـه در زمـان جـاثلیقــی هاکـوپ ‏جـوغایتسی[34] ‏(1655ـ1680م) کـوشش گستـرده  ای برای گـردآوری نسخـه  های خـطی صـورت گرفـت. متأسفانه، در اوایل سدۀ هجـدهم میـلادی بار دیگر ایـن مجـموعـه طی حملاتـی دچار آسیب جدی ‏شد. ‏

به گفتۀ جاثلیق نرسس آشتاراکتسی[35] (1843ـ1857م) آخرین آسیب به مجموعۀ پراکنده شدۀ اجمیادزین در 1804م وارد آمد.‏ [36]

در سه دهۀ نخست سدۀ نوزدهم میلادی، باردیگر شرایط لازم ‏برای نگهداری و حفظ آثار ارزشمند ماتناداران در ارمنستان فراهم آمد و دورۀ نوینی از حیات ‏علمی ماتناداران اجمیادزین آغاز شد. کسانی که در این شهر فعالیت فرهنگی داشتند اندک اندک ‏نسخه  های خطی جدیدی به دست آوردند و شروع به مرتب ساختن این نسخه  ها کردند.‏ [37]

با پیوستن ‏ارمنستان شرقی به امپراتوری روسیه، جنبش نوینی برای تکمیل و تجهیز کتابخانۀ اجمیادزین به وجود آمد. در 1828م، کتابداران اجمیادزین 1809 نسخۀ خطی موجود را در ‏کاتالوگی فهرست  نویسی کردند. کوشش  ها برای ‏برگرداندن یا آوردن نسخه  های جدید ادامه یافت. طی یک قرن این مجموعه گسترش یافت و ‏از دیگر کلیساها، از جمله کلیساهای ارمنستان غربی، نسخه  های دیگری به آن اضافه شد. ‏تا 1892م شمار نسخه  های خطی ماتناداران به 3338‏ ‏‏نسخـه،[38]  در 1906م، به 3788 و در آستانۀ جنگ جـهانی اول، ‏در 1914م، به 4660 نسخـه رسید.‏ [39]

امـا تخـریب نسخـه  هـای خـطی ارمنـی در ارمنـستان غـربی، در قلمـرو امپراتـوری رو به زوال ‏عثمانـی، بار دیگر در اوایل قـرن بیستـم میلادی و هم  زمان با آغـاز کـشتار ارمنـیان آغاز شد. بـر پایۀ شواهـد موجـود، هم  زمان با کشتار ارمنیـان در واسپـوراکان، کتابخـانۀ دیـر هـزار سالـۀ ‏‏واراگ (واراگاوانک) [40]در نزدیـکی دریاچـۀ وان در 1915م با حملۀ جودت بیگ، [41] فرماندۀ واحد ‏توپخانۀ عثمانی، به آتش کشیده شد. در این حمله بسیاری از نسخه  های خطی به زبان عربی و ارمنی از بین ‏رفت. در 1915 و 1916م، بازماندگان ارمنیان توانستند تنها 34 نسخۀ خطی را به ‏زبان عربی به همراه یک نسخۀ چاپ سنگی نجات دهند و از استان  های واسپوراکان[42] و ‏تارون[43] به ماتناداران اجمیادزین انتقال دهند. [44]از منطقۀ واسپوراکان و تارون تنها یازده ‏نسخۀ خطی به زبان فارسی نجات یافت و به ماتناداران برده شد.‏‏‏ [45]در کل، تا پایان جنگ ‏جهانی اول 1,640 نسخۀ خطی را از مجموعۀ واسپوراکان و تارون به ارمنستان انتقال دادند.‏ [46]

چگونگی تشکیل مؤسسۀ نسخه  های خطی کهن ماتناداران مسروپ ماشتوتس

در 1815م، مؤسسۀ مطالعات لازاروف[47] در مسکو تشکیل شد. این مؤسسه با کوشش  ‏های لازاریان[48] (که در روسی لازاروف گفته می  شود)، خانوادۀ مهاجر ارمنی، در روسیه، پدید آمد؛ به عبارتی، این مؤسسه یک مؤسسۀ ارمنی بود که خیلی زود به یک مؤسسۀ بزرگ شرق  ‏شناسی تبدیل شد.‏ [49]

‏ در این مؤسسه، زبان  های ارمنی، عربی، فارسی و ترکی نیز تدریس می  شد. در ‏‏1921م، این مؤسسه به مؤسسۀ شرق  شناسی تغییر نام داد. مؤسسۀ مطالعات ‏لازاروف از همان آغاز به گردآوری نسخه  های خطی اقدام کرد. نزدیک به شروع جنگ ‏جهانی اول و با احتمال بروز جنگ مجموعۀ نسخه  های خطی ماتناداران، برای مصون ‏ماندن از پیامدهای جنگ، از اجمیادزین به مسکو انتقال یافت تا در آنجا، در محیطی امن  تر، از آنها محافظت ‏شود. با روی کار آمدن بلشویک  ها در روسیه، در 17 دسامبر 1920م، مجموعه کتاب  ها ‏و نسخه  های خطی کلیسای اسقفی اجمیادزین توقیف شد. در 6 مارس 1922م، الکساندر میاسنیکیان،[50] رئیس دولت وقت ‏ارمنستان، با توجه به اینکه ارمنستان به کشور سوسیالیسی شوروی پیوسته بود، درخواست کرد تا نسخه  های خطی   انتقال یافته به مسکو بازگردانده شود.

در 1925م، دولت ‏وقت روسیه، که به اتحاد جماهیر شوروی تغییر نام داده بود، مجموعۀ نسخه  های خطی اسلامی ـ عربی ‏ماتناداران را به ارمنستان بازگرداند. این مجموعه عمدتاً از همان مؤسسۀ ‏مطالعات لازاروف مسکو به ماتناداران انتقال داده شده.‏

‏ در 17 دسامبر 1929م، این مجموعه همراه با مجموعه  های دیگری که در روسیه ‏یا داخل ارمنستان باقی مانده بود به منزلۀ دارایی  های دولتی ارمنستان اعلام شد. در نهایت، در 1939م همۀ مجموعه  های مصادره شده را به ایروان،  به کتابخانۀ عمومی ‏الکساندر میاسنیکیان این شهر بازگرداندند.‏‏ [51]

در دهه  های نخست تسلط شوروی بر ارمنستان، این مجـموعه تا حـدودی گسترش پیدا کرد. ‏نسخـه  هایی که در کلیساها، مدرسه  ها و دیرهای مناطق پیـرامـون ارمـنستان وجـود داشـت ‏گـردآوری شـد. همـچنین، مجـموعـۀ موجـود درکتابخانه را با نسخـه  هایی از شرق ترکیـه، واسپوراکان، منطقـۀ وان، تارون(شمال ‏شرق ترکیـه)، نـخجـوان نو‏،[52] مؤسسـۀ آمـوزشی نرسیسیان در گـرجستان،[53] حـوزه  هـای علـوم دینـی در تفلـیس، مـؤسسـۀ لازاروف مسکـو، کلیسای اسقفی قدیمی ارمنیان ‏در تبریز، روستای داراشامب[54] ‏در ایران و مجموعه  های شخصی تکمیل کردند.‏ [55]

مجموعه ساختمان  های جدید و تأسیسات ماتناداران

برای نگهداری مطمئن  تر و سالم نگه داشتن اسناد تاریخی دولت وقت ارمنستان تصمیم ‏گرفت که محل مناسب  تری، را برای حفظ و بهره  برداری بهتر، به این مجموعۀ نفیس ‏اختصاص دهد. بنابراین، ساخت کتابخانه و مخزن جدید از 1945م آغاز شد و تا 1957م ادامه یافت. طراح این بنا مارک گریگوریان[56] ‏بود. بنا را بر روی تپه  ای در انتهای خیابان ماشتوتس ساخته  اند. نمای این ساختمان بزرگ با سنگ آذرین ‏بازالت بنابر ویژگی  های معماری ارمنستان تزیین شده است. این مجموعه، به نام ‏ماتناداران، در 3 مارس 1959م به طور رسمی گشایش یافت. تندیس مووسِس خورناتسی (موسی خورنی)، مورخ سدۀ پنجم؛ ‏توروس روسلین،[57] ‏نقاش و نگارگر سدۀ سیزدهم میلادی؛ گریگور تاتواتسی،[58] فیلسوف و ‏حکیم سدۀ چهاردهم و پانزدهم میلادی؛ آنانیا شیراکاتسی[59] ‏(شیراکی)، کیهان  شناس و ریاضی  دان سدۀ ‏هفتم میلادی؛ مخیتار گوش،[60] استاد منطق سدۀ دوازدهم و سیزدهم؛ و فریک،‏[61] شاعر سدۀ ‏سیزدهم میلادی در بیرون و جلوی ساختمان و تندیس مسروپ ماشتوتس، پدیدآورندۀ خط ارمنی و ‏شاگرد وی، کوریون، در چند پله پایین  تر قرار دارند. تندیس  های ایستادۀ دو طرف ورودی را ی. وارتانیان،[62] آ. شاهینیان،[63] آ. گریگوریان،[64] گ. بادالیان،[65] ق. ‏چوباریان[66] ‏و س. نازازیان[67] ساخته  اند. سازندۀ تندیس مسروپ ماشتوتس و کوریون نیز ق. چوباریان است.

بر روی دیوار بیرونی نخستین جمله  ای را که مسروپ ماشتوتس به زبان ارمنی ترجمه کرده حک کرده  اند. ‏این نوشته   از سخنان سلیمان پیامبر، پسر داوود نبی، است:‏ «این مثل  ها به شما کمک خواهد کرد تا حکمت و ادب را بیاموزید و بتوانید معنی سخنان ‏پرمغز را درک کنید».‏‏[68] این نوشته در فرهنگ مسیحی ارمنستان و در میان مردم ارمنی به یک اثر تاریخی برجسته تبدیل ‏شده است.‏

مجموعۀ ماتناداران شامل یک ساختمان اصلی است که به مرور توسعه یافته و یک ‏موزه و دو نگارخانه نیز به آن افزوده شده. این مجموعه پیوسته در حال ‏گسترش است و در سال  های گذشته، چند صد نسخۀ ارمنی، مربوط به سده  های ‏سیزدهم تا هیجدهم میلادی، به دست ارمنی  های ساکن در کشورهای دیگر جهان از جمله ‏لیبی، سوریه، فرانسه، بلغارستان، رومانی، هند و امریکا به این مجموعه افزوده شده است.‏

در20سپتامبر 2011م، در بیستمین سال استقلال ارمنستان، ساختمانی جدید به این مجـموعـه افـزوده شـد. ایـن بنـا، ساختمان پژوهش  ‏های علمی است. تا پیش از این، همۀ مجـموعـۀ تالار  هـا، قـرائـت  خـانه و مـخـازن نـسخـه  هـای خـطی ‏در ساخـتمانی بـه وسعـت  3,300 متـر مربـع قـرار داشت.‏ با توجـه به نیـازهای روزافـزون مـاتنـاداران ایـن فضـا کافـی نبـود. بنـابرایـن، در 1987ـ 1988م ساخت ‏یـک بنـای تکـمیلی در دستـور کـار قـرار گـرفت.  اما وقـوع زلزلۀ مهیـب 1988م این برنامـه را متـوقـف ‏کـرد.

در 2009م، باردیگر کـار ساخت بنای مرکزی جدید آغاز شد و طی دو سال پایان یافت. ساختمان جدید دوازده هزار متر مربع وسعت دارد و بیشتر دارای دوایر علمی ‏است.‏

‏ سرمایۀ اصلی برای ساخت این بنا را سرگئی هامبارتسومیان[69] رئیس هیئت مدیرۀ شرکت روسی ‏مونارک؛ ماکسیم هاکوبیان،[70] مدیر اجرایی شرکت روی و ترکیبات شیمیایی؛ گابریل ‏جمبرجیان؛ ماکار ناهاپتیان؛ و ساموئل یرجانیکیان[71] تأمین کرده اند. مهندسی این مجموعه را ‏آرتور مسچیان[72] ‏برعهده داشته است.‏ [73]

ماتناداران شامل این اداره هاست:

ـ ادارۀ مخازن نسخه های خطی

ـ ادارۀ تالار های ‏همایش

ـ ادارۀ کتابخانه

ـ ادارۀ روابط بین الملل

ـ ادارۀ خدمات سایت و دیجیتال

ـ ادارۀ اخبار ‏و انتشارات و مطالعات ارمنی

ـ ادارۀ نگـهداری و تـرمیـم و پردازش

نسخه ها

ـ ادارۀ بازگرداندن ‏نسخه های خطی

ـ ادارۀ سیستم های رایانه  ای

ـ  ادارۀ پژوهش های علمی.‏ [74]

رؤسای نخستین ادارۀ مطالعات نسخه  های خطی و تنظیم فهرست مادر به ترتیب آساتور مناتساکانیان،[75] اونیک یگانیان،[76] پایلاک آنتابیان[77] و هاکوپ کئوسیان[78] بودند.  از 2007م ریاست ادارۀ ‏مخازن نسخه  های خطی برعهدۀ گئورگ دِر وارتانیان[79] بوده است. در حال حاضر، 25 نفر در ادارۀ تحت ریاست وی مشغول به کار هستند. رئیس کل مؤسسۀ ماتناداران مسروپ ماشتوتس نیز از ‏‏2007ـ 2016م هراچیا تامرازیان[80] بوده است.

پس از درگـذشت تامرازیان، واهـان ‏دِر غـووندیـان[81] سـرپـرست موقـت این مؤسسه شده است.‏

ادارۀ پـژوهـش  هـای علـمی ماتناداران انتشاراتی نیز دارد. این انتشارات از زمانی که ماتناداران در ‏محـل کتابخانۀ ایروان بود، یعنی از 1941م، آغـاز به کـار کـرده است. نشریـۀ دوره  ‏ای بانبـر ماتنادارانـی[82] یا خبرنامۀ ماتناداران به طور مرتب انتشار می  یابد. این نشریه ‏مجموعه  ای از مقالات علمی را در زمینۀ نسخه  های خطی و آثار مرتبط با آن در سراسر جهان شامل می  شود.‏ [83] حدود 85 درصد از این نشریه  های دوره  ای به زبان ارمنی و 10 درصد به زبان روسی و بقیه به زبان  های انگلیسی و فرانسه است. یازده نشریه به زبان انگلیسی ‏و چهار نشریه به زبان فرانسوی منتشر شده است. نشریه  های انگلیسی شامل مجموعۀ مینیاتورهای ‏ماتناداران، چاپ 2009م؛ نسخه  های خطی ارمنستان غربی و کیلیکیه، چاپ 2012م؛ موسیقی ‏در تاریخ کهن و سده  های جدید ارمنستان، اثر ن. تهمیزیان،[84] چاپ 1982م؛ کتاب ‏راهنمای ماتناداران ماشتوتس؛ و پزشکی در تاریخ کهن و سده  های جدید ارمنستان، اثر س. وارتانیان[85] ‏چاپ 1982م است. [86]

موزۀ ماتناداران

در این موزه، آثار خطی مجموعۀ ماتناداران به نمایش درآمده است. نمای بیرونی موزه را با ‏سنگ بازالت و تزیینات درونی را با سنگ مرمر ساخته  اند. موزۀ ماتناداران در کنار ساختمان ‏اصلی قرار دارد. از خیابان ماشتوتس با پلکانی به در اصلی مسی و بزرگ آن می  رسیم. ‏در آستانۀ سرسرای ورودی موزه، در کف موزاییکی آن، تصویری از نبرد آوارایر[87] را می  بینیم که ‏در 26 مه451م رخ داد. این جنگ خیزش ارمنیان را در برابر اشغالگران نشان می  دهد. بر روی ‏دیوار روبه  روی راه  پلۀ درونی موزه، نقاشی آبرنگی اثر اوانس خاچاتوریان[88] دیده ‏می  شود که سه دورۀ بزرگ تاریخی و فرهنگی مردم ارمنستان را به نمایش می  گذارد. در ‏تالار طبقۀ نخست موزه نیز آثاری جالب توجه به نمایش درآمده، از جمله انجیل لازاروس(کهن  ترین کتاب پوستی موزه)، ‏نوشته شده در 887 م و برگ  هایی از نسخه  های خطی متعلق به سدۀ پنجم تا هشتم میلادی. ‏

همچنین، در این موزه انجیل  هایی متعلق به 1053م، 1193م و 1441م ‏همراه با نگاره  هایی که هنوز رنگ آنها با کیفیت است، ترجمه  هایی از ارسطو، یک نسخۀ بی ‏مانند آسوری و یک نسخۀ خطی قدیمی هندی نوشته شده بر روی برگ  های خرما به شکل پروانه، به چشم می  خورد.‏

مینیاتورهایی از مدرسۀ سیس یا مدرسۀ توروس روسلین و نسخۀ انجیل زیتون[89] نیز در این ‏موزه در معرض دید بازدیدکنندگان قرار داده شده است. در تالار مجموعۀ نگارگری  های واسپوراکان بیشتر ‏نگارگری  ها متعلق به مدارس وان و واسپوراکان است. همچنین، انجیل داشوناهار (دشنه زده)، [90] انجیل هراشاگورتز (معجزه  گر) [91] و کتاب مرثیه  های گرگوری مقدس از نارکاتسی از آثار جالب توجهی است که می  توان در این موزه مشاهده کرد. در تالار ‏نمایشگاه پزشکی سدۀ میانه، بازدیدکنندگان می  توانند نسخه  های خطی کتاب  های پزشکی ‏را ببینند که نه تنها جنبۀ تاریخی و نظری بلکه جنبۀ عملی و نوین هم دارند. تالار نقشه  ها ‏نیز بخش دیگر موزه است. نقشه  هایی از ارمنستان در سده  های میانه و نقشه  هایی دربارۀ جغرافیای جهان قدیم به زبان  های یونانی، عربی و لاتین  و نخستین نقشه  ای که در ارمنستان در 1695م چاپ شده در این تالار به نمایش در آمده است. نمایشگاه صدمین سال کشتار ارمنیان نیز در موزه وجود دارد که شامل بایگانی اسناد و مدارک مربوط به این رخداد است. دو تالار نیز دربردارندۀ نمونه  هایی نادر از ‏قدیمی  ترین کتاب  های چاپی ارمنستان و کشورهای دیگر است. کتاب  های چاپی از ونیز، آمستردام، قسطنطنیه، جلفای نو، پاریس، ‏مارسی، مدرس، رم، مسکو، آستراخان و سن  پترزبورگ متعلق به سدۀ شانزدهم تا ‏هجدهم میلادی در این دو تالار به چشم می  خورد. نخستین کتاب  های چاپی ارمنستان، که بین سال  های 1512 ـ 1513م به دست هاکوپ ‏مقاپارت[92] در ونیز چاپ شده  ، در میان آنهاست. ‏تالار نمایشگاه  ها به کارهای برجستۀ مارتیروس ساریان،[93] نقاش برجستۀ ارمنستان،‏ ‏اختصاص دارد. در این تالار از نخستین ‏کارهای وی تا آخرین آنها، تابلوی رنگ روغنی از« افسانۀ پریان»، به نمایش در آمده است. [94]

معرفی نسخه  های تاریخی ماتناداران

در حالی که یونسکو شمار کتاب  ها و نسخه  های خطی ماتناداران را هفده هزار اعلام کرده ‏مؤسسۀ نسخه  های خطی ماتناداران شمار آن را بیست هزار نسخه تخمین زده است. برخی نیز شمار این آثار را تا 25هزار نسخه   ‏برآورد کرده  اند. گفته شده است که از کل نسخه  های خطی این مجموعه حدود چهارده هزار نسخه به زبان ارمنی ‏و بقیه به زبان  های عربی، فارسی، سُریانی، یونانی و لاتین است. [95]‏ ‏

باید توجه داشت که بسیاری از نسخه  های خطی ارمنی به زبان قدیم ارمنی، یعنی گرابار[96] یا ‏زبان کلاسیک است. نخستین انجیل ترجمه شده در سدۀ پنجم میلادی از زبان یونانی به زبان ‏گرابار برگردانده شد. در سدۀ پنجم، انجیل  ها و کتاب  های دیگری را نیز به این زبان ترجمه کردند. حتی، ‏در دوران طلایی ادبیات ارمنی، نیز این زبان کاربرد داشت اما به تدریج از زبان محاوره  ای حذف و به زبان ادبیات و نگارش تبدیل شد. [97]اکنون، از حدود چهارده هزار نسخۀ خطی ‏ارمنی در ماتناداران حدود یازده هزار آن به زبان گرابار است.‏ [98]

کهن  ترین کتاب پوستی موجود در ماتناداران انجیل لازاروس[99] متعلق به 887م وقدیمی  ترین نسخۀ خطی، که بر روی کاغذ نوشته شده، متعلق به 981م است. بزرگ  ترین نسخۀ خطی ارمنی در جهان کتابی است به نام مواعظ برگزیدۀ موش[100] که به دست وارتان خونتسی طی سه سال نگاشته شده.‏ [101] تصویرگر آن شخصی به نام استپانوس است. کتاب 5/27 کیلوگرم وزن دارد. طول و عرض آن 3/55 سانتی  متر در 5/70 ‏سانتی متر است. در امان ماندن بخش  هایی از این کتاب، داستانی جالب دارد. برگ  های ‏این کتاب در آغاز، برروی دیوارهای صومعه  ای در شهر موش قرار داشت و مردم برای دیدن آن به صومعه می  رفتند. ‏سپس، از شهر موش به دیر آراکلوتس مقدس[102] در استان تارون انتقال یافت. کتاب بیش از ‏‏هشتصد سال در آنجا نگهداری شد. یادداشت  هایی نیز بر روی برگ های آن دیده می شود که متعلق به بازدیدکنندگان در همان سال هاست. در روزگار عثمانی ها، هنگام جنگ جهانی اول و قتل  عام ارمنیان، دو زن ‏ارمنی کتاب را در دیری پیدا کردند. آنان هنگام فرار از دست نیروهای عثمانی این کتاب بزرگ را به دو نیم کردند تا بتوانند آن را بر ‏روی شانۀ خود به محلی امن انتقال دهند. [103] امروز، این دو نیمه باردیگر به یک کتاب تبدیل ‏شده است.‏ [104]

این اثر را در 1200ـ1202م در دیر آواک[105] در ‏شهر یرزنکا[106] نوشته  اند. کتاب دارای 604 برگ در دو نیمۀ جدا شده است. این کتاب را بر روی پوست گوساله نوشته  اند. برای این کار از پوست هفتصد گوساله استفاده شده است. هر پوست برای یک برگ از این نسخۀ خطی بزرگ به کار رفته ‏است. آنچه امروزه از این کتاب در دست داریم دربردارندۀ همۀ صفحات آن نیست. بسیاری از برگ  های آن گم شده و ‏نگارگری  هـای آن نیز بی  رحـمانه از بین رفته است. هفـده برگ از این نسخـه   نیـز سرنـوشتـی ‏جـالب داشتـه و در جـزیـرۀ سـان لازارو، در ایتالیـا پیـدا شده. اکـنون، تنـها 607 بـرگ پوستـی از این کتاب ‏در ماتناداران نگهداری می  شود.‏‏ [107]‏

کوچک  ترین کتاب در مجـموعـۀ ماتناداران به ابعـاد 3 × 4 سانتـی  متـر ‏و به وزن 19 گـرم است که در یک جعبۀ کبریت جای مـی  گیرد.‏‏ [108] ‏ایـن کتـاب بـر روی پـوست بـره نوشته ‏شده و خـطوط آن تنـها با میـکروسکـوپ خـوانده می  شود. [109]‏

در ماتناداران، نسخه  هایی موجود است که در قرن پنجم میلادی از زبان یونانی و ‏سُریانی به ارمنی ترجمه شده است. نسخۀ اصلی این کتاب  ها (به زبان یونانی و سُریانی) از میان رفته. این کتاب  ها شامل موارد زیر است:

کتاب پرسش  ها،[110] اثر فیلون ‏اسکندرانی،[111] که تفسیری دربارۀ «سفر پیدایش» و «سفر خروج» است؛ هرمس تریسمگیستوس؛[112] ‏تفاسیر؛[113] چهار فصل از کتاب پروگیمناسماتا،[114] به قلم تئون اسکندرانی؛[115] و بخش دوم ‏کتاب تاریخ جهانی یا کرونیکل اوسبیوس،[116] اثر اوسبیوس سزار،[117] تاریخ  نگار یونانی.تنها بخش  هایی از این کتاب به زبان یونانی باقی  مانده. این اثر شامل دو کتاب است و به وقایع ‏زمان حضرت ابراهیم تا دوران کنستانتین اول در 325م می  پردازد.‏ [118]

چند نسخۀ خطی اصلی از دانشمندان خارجی نیز در ماتناداران نگهداری می  شود از جمله کتاب النجاۀ ‏ ابوعلی سینا با کد شمارۀ 45. آندرانیک هُویان در ‏توضیح این نسخه   می  نویسد:‏

‏« این کتاب ضمایم جالب توجهی دارد. محل نوشتن این نسخۀ خطی معلوم نیست، زیرا ‏دراین باره چیزی در آن نوشته نشده است. این نسخۀ خطی را رشید بن صفی الدین ‏سپهری در سال 1036ق/1626م نوشته است. نسخۀ خطی کتاب النجاۀ ‏ 125صفحه به قطع 7‏‎×‏23 سانتی  متر با خط نسخی دارد و هر صفحۀ آن در 22 تا 23 سطر ‏نوشته شده است».‏[119]

از دیگر آثار موجود در ماتناداران می  توان تقویم توضیحی یا پارزاتومار[120] را نام برد که در ‏‏1512م در ونیز چاپ شده ونخستین کتاب چاپی ارمنی است. همچنین در این مجموعه ‏نخستین مجلۀ ارمنی به نام ‏‎‎آزدارار[121] یا پیام  آور به چشم می  خورد که در 1794م در مدرس هندوستان منتشر شده است. [122]

فرمان تشکیل نوو ـ نخجوان با امضای امپراتریس کاترین دوم و ‏ناپلئون بناپارت هم از آثار بی نظیر این مجموعه است. این فرمان دربارۀ استقرار اقوامی ‏در نزدیکی شهر دُنِ روستوف[123] است، شهری که اکنون در روسیه قرار دارد. در 1978م، ماریتا شاهینیان،[124] نویسندۀ ‏سرشناس ارمنی  تبـار روسی، یک سند ناشناختۀ قدیمی موجود در ماتنـاداران را معـرفی کـرد که ‏امضای گوتـه در آن ثبـت شده است.‏

نسخـه  های خـطی منقوش بخـشی دیگر از آثار برجـستـۀ موجود در ماتنـاداران است. این نسخه  های مصور ‏‏2500 اثر را شامل می  شود. از میان آنها می  توان به انجیل اجمیادزین (989م)، انجـیل ‏موقـنی[125] (1060م)، انجـیل مالاتیا ‏[126] (1267و 1268م) و انجـیل شاهزاده کران[127] (‏‏1265م) (نقاشی  های این انجیل اثر توروس روسلین است) اشاره کرد. [128]‏ ‏

دیگر اثر شاخص این مجموعه انجیل چاشوتس‏ است. این نسخۀ خطی ‏در 1286م به هتوم دوم، پادشاه کیلیکیه، اهدا شده. تزیینات این کتاب از ‏نظر تنوع بی نظیر است. در بیشتر بخش  های این کتاب، تصاویری با   موضوعات گیاهی و حیوانی ‏کشیده شده و در آن تزیینات حاشیه، تزیین حرف بزرگ اول، تزیینات برای جدا ‏کردن متن و استفاده از نمادهای انسانی و جانوری به چشم می  خورد.‏

نسخۀ خطی کتاب قوانین کیفری اثر مخـیتار ‏گوش، نویسنـده و متفـکر سـدۀ دوازدهـم میـلادی، از دیـگر آثـار مـوجـود در ماتنـاداران است. او را یـکی از پیشگامـان نهـضت نوزایـی علـمی در سـده  های میانـه و هـمچـنین، نخستین کـسی دانستـه  انـد کـه قـوانین و مقـررات اجتماعی را ‏در ارمنستان وضع کرد. [129]

صـدهـزار سنـد از سـدۀ چـهاردهـم تا نوزدهم میلادی شامل قبـاله  ها، عقدنامه  ها، فرمان  ها و نامه  های پادشاهان و فـرمانـداران مـحـلی در مـجـموعـۀ ماتنـاداران نگـهداری مـی  شود. طـی 2001 ـ 2002م سازمـان ‏یونسکـو در چـهارچـوب « بـرنامۀ جـهانی خاطرات» هـزار نسخۀ رنگی از این مجـموعۀ نفیس را ‏دیجیتالی کرد و پانصد نسخۀ آن را نیز بر روی وبگاه خود به نمایش گذاشت.‏ [130]

نسخه  های خطی ماتناداران با نسخه  های خطی کتابخانه  های یونان و روم باستان قابل مقایسه است. این مجموعه در پیشرفت الهیات مسیحی، اسلامی و یهودی و همچنین، فلسفۀ غربی تأثیرگذار بوده است. ‏

نسخه  های خطی اهدا شده به ماتناداران ‏

پس از تشکیل مجموعۀ ماتناداران نسخه  های خطی بسیاری به این مرکز اهدا شده است. بیشتر آنها را ‏ارمنیان دیاسپورا از سراسر جهان اهدا کرده  اند. از مشهورترین این افراد می  توان هاروتیون ‏هازاریان،[131] ساکن نیویورک، را نام برد که 397 نسخۀ خطی ارمنی و غیر ارمنی را به این ‏مجموعه هدیه کرده است. وی با اهدای ‏چند هزار میکروفیلم از نسخه  های خطی ارمنی متعلق به کتابخانه  های سراسر جهان سهمی بسزا در غنی ساختن این گنجینه داشته است. [132]

‏ رافائل مارکوسیان[133] از پاریس، 37 نسخه   و واروژان سالاتیان[134] از دمشق نیز150نسخه   (به یادبود پدر و مادر خود) ‏تقدیم ماتناداران کرده  اند. آرشاک تیگرانیان[135] ‏از لوس  آنجلس، کارپیس جرباشیان،[136] جورج ‏باکرجیان[137] واردرس کاراگوزیان[138] ‏از پاریس، آوو هوهانیسیان[139] ‏و گریگور قازاریان[140] ‏از جلفای نو، مهران میناسیان و سورن بایرامیان[141] ‏از قاهره از دیگر ‏اهداکنندگان نسخه  های خطی هستند.

بنیاد نیکوکاری فونیکس[142] در 2010م ده نسخۀ خطی به ماتناداران اهدا کرده است. در میان آنها، نسخه  ای از منظومۀ ‏ماتیان و قبرگوتیان[143] ‏اثر گریگور نارکاتسی[144] نیز به چشم می  خورد که در 1331م در کیلیکیه نوشته شده است. این نسخه شامل خاطراتی ‏ارزشمند است و به همت تیگران جیرجیان،[145] از دوستان این بنیاد، به ماتناداران اهدا شد. روبن گالیچیان[146] ‏از لندن نقشه  هایی قدیمی و یک مجموعۀ شخصی اطلس را به ‏ماتناداران تقدیم کرده است. در 1969م، پیرمردی 95 ساله به نام تاچات مارکوسیان[147] از ‏روستای قارقون (قرقن) اصفهان[148] ‏کتابی را به ماتناداران ارسال ‏کرد که متعلق به 1069م است و در دیر ‏نارک، نسخه  برداری شده. این کتاب از روی همان انجیلی نسخه  برداری شده که مسروپ ‏ماشتوتس در سدۀ پنجم میلادی آن را ترجمه کرده است.‏ [149]

خانم هائونس بوستانیان، که در زمان نژادکشی ارمنیان در 1915م، در لیون فرانسه زندگی ‏می  کرد، تمامی مدارکی را که شخصاً در آن زمان خریداری کرده بود در 1967م به ‏ماتناداران اهدا کرد. جولیان هوسپیان[150] از نیویورک نگارگری بسیار ارزشمندی را، که تنها شامل یک برگ است، به این مجموعه بخشیده. ماتناداران در مقابل برای قدردانی از این ‏افراد لوح تقدیری به اهداکنندگان نسخه  های خطی هدیه کرده است. [151] ‏

این مجموعه همچنان با اهدای نسخه  های شخصی و لطف مجموعه  داران داخل ارمنستان ‏یا خارج آن توسعه می  یابد.

رئیس ماتناداران معمولاً با کمک مالی مؤسسات پردرآمد دست ‏به خرید  نسخه  های جدید می  زند. از نسخه  های خریداری شده می  توان به انجیلی دارای نگارگری، حاشیه  نویسی و خطاطی زیبا متعلق به 1689م اشاره کرد. این انجیل به سفارش ‏روحانی  ای به نام مارتیروس از روستای آگاراگ نخجوان نوشته شده است. دست  نوشتۀ آن‏ مدت  ها در اختیار یکی از شهروندان ارمنستان بود تا اینکه در 2009م مؤسسۀ « اگرو ‏بانک کردیت آگریکول»[152] آن را خریداری و به موزۀ ماتناداران اهدا کرد.

آثار تاریخی مجموعۀ ماتناداران دربارۀ ارمنستان و دیگر ملت ها

نخستین اثر تاریخ  نگاری در ارمنستان کتاب زندگی ماشتوتس[153] است که در حدود 440 ‏م نوشته شده. از این کتاب تنها یک نسخه برجای مانده که متعلق به قرن سیزدهم تا چهاردهم میلادی است و امروزه، در ‏مجموعۀ ماتناداران نگهداری می  شود. نویسندۀ کتاب، کوریون،[154] در این اثر مطالبی مهم دربارۀ مسیحیت و زندگی مسروپ ‏ماشتوتس نگاشته است.

کتاب تاریخ ارمنیان، اثر ‏آگاتانگغوس،[155] که در سدۀ پنجم نگاشته شده، دربارۀ مبارزۀ ارمنیان با کافران و زندیق  هاست. این کتاب تصدیق می  کند که مسیحیت در ‏‏301م به منزلۀ دین رسمی در ارمنستان شناخته شده است. در این کتاب اطلاعات ارزشمندی نیز دربارۀ سرنگون شدن اشکانیان و برآمدن ساسانیان موجود است.

کتاب تاریخ ارمنیان پاوستوس بوزاند یا فوستوس ‏بیزانسی،[156] تاریخ  نگار معاصر آگاتانگغوس، بازتابی از زندگی سیاسی و اجتماعی در ‏ارمنستان در330 ـ 338م است. کتاب اطلاعاتی مهم دربارۀ روابط ‏میان ارمنستان و روم و ارمنستان و پارس و زندگی مردم حوزۀ قفقاز ارائه می  دهد. [157]

‏کتاب تاریخ ارمنستان مووسِس خورناتسی (موسی خورنی) نخستین گاه  شمار تاریخی ارمنستان  از زمان اساطیری تا قرن ‏پنجم میلادی است. صفحاتی از اصل کتاب وی و 31 نسخه از آن، ‏متعلق به قرن نهم  میلادی، در ماتناداران نگهداری می  شود. آشنایی ما با نام برخی از  نویسندگان ‏یونانی و سریانی، از طریق مووسِس خورناتسی است که در کتاب خود به آنان اشاره کرده. تاریخ ‏ارمنستان شامل داستان  های محلی و افسانه  ها و سروده  ها و سنگ  نبشته  ها و ‏اسناد رسمی آن دوران است. نخستین اشاره  ها به رستم،  قهرمان حماسی ایران، در این کتاب آمده. دویست سال است که این اثر برجسته به زبان  های مهم جهان ترجمه شده است. ‏

تاریخ وارتان،[158] اثر یغیشه وارتاپت، در قرن پنجم میلادی نوشته شده است. [159] کتاب دربارۀ نبرد آوارایر و مبارزۀ ارمنیان علیه ساسانیان است و به رویدادهای 430 ـ 465م می  پردازد. یغیشه در این کتاب اطلاعات بسیار خوبی دربارۀ آیین زرتشت و زندگی سیاسی ایرانیان به دست می  دهد.

دو نسخۀ خطی دیگر به نام تاریخ ارمنیان، در ماتناداران نگهداری می  شود. یک نسخه اثر قازار پاربتسی(لازار فاربی) ‏و دیگری متعلق به مورخی ارمنی از قرن پنجم میلادی است. در کتاب دوم دربارۀ وقایع تاریخی مربوط به 387 ـ  486م شامل ‏رویدادهای پارس، امپراتوری بیزانس، گرجستان، آلبانیای قفقاز و دیگر کشورها سخن به میان آمده.

تاریخ سبئوس،[160] اثر مورخ سدۀ هفتم میلادی، اسقف سبئوس، به وقایع سدۀ ششم میلادی در ارمنستان و سرزمین  های پیرامون آن می  پردازد و اطلاعات دست اولی دربارۀ خسروپرویز و واپسین سال  های حکومت ساسانیان دارد.  این کتاب تا نیمۀ سدۀ نوزدهم میلادی ناشناخته بود و تا پیش از این تاریخ تنها در کتاب  های دیگر اشاره  هایی به این کتاب شده بود. سال  ها بعد، دست  نوشتۀ آن به طور اتفاقی در کتابخانۀ اجمیادزین پیدا شد. [161]

از قرن هشتم میلادی کتابی به نام تاریخ  برجای مانده که نویسندۀ آن غووند یرِتس[162] است. این کتاب منبعی قابل اعتماد ‏دربارۀ حملات عرب  ها به ارمنستان و آسیای صغیر محسوب می  شود.

تاریـخ آقـوان (آلبانیا) اثر مووسِس کاغـانکـاتواتسی[163] است. ‏این کتاب تنها منبع موجود و قدیمی  ترین آن از تاریخ آلبانیای قفقاز(جمهوری آذربایجان ‏کنونی) در سده  های هفتم تا دهم میلادی است.‏ [164] ‏ ‏

از قرن یازدهم میلادی اثری موجود است به قلم آریستاکس لاستیورتسی. [165]کتاب اطلاعات خوبی ‏دربارۀ ترک  ها، حملات بیزانس و مهاجرت ارمنی  ها به سایر کشورها ‏در اختیار خواننده می  گذارد. نویسنده در این کتاب دربارۀ تاریخ ارمنستان در این دوره، رقابت اشراف و فساد مالی بازرگانان و رشوه و ‏کلاهبرداری و نفع  طلبی و نفاق میان شاهزادگان سخن گفته است. ‏

آثار قرن دوازدهم و سیزدهم میلادی در مجموعۀ ماتناداران مربوط به دورۀ حکومت ارمنیان در ‏کیلیکیه است، هنگامی که ارمنستان شاه  راه تجارت جهان شد. در این دوره شاهد ظهور بیـش ‏از ده مـورخ و وقایـع  نگار هستیـم. یکـی از آنـها توما متسوپتسی[166] است. او در کتاب خود به ‏حملات تیمورلنگ و جانشینـان وی به ارمنستـان اشاره کـرده و شرح مختصری نیز دربارۀ ‏زندگی اجتماعی و سیاسی این دوره آورده است.

آثار متعلـق به قرن هفدهـم تا نوزدهم موجـود در ماتناداران نیز از ‏ اهمیت تاریخی بسیاری برخوردارند. در این دوره، آثاری ارزشمند دربارۀ تاریخ ارمنستان و ‏سرزمین  های پیرامون آن نوشته شده. آراکل داوریژتسی،[167] در کتاب خود، تاریخ ارمنستان، وقایـع 1601ـ 1662م را در ارمنستان، ‏آلبانیای قفقاز، گرجستان و عثمانی و ایران ثبت و به جامعۀ ارمنیان استانبول، ‏اصفهان و لووف[168] اشـاره کـرده است. داوریـژتـسی به طور مستنـد و دقـیق مهاجـرت ارمنـیان را به ایران ‏به دستور شاه عبـاس اول و حـملات وی بـه ایروان را نگاشته و در ایـن زمینـه، اطلاعات ‏خـوبی  به دست داده است.

کتاب دیگر تاریخ، اثر زاکاریا سارگاواک[169] ‏است که در1620م نگاشته شده. او نخستین مورخ ‏ارمنی است که کتاب  وی در 1669م در آمستردام چاپ شد.‏

نسخۀ خطی با ارزشی در زمینۀ جغرافیا در مجموعۀ ماتناداران جلب توجه می  کند که اثر ارزشمنـد آنانیا شیراکاتسی،[170] جغرافی دان بزرگ ارمنی سدۀ هفتم میلادی ‏است. کتاب شیراکاتسی با عنوان مقـوناچاپک[171] (به معنی مسافت  سنج) در مجموعۀ ماتناداران ‏نگهداری می  شود. شیراکاتسی در این کتاب دربارۀ جاده  های کاروان  رو و شهرهای بازرگانی ‏ارمنستان تا مرزهای روم در قرن چهارم سخن گفته است. این اثر بیشتر به دلیل ‏بیان مشخصات جاده  های تجاری در مسیر ارمنستان تا خلیج فارس اهمیت دارد. شیراکاتسی در این کتاب اطلاعات ارزشمندی دربارۀ فواصل راه  ها و مسیرها ارائه داده است.‏ [172]

از دیگر نسخه  های خطی تاریخی که ‏در ماتناداران نگهداری می  شود می  توان آثاری از ارمیا چلپی ‏ (1637 ـ 1695)، [173] کوستاند ‏جوقایتسی ‏(قرن هفدهم)، [174]یسایی حسن جلالیان ‏(1728)، [175] هاکوپ ‏شاماختسی ‏(1763) [176] و سیمئون یروانتسی ‏(1780) [177] را نام برد. [178] ‏

‏‏فهرست های ماتناداران ‏

فهرست اصلی ماتناداران فهرست مادر[179] یا فهرست اصلی نسخه  های ارمنی ‏ماتناداران ماشتوتس  نام دارد که از مهم  ترین کتاب  های فهرست کوتاه ماتناداران است. نخستین ‏بار در دهۀ1960م فهرستی کوتاه از نسخه  های خطی ماتناداران در قالب سه دفتر منتشر ‏شد (شمارۀ ‏A‏ در 1965م، شمارۀ ‏B‏ در 1970م و شمارۀ ‏C‏ در ‏‏2007م). نویسندگان این فهرست در ‏‏1984م دست به چاپ فهرستی تفضیلی زدند که با نام فهرست ‏کلی نسخه  های خطی ارمنستان منتشر شد، در واقع، این فهرست ادامۀفهرست مادر بود.

شناسۀ دفتر نخستفهرست مادر(‏Ms.N 1-‎‎300‎‏)  ، شناسۀ دفتر دوم (‏Ms.N 301-600‎‏)، شناسۀ دفتر سوم(‏Ms.N 601-1000‎‏)، شناسۀ دفتر ‏چهارم(‏Ms.N 1001-1500‎‏)، شناسۀ دفتر پنجم (‏Ms.N 1501- 1800‎‏)، شناسۀ دفتر ششم  ‏‏(‏Ms.N 1801-2100‎‏)، شناسۀ دفتر هفتم (‏Ms.N 2101 – 2400‎‏) و شناسۀ دفتر هشتم(‏Ms.N ‎‎2401- 2700‎‏) است.‏

فهرست  های ماتناداران دارای سه بخش است: بخش نخست دربارۀ ویژگی  های بیرونی نسخه  ها، بخش دوم دربارۀ محتوای ‏کتاب و بخش سوم دربارۀ زمان نگارش نسخه  هاست. از مجموعۀ نسخه  های خطی ماتناداران1,1230 نسخه   به زبان ارمنی ‏است. از این تعداد، 2,200 برگ شامل اسناد است.

امروزه 22 ‏جلد خبرنامۀ تفضیلی در ماتناداران وجود دارد و مقرر شده که این خبرنامه  ها تا چهل ‏جلد چاپ شود. این مجموعه  ها با حمایت مالی بنیاد «گالوست گولبنکیان»[180] در حال تهیه ‏است. ‏

نخستین جلد این مجموعه (خبرنامه  ها) در 1941م، دومین آن در 1950م و آخرین جلد آن در 2015م ‏منتشر شده. چاپ این مجموعه را مؤسسۀ انتشاراتی نائیری بر عهده دارد. هر خبرنامه دربردارندۀ ‏مقالاتی پژوهشی دربارۀ نسخه  های خطی ماتناداران است. نویسندگان مقاله  ها از کشورهای گوناگون ‏ هستند. در نتیجه، در کنار مقاله  های ارمنی مقاله  هایی به زبان  های مختلف در این خبرنامه  ها منتشر می  شود. ‏این خبرنامه  ها آمادۀ بارگذاری بر روی وبگاه رسمی ماتناداران است.

در مجموعۀ ماتناداران،  فهرستی نیز از نسخه  های خطی قرآن وجود دارد که واهان دِر ‏غووندیان،[181] کناریک ساهاکیان،[182] ونرا ماکاریان،[183] مووسِس خچو[184] و میهران ‏میناسیان‎[185] از مؤلفان آن هستند. ‏

نسخه  های خطی را در ماتناداران بر اساس زبان متن دسته  بندی می  کنند. نسخه  های ‏خطی عربی و فارسی و عثمانی و در یک مخزن قرار دارد. هر مخزن دارای یک مدیر و گروهی از متخصصان است که بر روی این اسناد کار می  کنند. مدیران هر مخزن با زبان تخصصی نسخه  های آن آشنایی دارند.

با حمایت یونسکو از 2007م کار دیجیتالی کردن نسخه  های ماتناداران آغاز شده است که تاکنون، چهار هزار نسخه را دیجیتالی کرده  اند. نسخه  های دیجیتال هم اکنون در شبکۀ داخلی ماتناداران در دسترس خوانندگان قرار دارد. ‏

اسناد و نسخه های فارسی در ماتناداران

آثار فارسی در ماتناداران شامل نسخه  های خطی و اسنادی است که یا در مخازن نگهداری ‏می  شوند یا در موزه به معرض نمایش گذاشته شده  اند. حدود 450 نسخۀ خطی و 2,000 سند در بخش مخازن فارسی وجود دارد. به گفتۀ خانم دکتر ‏کریستینه گوستیکیان،[186] پژوهشگر ارشد بخش نسخه  های فارسی ماتناداران، از آنجایی که ‏مخزن نسخه  های عربی و فارسی و عثمانی یکی است این احتمال وجود دارد که شمار نسخه  های خطی فارسی بیشتر از این تعداد باشد که به مرور، طی بررسی  های آتی، مشخص خواهد شد.‏

ـ اسناد

نخستین کسی که در دوران جدید بر روی اسناد ماتناداران کار کرد و کوشید تا تاریخ ماتناداران اجمیادزین را معرفی کند سیمئون یروانتسی[187] ‏‏است. نخستین بار او از فرامین فارسی در اجمیادزین نام برد. یروانتسی جاثلیق اجمیادزین بود. او چهره  ای شناخته شده   در تاریخ کلیسای ارمنیان ‏است. از کارهای ارزندۀ او می  توان به انتشار کتابی به نام جامبر‏[188] اشاره کرد. کتاب در 25 بخش نوشته شده و شامل تاریخ کلیساهای تحت ادارۀ اجمیادزین و دیگر کلیساهای پیرامون آن، فهرستی از ‏کلیساهای اسقف نشین و وضعیت حقوقی و مالی کلیساهاست.‏

یروانتسی برای تکمیل تاریخ اجمیادزین در دورۀ حکومت فرمانروایان ایرانی نیازمند بررسی فرمان  ها، دستورات و مجوزهای حاکمان ایرانی بود. بنابراین، خلاصه  ای از فرمان  ها ‏و مجوزهای صادر شده از سوی مقامات ایرانی و عثمانی را در فصلی از کتاب جامبر ‏آورد.‏ [189] ‏

پس از نگارش این اثر گروه دیگری از مورخان ارمنی دربارۀ این ‏فرمان  ها کندوکاوی گذرا کردند. تا اینکه سرانجام پژوهشگری توانا، کمتر از دو قرن پس از ‏یروانتسی، نخستین گام مهم را در گردآوری اسناد فارسی برداشت. دکتر هاکوپ ‏پاپازیان[190]، از نخستین شرق  شناسان اتحاد جماهیر شوروی، که در تاریخ سده  های متأخر ایران نیز تخصص داشت، نخستین کتاب دربارۀ ‏اسناد فارسی ماتناداران را با عنوان فرامین فارسی ماتناداران منتشر ساخت. این کتاب، که حاصل نزدیک به ده سال کار پاپازیان است، در 1956 و 1959م در ‏دو جلد انتشار یافته. ‏

کتاب فرامین فارسی ماتنادران شامل تصویر فرمان  های شاهان ایرانی از سدۀ پانزدهم تا1650م است. هر جلد سه بخش را دربر می  گیرد. در بخش نخست، متن فرمان    ها به زبان ‏ارمنی، در بخش دوم به زبان روسی و در بخش سوم، به ‏زبان فارسی آمده است. جلد اول با فرمان سلطان جهانشاه قره  قویونلو در 1449م آغاز می  شود. این فرمان قدیمی  ترین سند در میان اسنادی است که ‏پاپازیان گردآورده. جلد دوم نیز با فرمان شاه ‏عباس اول صفوی در 1603م آغاز می  شود. ‏

بر اثر کوشش  های پاپازیان بسیاری از اسناد سیاسی و اجتماعی مربوط به ایران ‏شناسایی شد. این دو کتاب دارای اطلاعاتی بسیار مهم دربارۀ ایران و قفقاز جنوبی تا قرن نوزدهم میلادی است.

پروفسور پاپازیان در 1968م کتاب دیگری با نام ‏‏قبالجات فارسی ماتناداران منتشر ساخت که مشتمل بر قباله  های سده  های میانه است. این ‏کتاب نیز مانند کتاب نخست سه بخش به سـه زبـان ارمنـی و روسـی و فـارسـی دارد. کتـاب با معـرفی قـباله و وقـف  نامۀ ‏موقـوفات کلیسای حـضرت گئـورگ، در جـزیرۀ لیـم، در دریاچـۀ وان، در 1305م ‏آغاز می  شود. ‏

هر دو کتاب از نظر تاریخی دارای اطلاعـات خوبـی است. ‏اسناد منتـشر شـده از دورۀ اوزون حـسن (857 ـ 882 ق) تـا دورۀ صفویـه را دربر می  گیرد. جـلد ‏نخست فرامین فارسی ماتنادران شامل 23 و جلد دوم شامل 43 فرمان است. قبالجات فارسی ماتناداران نیز 27 قباله را دربر می  گیرد. ‏

اهمیـت ایـن سـه کتاب در آن است که اطلاعات خوبـی دربـارۀ روابـط اجتـماعی ‏ایران با ارمنستان، حمایـت شـاهان ایـران از حـقوق دینـی ارمنیان، تأکـید بر موقوفات،‏آزادی ارمنیان در برگزاری مراسم خاص خود، عدم اجبار آنها به مسلمان شدن و مطالبات دینی و ملکی ارمنیان در دورۀ صفویه ارائه می  کند. ‏

در یکی از فرمان  ها شاه عباس دوم در 1062ق به ‏ارمنیان دستور می  دهد که گریگور خلیفه را ریش سفید خود بدانند و او را اعزاز و اکرام کنند. ‏در بخشی از این فرمان، آمده است:‏

«… بنابر شفقت شاهانه دربارۀ زبدۀ المسیحیۀ، گریگور خلیفه به دستور امر مزبور را ‏به مشارالیه شفقت و مرحمت فرموده، ارزانی داشتیم. جماعت ارامنه مذکور گریگور خلیفه را ‏ریش سفید خود دانسته، لوازم امر مزبور را مخصوص او دانسته، از سخن و صلاح حسابی ‏او بیرون نروند و اعزاز و اکرام او را لازم شناسند در این باب …».‏ [191]

‏ بیشتر فرمان  ها در حفظ شأن اسقف اعظم اجمیادزین و رعایت حقوق وی و تبعیت ‏حاکم محلی و حتی، ارمنیان از بزرگان دینی است که رسماً مورد تأیید پادشاهان ایران بوده  ‏اند.

پاپازیان سلسله مقالاتی نیز با عناوین « ارزش تاریخی دست  خط  های فارسی ‏ماتناداران»، « اسناد رسمی به زبان فارسی، عربی و ترکی سدۀ چهاردهم تا نوزدهم میلادی»، ‏‏« ارزش ریشه  شناسی اسناد ترکی ماتناداران»، «همکاری رسمی ایران و ارمنستان و اوضاع ‏سیاسی ارمنستان شرقـی در دورۀ نادرشاه»، «منابـع نوین دربارۀ تاریخ ملـت کرد» و ‏‏«حکـومت  های خارجـی در سرزمین آرارات، سدۀ پانزدهـم تا هفدهـم میلادی» منتشر کرده است.‏ [192]

پس از درگذشت پاپازیان ( 1997م)، شاگـرد وی، کریستـینـه گـوستیکـیان، بـر روی اسنـاد فـارسـی مـجموعـۀ ماتناداران کـار مـی  کنـد. او در 2005م، جـلد سـوم از مجـموعـۀ فرامیـن فـارسـی، مـربـوط بـه دورۀ ‏‏1652 ـ 1731م، را منتشر ساخـت. در این کـتاب، کـه با فـرمان شاه عبـاس دوم شـروع مـی  شود، نـود فرمان متعـلق به دورۀ صفویه گردآوری شده است. گـوستیکـیان در ‏‏2008م، جلد چهارم از فرامین فارسی ماتناداران را منتشر کرد. این جلد شامل 55 فرمان، مربوط به دورۀ 1734 ـ 1797م، است. ‏

گوستیکیان در حال حاضر مشغول نگارش جلد پنجم فرامین فارسی ماتناداران است. این جلد حدود نود تا صد فرمان از دورۀ قاجار تا پایان جنگ دوم ایران و روسیه و قرارداد ‏ترکمانچای را شامل می  شود. احتمالاً، این اثر تا اواخر 2017 یا اوایل  2018م انتشار خواهد یافت.‏

جلد سوم و چهارم این مجموعه نیز به روال جلدهای پیشین دارای سه بخش است. با این تفاوت  که در بخش دوم اسناد به جای روسی به زبان انگلیسی ترجمه شده. علت این تغییر نیز چاپ دو جلد اخیر پس از استقلال جمهوری ارمنستان و جدایی آن از اتحاد جماهیر شوروی است. ‏

تهیۀ فهرست 450 نسخۀ خطی به زبان ‏فارسی اثری دیگر از کریستینه گوستیکیان  است که در مراحل پایانی قرار دارد. در این فهرست، مشخصات عمومی نسخه  ها و تاریخ و محتوای آنها ‏آمده است. در کنار عنوان هر نسخه،   شناسه  ای برای سفارش وجود دارد. برای ‏بررسی نسخۀ دیجیتالی نیز دو روز پس از سفارش می  توان آن را ‏بـر روی رایانـۀ قرائـت  خـانۀ ماتنـاداران مطالعه کرد. ‏

کهـن  ترین فـرمان  های فارسـی موجـود در مـاتناداران، ‏مربوط به 1330م، دو فرمان از ابوسعـید ایلخـانی[193] خـطاب به کلیسـای ‏استپانـوس مقـدس[194] است کـه در آن دربـارۀ زمیـن  های داراشام‏ اظـهار نـظر شـده است. [195] تصـویر این دو فـرمـان را هـاکوپ پاپازیان در مقاله  ای در فرهنگستان علوم ارمنستـان، ‏در زمـان اتحـاد جمـاهیر شوروی چـاپ کـرده است.‏ [196] ‏ ‏

ـ نسخه های خطی

از مهم  ترین آثار فارسی ماتناداران پانزده نسخۀ خطی از شاهنامه است. ‏مووسِس خورناتسی (موسی خورنی) در کتاب خود، تاریخ ارمنستان، به برخـی از داستـان  های شاهنامـه اشاره کرده. اشاره  های خورناتسی و وجود این نسخه  های خطی نشان از علاقۀ ارمنیان به شاهنامه از سده  های گذشته دارد.  این شاهنامـه  ها  از نسخه  های منحصر به فرد موجود هستند. همچنین، دست  ‏نوشته  هایی از مثنوی معنوی، دیوان حافظ، بوستان سعدی،خمسۀ نظامی، دیوان امیر خسرو ‏دهلوی، شاعر پارسی  گوی هندوستان و نسخه  ای نفیس از دیوان علی شیر نوایی در ماتناداران نگهداری می  شود. ‏

از قـدیمـی  تـرین کتـاب  هـای فـارسی ماتنـاداران کتاب همایون  نامه  (به شمارۀ561) است. این نسخه از نمونه  های نادری محـسوب مـی  شود که از سدۀ سیزدهـم ‏میلادی برجای مـانده است. [197] ‏نگارگـری  های ایـن نسخـه به سبک بغدادی است.‏‏ [198] ‏همـچنین، در ‏مجـموعۀ ماتنـاداران، یک نگارگـری از چـهرۀ بایقـرا از سلسلۀ تیمـوریان و دو نگارگـری از ‏منظومـۀ خسرو و شیرین جامی متعـلق به 1506م، به چشم مـی  خورد.‏ [199] ‏ نسخه  ای از اشعار علی ‏شیر نوایی و رباعیـات حافظ همراه با مینـیاتورهای داخـل آن، دو نگارگـری بر پایـۀ ‏داستـان  های شاهنـامـه و 38 نگارگری در نـسخۀ خـطی خمسۀ نظامی، متعلق به 1778م، از دیگر آثار ایرانی ماتناداران است.‏ [200]

خانم رایسا امیربگیان، که دربارۀ مجموعۀ نگارگری  های شرقی ماتنادران پژوهش کرده، ‏با اشاره به آثار دورۀ قاجار در ماتناداران، می  نویسد:

«مینیاتورهای دورۀ قاجاریه در ‏‏150 نسخۀ خطی یکی از پر ارزش  ترین مجموعه  ها در نوع خود شمرده می  شود. از این ‏جمله است 56 مینیاتور نسخۀ خطی شاهنامۀ فردوسی که در 1830م کتابت شده و ‏نمونه  های بسیار جالب نسخۀ خطی یوسف و زلیخای جامی که در قرن 19م در بمبئی ‏تصویر شده است».[201]

نمایشگاه آثار ایرانی در ماتناداران

ماتناداران نخستین نمایشگاه نسخه  های خطی فارسی را در آوریل 2009‏‎م برگزار کرد. در این نمایشگاه، پنجاه ‏نسخۀ خطی مربوط به سدۀ چهاردهم تا نوزدهم میلادی به نمایش درآمد و از جلد چـهارم ‏فرامین فارسی ماتناداران،  نیـز رونمایی شـد. ‏دومیـن نمایشـگاه نسخـه  های خـطی فارسی نیـز در 2011م با آثاری از ‏حوزه  های گوناگون مذهبی، تاریخی و پزشکی برگزار شد.

در 4 دسامبـر 2015م، ‏مجـموعـۀ آثار هنـری یک خانـدان ایرانـی ـ ارمنـی، در ماتناداران، به نمایش درآمد. در این ‏نمایشگاه، آثار آنتوان خان سوروگین[202] ‏(1851ـ1933م)، عکاس دربار ناصرالدین ‏شاه قاجار و نقاشی  های پسرش، آندره سوروگین(1896ـ1997م)، معروف به درویش، به نمایش گذاشته شد. آثار این نمایشگاه را امانوئل سوروگین، نوۀ 84 سالۀ آنتوان سورگین، با حمایت ‏سفارت ایران به موزۀ ماتناداران اهدا کرده است.‏ ‏ هر سه نمایشگاه با همکاری مشترک ‏رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در ایروان و ماتناداران برگزار شده  اند.‏ [203]

پی‌نوشت‌ها:

1- پژوهشگر تاریخ. ‏       

2- Matenadaran

3- Tamara Gregoryeva,  Matenadaran (Moscow: Novosti Press Agency Publishing House, 1968)¸ p.3.‎

4- Ghazar Parbetsi‏

5- Etchmiadzin

نام تاریخی این شهر واقارشاباد (ولاش آباد) است که تا پیش از 1945م نیز به همین نام خوانده می  شد. این شهر را واقارش اول (بلاش)، از پادشاهان  اشکانی ارمنستان، در اوایل سدۀ دوم میلادی بنا نهاد. امروزه، نام رسمی آن اجمیادزین  است. پس از ورود مسیحیت به این منطقه ‏تیرداد سوم، پادشاه پارتی  تبار ارمنستان، کلیسای جامع اجمیادزین را در 301 م در این شهر بنا نهاد. اجمیادزین، در بیست کیلومتری غرب ‏ایروان، شهری مذهبی و مرکز دینی ارمنیان است. در متون دورۀ صفویه مجموعۀ کلیساهای این ‏شهر به نام اوچ کلیسا یعنی سه کلیسا شهرت داشته. برای اطلاعات بیشتر ر.ک: ژیلبرت مشکنبریانس، «گنجینۀ اجمیادزین»، پیمان، س13، ش50 (زمستان 1388): 58 ـ 70.‏

6- Stepanos Orbelyan

تاریخ  نگار ارمنی و اسقف اعظم استان سیونیک. نام وی را به صورت استفان اربلیان نیز نوشته  اند.

7- Mesrop Mashtots

مسروپ ماشتوتس(361-440م) در ارمنستان غربی به دنیا آمد. وی از روحانیان مسیحی و دوستدار گسترش این آیین بود. ‏مووسِس خورناتسی (موسی خورنی)  معتقد است که  انگیزۀ قوی وی در ابداع خط ارمنی استقلال کلیسای ارمنی و ایجاد هویتی جدید در  قلمرو ارمنستان بود. ‏کوشش  های وی با جلب نظر جاثلیق وقت و ورامشاپوه (بهرام شاپور)، پادشاه ارمنستان، به بار نشست. او گروهی از دانشجویان خود را به ادسا و ساموستا ‏فرستاد تا دربارۀ زبان   و خط  تحقیق کنند. وی سرانجام در حدود 405 م الفبای 36 حرفی ارمنی را ابداع کرد.

نک: ‏www.britannica.com/biography/Saint-Mesrop-Mashtots

8- ادیک باغداساریان، تاریخ کلیسای ارامنه (تهران: مؤلف، 1380)، ص 86 و 87.‏   

9- همان  جا.    

10- همان  جا.   

11- Gregoryeva, ibid.‎

12- www.unesco.org/new/en/communication-and-information/memory-of-registered-heritage/-page-‎‎5/mashtots-matenadaran-ancient-manuscripts-collection/‎

13- آندرانیک هویان، «ماتناداران، مخزن کتاب خطی»، پیام بهارستان. دورۀ2، س 1( بهار1388)، ص 701.‏  

14- www.matenadaran.am.‎

15- Baghaberd

«برد» در زبان ارمنی به معنای دژ است. این دژ، که در قرن چهارم میلادی ساخته شده است و در جنوب شرقی ارمنستان کنونی قرار دارد، در ‏قرن دوازدهم میلادی مرکز پادشاهی سیونیک بود.

16- Datev

این دیر، که از مراکز مهم دینی و آموزشی و همچنین، یک قلعۀ دفاعی قرون وسطایی در منطقۀ کاملاً کوهستانی ارمنستان است، در جنوب و در ‏مرز سیونیک، قراردارد که زمانی دانشگاه دینی، فلسفی و مدرسۀ نقاشی ـ مینیاتور بوده.‏

17- «Matenadaran», Armenian Soviet Encyclopedia , vol.7, ‎p. 284 -286. ; Gregoryeva, ibid., p. 4.

18- Sanahin

دیری در نزدیکی شهر آلاوردی (الله وردی) در استان لوری ارمنستان. این دیر مرکز فرهنگی ارمنستان از سدۀ دهم تا سیزدهم میلادی بود. مجموعۀ ساناهین در 2001م در یونسکو به منزلۀ میراث جهانی به ثبت رسید. ساناهین به معنی « از آن یکی کهن  تر» است که اشاره به دیر ‏هاقپات دارد.‏

19- Haghpat

این دیر در شمال ارمنستان و در سه کیلومتری ساناهین، قرار دارد و به همراه ساناهین دو دیر مهم  ارمنستان بوده  اند. این دیر را شاه عباس ‏باگراتونی در اوایل سدۀ دهم میلادی ساخت. کلیسای اعظم دیر نیز به دست ملکه خسروانویش بنا شد. دیرهای هاقپات و ساناهین، هر دو مرکز آموزش دینی بودند. مجموعه تأسیسات و معماری این دو دیر از مهم  ترین آثار معماری دینی و کلیسایی این دوره است. در این ‏دو دیر، خوش  نویسان و تذهیب  گران برجسته  ای تربیت شده  اند. این دیر نیز به منزلۀ میراث فرهنگی جهانی در یونسکو ‏به ثبت رسیده است.‏

20- Avak Melikian, «Armenian Manuscripts», [on – line] available: www.javakhk.net

21- Giragos Gandzaketsi

22- ارزروم کنونی در ترکیه.       

23- Sis

24- Cilicia

در جنوب خاوری آسیای کوچک در ترکیۀ کنونی و در شمال قبرس.‏

25- Gevorg Emin(1918-1998)‎

26- Gevorg Emin, Seven Songs about Armenia, Translated by Mkrtich Soghikian to English (Moscow: Jan Baltler, ‎Progress Publishers. 1981).‎

27- Hakop

28- Hovhan Vorotnetsi(1315-1398)‎‏ ‏

فیلسوف و روحانی ارمنی در سدۀ میانه. وی اهل وروتناوانک، در استان سیونیک ارمنستان، بود. این دیر در نزدیکی وروتان است. او ‏بنیان  گذار دانشگاه مذهبی تاتِو وارداپتاران است و تا آخر عمر نیز در این دیر کار کرد. او را جان مقدس نیز نامیده  اند. وی در مدت عمر خود ‏برای جدا کردن و مستقل ساختن کلیسای ارمنی کوشش کرد.‏

29- Vorotan‏‎‏ ‏

واقع در جنوب شرقی ارمنستان امروزی  در استان سیونیک. ‏

30- Emin, ibid.

31- ibid.

32- ibid.

33- Hishatakaran ‏

هیشاتاکاران یادداشتی است که کاتبان در صفحۀ آخر نسخه  های خطی می  آوردند.‏

34- Hakop Jughayetsi‏  ‏

35- Nerses V.Ashtaraketsi ‏

36- «Matenadaran», Armenian Soviet Encyclopedia, ibid.

37- Anon, «The History of Matenadaran», Virtual Matenadaran (April 27, 2009).‎

38- «The Mashtots Matenadaran Ancient Manuscripts Collection, Documentary heritage submitted by ‎Armenia and recommended for inclusion in the Memory of the World Register in 1997»(20 Jun 2008).‎‎

39- «Matenadaran», Armenian Soviet Encyclopedia, ibid.

40- Varagavank

دیر مذهبی ارمنیان که در دامنۀ کوه واراگ در نه کیلومتری جنوب شرق وان قرار داشت. ‏

41- Jevdet Bey‏ ‏

جودت بیگ یا جودت پاشا، برادرزادۀ انور پاشا، فرماندار وان بود. او در قتل رهبران ارمنیان وان نقشی مؤثر داشت.‏

42- Vaspurakan

واسپوراکان، که آن را به صورت واسپوراگان هم نوشته  اند، به معنی سرزمین اشراف یا سرزمین باشکوه است. واسپوراکان یکی از هشت استان ارمنستان بزرگ بود. در قرون وسطا،  از 908 ـ 1021م خاندان آرتزرونی در واسپوراکان، در ارمنستان غربی، حکومتی پادشاهی  با مرکزیت شهر وان تشکیل دادند.

43- Taron

منطقه  ای در ارمنستان غربی در غرب دریاچۀ وان که شهر موش مرکز آن بود.

44- Ani Avetisyan; Kristine Kostikyan & Venera Makaryan, «The Arabic Script Manuscripts of the ‎Matenadaran collection, Saved from Loss during the Armenian Genocide», Journal of Armenian ‎Studies. no1 (Nov. 2016): 192.

45- ibid.‎‏ ‏.

46- B. L  Chukasizyan, The Mashtots Matenadaran: A Guide Book,Translator A. Abdalian (Yerevan: s.n.,‎‎1980), p. 12.

47- Lazarev Institute of Moscow

48- Lazaryan

49- «Lazarev Institute», Encyclopedia of Russian History (The Gale Group Inc, 2004).

50- Alexander Miasnikyan‏.

51- Gregoryeva, ibid., p. 5.

52- New Nakhijevan‏ ‏‏ ‏

شهری در جنوب روسیه، نزدیک روستوف، که در 1779م به دست ارمنیان کریمه بنیاد نهاده شد. ‏

53- Nersisian School‏ ‏

مدرسۀ ارمنیان در تفلیس که در 1824م تأسیس شد و تا 1924م فعالیت داشت.‏

54- Darashamb‎‏

یا دره  شام (داراشام) واقع در شانزده کیلومتری باختر جلفا در آذربایجان ایران که کلیسایی بسیار قدیمی دارد.‏ بیشتر کلیساهای این منطقه در این دره ساخته شده است. دره  شام حوالی ‏کلیسای استپانوس مقدس را نیز شامل می  شود. روستایی سنگی نیز به همین نام وجود دارد.

55- «Matenadaran», Armenian Soviet Encyclopedia, ibid.‎‎‎

56- Mark Grigorian

57- Toros Roslin

58- Grigor Tatevatsi ‎‎‎‎

59- Anania Shirakatsi

60- Mkhitar Gosh(1130-1213)‎‎‎‎‎

61- Frik‏ ‏

دربارۀ زندگی فریک (1230 ـ 1310م)،  اطلاعات چندانی در دست نیست اما اشعار وی حاکی از بخشی از افکار و دورۀ حیات اجتماعی و سیاسی اوست. او در ‏دورۀ تسلط مغولان بر ارمنستان می  زیست. اشعار وی بیشتر اجتماعی است. در یکی از اشعار خود به موضوع اسارت رفتن فرزندش ‏به دست مغولان اشاره دارد و گم شدن پسرش را به گونه  ای حزن  انگیز بیان می  کند. او خشم خود را پنهان نمی  دارد و به روشنی ستم مغولان را ‏به تصویر می  کشد. شعر انتقادی از دوره و زمانۀ وی، در سدۀ سیزدهم، بسیار کم نظیر است. او از مغولان و درد و رنج مردم و ریاکاری ‏روحانیان نیز انتقاد می  کند. از سروده  های وی می  توان « از اعتراض» ، « یک متخصص»، و« ترانه» را نام برد. تنها، پنجاه قطعه از سروده  های وی به دست ما رسیده است. نک :‏

Agop Jack Hacikyan & others,  The Heritage of Armenian Literature: From the Sixth to the Eighteenth Century (Detroit: Wayne State University Press¸ 2002)¸ vol.2. p.524 ـ 533.

62- E. Vartanyan

63- A. Shahinyan 

64- A. Grigoryan

65- G. Badalyan

66- G. Chubaryan

67- A. S. Nazaryan

68- www.armenianheritage.org.‎

69- Sergey Hambartsumyan

70- Maxim Hakobyan

71- Yerjanikyan

72- Arthur Meschyan

73- www.matenadaran.am.‎‏ 

74- ibid.

75- Asatur Mnatsakanyan

76- Onnik Yeganyan

77- Paylak Antabyan

78-Hakop Keoseyan‏

79- George Der Vartanyan

80- Hrachya Tamrazyan

81- Vahan Der Ghevondyan

82-Banber of the Matenadaran

83- Chookaszian, ibid. , p. 10.

84- N.Tahmizyan

85- S.Vartanyan

86- www.matenadaran.am‎

87- Avarayr ‏

نبردی خونین میان سپاه یزدگرد دوم، پادشاه ساسانی و سپاه ارمنیان به فرماندهی وارتان مامیکونیان ‎(Vardan Mamikonian)‎‏ در دشت آوارایر  ‏واسپورکان. مامیکونیان قهرمان حماسه  ساز تاریخ ارمنیان است. سبب جنگ را اختلافات مذهبی و اعلامیۀ ردیۀ  مهر نرسی علیه دین مسیحیت  ‏دانسته  اند. با مخالفت روحانیان ارمنی در برابر بازگشت به دین زرتشتی جنگ آغاز شد. در این نبرد، با اینکه سپاه ارمنیان از ایرانیان شکست خوردند فرماندۀ ارمنیان جانفشانی  بسیاری از خود نشان داد. او در تاریخ ارمنیان نخستین قهرمان دفاع از مسیحیت شناخته شده است. ‏نک: حسن پیرنیا، ایران ‏باستان از آغاز تا انقراض ساسانیان (تهران: دبیر،1386).

88- Ovanes Khachaturyan

89- Zeytoun Gospel

90- Dashunahar Gospel ‏‏                                       

91- Hrashagortz Gospel

92- Hakop Meghapart

93- Martiros Saryan‏

94- ‏www.vestigia.at/digitalisation_en.html‎ ‏‏ ‏

مرکز مطالعات نسخه  های خطی دانشگاه گراتس اتریش (‏Graz University‏)‏

95- www.matenadaran.am.

96- زبان باستانی ارمنی گرابار (Grabar‏) نام دارد که از شاخۀ زبان  های هند و اروپایی است. گرابار ‏به معنی زبان نوشتاری است. با وجود ‏گذشت زمان هنوز مراسم مذهبی در کلیساها به این زبان خوانده می  شود. گفته می  شود که تا 1959م حدود یازده هزار نسخۀ خطی به زبان ‏گرابار در ماتناداران نگهداری می  شد.‏    

97- ‏Piscowicz Andrzej¸ـArmenian Language». available: ‏ www.britannica.com/topic/armenian-languge

98-‏Chukasizyan, ibid. , p. 12. ‏

99-Gospel of  Lazarus.‎‏ ‏

100- Homilies of Mush‏ ‏or‏ ‏Msho Charentir‏

موش شهری در ارمنستان غربی و ترکیۀ امروزی است و کتاب اشاره به دیری در آن شهر دارد.  صاحب این نسخه   در زمان حملۀ مغول  ها (تاتارها) در 1203م کشته می  شود و این نسخه   به دست ‏مغول  ها می  ا  فتد. بعدها، یک پاشای ترک این نسخه را می  خرد. در این میان، بیشاب یسایی، رئیس صومعۀ شهر موش، با کمک مالی مردم ‏شهر و طی مذاکره با پاشا این نسخه را به مبلغ چهار هزار سکۀ نقره از اوخریداری می  کند. به این ترتیب، کتاب   در 1205 م به صومعۀ شهر موش در شمال ‏شرقی ترکیۀ امروزی بازگردانده می  شود. نوشتن این نسخۀ خطی سه سال به طول انجامیده. ‏اصل این نسخۀ خطی 1,320 صفحه داشت و شامل 660 برگ پوستی بود. این کاغذهای پوستی از چرم گوسالۀ یک  ماهه درست ‏شده بود. آماده  سازی یک قطعۀ چرم برای نگارش در دیرها کاری دشوار و زمانبر بود و آماده کردن تنها یک برگ ‏پوست به همکاری جمعی از کارکنان دیر و حتی، کاتبان  نیاز داشت.‏

101- Gregoryeva, ibid., p. 5.

102- Arakelots Monastery

103- «Memory of the World Register- Nomination form, The Mashtots Matenadaran Ancient Manuscripts ‎collection» [on- line], available: www.unesco.org, Retrieved [14 September, 2013]. ‎

104- Gregoryeva, ibid., p. 6.

105- Avak‏ ‏ ‏‏ ‏

106- Yerzenka‏ ‏ ‏‏ ‏

یرزنکا ‏به زبان ارمنی‏ همان ارزنجان در آناتولی شرقی در ترکیۀ امروزی است. ‏

107- G.W. Abgarian, The Matenadaran (Erevan: Armenian State Publishing House, 1962)¸ p. 8.‎‏ ‏

108- Gregoryeva, ibid., p. 5.

109- www.armeniapedia.org/index.php?title=Matenadaran.‎‏ ‏

110- Quaestiones

111- Philo of Alexandria

112- Hermes Trismegistus‏ ‏‏ ‏

این کتاب به معرفی هرمس، خدای یونان و عنی توث، خدای مصری می  پردازد. ‏یونانیان در هرموپولیس و مصیریان در خامنو، به طور مشترک، این دو خدا را پرستش می  کردند.

113- Interpretations‏ ‏

114- Progymnasmata ‏‏ ‏

کتابی دربارۀ آموزش  های کلامی برای دانش  آموزان در یونان باستان. ‏

115- Theon of Alexandria‏

استاد دانشگاه اسکندریه و منجم و ریاضیدان مصر. ‏

116- Eusebius’Chronicle ‏‏ ‏

یا  کرونیکون.    

117- Eusebios of Caesarea ‎

یا اوسبیوس سزاریایی .

118- «Memory of the World Register- Nomination form, The Mashtots Matenadaran Ancient Manuscripts ‎collection», ibid.

119- آندرانیک هویان، «ماتناداران مخزن کتاب خطی». پیام بهارستان، دورۀ2، س 1 (بهار1388): 703. 

حسین احمد تربیت، مترجم عربی این ‏کتاب، در توضیح این اثر می  نویسد: «کاتب نسخه رشید بن صفی الدین سپهری در سال 1036 هجری برابر 1626 میلادی می  باشد … ارزش علمی این نسخه   اولین بار در تاریخ اثرهای خطی ابن سینا در مقالۀ هاکوپ پاپازیان، که آن زمان با موافقت ریاست ماتناداران ‏در فراهم کردن فتوکپی این نسخه   به نویسندۀ این سطور کمک کرده بود، منعکس شده است. مقالۀ نامبرده در جلد 23 شمارۀ 5 سال ‏‏1956م مجلۀ گزارش های آکادمی علوم ارمنستان صحیفۀ 229-234 با عنوان ¸دربارۀ یک نسخۀ کتاب النجاۀ ،اثر بوعلی ابن سینا، ‏به زبان روسی، انتشار یافته است». نک: حسین احمد تربیت، ابوعلی سینا ،تتمه النجاۀ. زیر نظر محمد ص.عاصی و کمال ص.عینی(فرهنگستان علوم تاجیکستان، مؤسسۀ خاورشناسی، نشریات عرفان، 1980)، ص 3 و 4.‏           

120- Parzatomar‏ ‏

دربارۀ نویسندۀ این کتاب اختلاف  نظر وجود دارد. ناشر کتاب هاکوپ مقاپارت است. گفته شده که ‏پس از ابداع خط ارمنی به دست مسروپ ماشتوتس، چاپ این اثر، که نخستین کتاب به زبان ارمنی است، تحولی بزرگ در زمینۀ فرهنگ در ارمنستان محسوب می  شود. اطلاع دقیقی از ‏زندگی هاکوپ مقاپارت نداریم. می  گویند وی نخستین چاپخانۀ کتاب  های ارمنی را در ونیز دایر کرد و در 1512 و 1513م، ‏شش کتاب به زبان ارمنی به چاپ رساند. کتاب  های جمعه و گاهنامۀ ساده از آثاری هستند که او به چاپ رسانده. نخستین کتاب چاپی در داخل ‏ارمنستان در 1771م در اجمیادزین چاپ شد.‏

121- Azdarar‎‏ ‏

122-Chukasizyan, ibid. , p. 40.

123- Rostov – on- Don

124- Marietta Shahinyan (1888-1982)‏ ‏

125- Mughni Gospel

126- Malatya Gospel

127- Princess Keran Gospel

128- www.newworldencyclopedia.org/entry/Matenadaran‏ ‏

129- بر پایۀ نظر گیراگوس گاندزاکتسی، در کتاب تاریخ ارمنستان، گوش در شهر گاندزاک (گنجه) در آذربایجان کنونی به دنیا آمد. او ‏فیلسوف و حکیم و روحانی ارمنی بود. کتاب مشهور وی به نام قوانین کیفری در زبان ارمنی داداستاناگیرکDatasanagrik) ‎‏) نامیده می  شود. این کتاب دارای سه بخش است: قوانین کلیسا، قوانین اجتماعی و جرائم و مقررات اجتماعی. اندیشه  ‏های نوگرایانۀ  گوش توجه  دیگران را به خود جلب کرد و کتاب او به زبان  های دیگر نیز ترجمه شد. نک:‏

Abgarian, ibid. , p. 28 & 41.

130- Lawrence Ritter, «The Matenadaran, from copyist monks to the digital age», UNESCO, no.5 ( May 24, ‎‎2007), Accessed May 3, 2009.

131- Harutiun Hazarian

132- ادوارد هاروتونیان، «ماتناداران، مخزن دولتی نسخه  های خطی ارمنستان»، پیمان، س1، ش 1( بهار 1375): 163.‏   

133- Rafael Markossian

134- Varouzhan (Varoujan) Salatian

135- Arshak Tigranian

136- Karpis Jrbashian

137- George Bakirjian

138- Varderes Karagozyan

139- Avo Hovhannisyan

140- Grigor ghazarian

141- Suren Bayramian

142- Phoenix

بنیاد توسعۀ منابع انسانی برای همۀ ارمنیان در جهان که رئیس افتخاری آن نیز ارمنی است.‏

143- Matyan Voghbergutyan

144- Grigor Narekatsi‏ ‏

نویسنده و شاعر ارمنی سدۀ دهم و سال  های آغازین سدۀ یازدهم میلادی. وی در دیر نارک (در جنوب دریاچۀ وان)، از مراکز فرهنگی سدۀ دهم میلادی، زندگی می  کرد. از همین رو،  او را ‏نارکاتسی یعنی اهل نارک می  نامیدند.‏

145- Tigran Jierjyan

146- Rouben Galichian

147- Tachat Markossian 

148- Gharghun village‎‏ ‏                                            

149- «Matenadaran Historical Review», [on-line], available: www.matenadaran.am/?id=61&Ing=4.‎‏

150- Julian Hovsepian

151- سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، «اهدای  انجیل قدیمی به موزه ماتناداران در ارمنستان»، [دسترسی28 مهر1388]: ‏tri.samantarjomeh.ir

152- Agrobank Credite Agricole

153- Life of Mashtots

154- Koryun‎‏

نام وی به صورت گوریون( Goriun‏) نیز آمده است. کریون این کتاب را در سدۀ پنجم میلادی نوشته. او، که خود شاگرد ماشتوتس بود، زندگی استادش را، که ‏سازندۀ هویت جدید ملت ارمنی است، با جزئیات تشریح کرده است. کوریون دروس اولیه را از ماشتوتس فرا گرفت. سپس، برای ادامۀ تحصیل به بیزانس رفت. در 432 م، به ارمنستان بازگشت و پس از مرگ ماشتوتس، مأموریت یافت تا داستان زندگی استادش را ‏بنوسید. ‏

155- Agathangelos

نام وی به صورت آگاتانجلوس هم آمده است. این نام به زبان یونانی یعنی حامل خبر خوب یا فرشتۀ مهربان. آگاتانگغوس یونانی  الاصل ‏بود و زبان یونانی و لاتین را نیک می  دانست. او ـ که منشی تیرداد سوم، پادشاه ارمنستان، بود ـ از طرف تیرداد سوم ‏مأمور شد تا کتابی دربارۀ پدرش، خسرو دوم و دورۀ پادشاهی او بنویسد. وی همچنین دربارۀچگونگی رسمیت یافتن مسیحیت در ارمنستان و ‏پادشاهی تیرداد سوم و گریگور روشنگر اطلاعاتی دست اول در کتاب خود آورده است. مورخان در آغاز چنین می  پنداشتند که او در سدۀ چهارم میلادی می  زیسته اما اسناد  بعدی مشخص ساخت که او در قرن پنج میلادی می  زیسته. ‏

156- Pavstos Buzand‏ ‏

بوزاند به معنای بیزانس است. ‏

157- این کتاب با مشخصات زیر به فارسی ترجمه شده است:

پاوستوس بیوزاند، تاریخ ارمنیان، ترجمۀ گارون سارکسیان (تهران:نائیری، 1383).

158- History of Vardan and the Armenian War‏

159- «Memory of the World Register- Nomination form, The Mashtots Matenadaran Ancient Manuscripts ‎collection», ibid. ‎

160- Sebeos’ History

161- گارون سارکسیان، «تاریخ اسقف سبئوس و اهمیت آن در پژوهش تاریخ ایران»، پیمان، س9، ش34 (زمستان 1384): 112 ـ 130.

162- Ghevond Yerets

163- Movses Kaghankatvatsi‏ ‏

164- آلبانیای قفقاز یا اران (به زبان ارمنی آقوانک). از شمال به بلندی  های کرائونیان و از شرق به دریای ‏خزر و از جنوب به رود ارس می  رسید. ‏

165- Aristakes Lastivertsi

166- Thovma Metsopetsi ‎

167- Arakel Davrizhetsi‎

داوریژتسی در زبان ارمنی به معنی تبریزی است به همین دلیل او را آراکل تبریزی نیز نامیده  اند. او مورخ ایرانی ـ ارمنی است که در تبریز زاده ‏شد. وی تحصیلات مذهبی داشت و متولی دیر هوواناوانک بود اما به اجمیادزین رفت و  به دستور پیشوای بزرگ ارمنیان راهی سفر به ایران و عثمانی شد. او منابع  تاریخی موجود در این سرزمین  ها را مطالعه کرد و کتاب تاریخ  خود را براساس این مطالعات نگاشت. نک: ‏

www.iranicaonline.org/articles/arakel-of-tabriz-armenian‏ ‏

168- Lviv

شهری در غرب اوکراین.

169- Zakaria Sargavak

170- Anania Shirakatsi‏ ‏

او منسوب به شیراک، استانی در غرب ارمنستان، است که مجاور مرز ترکیۀ امروزی با گرجستان قرار داد. آنانیا در ده آنی به دنیا آمد. شهرت ‏اصلی وی به دلیل دانش ریاضی اوست چنانکه به او لقب «حسابگر» داده  اند. شیراکاتسی هشت سال را به فراگیری علوم طبیعی نزد استادان این علم گذراند. سفرنامۀ او با نام مقوناچاپک اگرچه بی  مانند است اما آثار او در زمینۀ ریاضی به نام  های حساب، کیهان شناسی و تقویم و هندسۀ نجومی به مراتب اهمیت ‏بیشتری در علوم دارند. نک: ادیک باغداساریان، تاریخ ریاضیات ارمنیان ( کانادا: 2007)، ص 40 و 41.‏

171- Mghonachapk

‏‎ Mghon‎به معنی راه یا مسافت +‎  Chapk ‎به معنی سنجش‎‎

معنی این واژه را فرسخ  نما هم گفته  اند. این کتاب در واقع ادامۀ کتاب دیگر وی به نام گیتی  نما ست. نک: باغداساریان، همان  جا.‏

172- واهان بایبوردیان،« ایران  شناسی در منابع ارمنی»، ترجمۀ گریگور آراکلیان، پیمان، س2، ش5و6 (بهار و تابستان 1376): 51.

173- Ermiah Chelepi

174- Kostand Jughaytsi

175- yesai Hasan jalalyan

176- Hakop Shamakhetsi

177- Simeon Yerevantsi

178- www.newworldencyclopedia.org/entry/Matenadaran ‎

179- Mayr Tsutsak

«مایر» در زبان ارمنی به معنای مادر و «تسوتساک»  نیزبه معنی فهرست است.

180- Calouste Gulbenkian                                 

181- Vahan Der Ghevondyan

182- Knarik Sahakyan

183- Venera Makaryan 

184- Movses Khecho

185- Mihran Minasyan

186- Kristine Gostikyan

ایران  شناس و استادیار دانشگاه دولتی ایروان. وی به زبان  های فارسی و روسی آشنایی دارد.

187- Simeon Yerevantsi‏  ‏‎(1710-1780)‎

وی تحصیلات خود را در اجمیادزین آغاز کرد. پس از مدتی، به قسطنطنیه رفت ‏و نزد باغداسار دبیر ادامۀ تحصیل داد. سپس، در مقام نمایندۀ پاپ در قسطنطنیه و مدرس مشغول به کار شد. یروانتسی در 1763م، به مقام جاثلیقی اجمیادزین منصوب شد و نخستین وظیفه اش احیای اقتدار کلیسای اجمیادزین بود. او برای همین منظور یک مرکز فرهنگی ‏و دینی در اجمیادزین تأسیس کرد و در 1771 م، برای نخستین بار اثری مکتوب را در کلیسای اجمیادزین به چاپ رساند. نک:‏

Agop Jack Hacikyan & others, ibid., vol. 3, p.151. ‎

188- Jambr

189- نک:

Simeon Yerevantsi, «.Jambr»,George A. Bournoutian (translator), .Armenian Studies Series, no. 14 ‎‎(U.S.A: Mazda Publisher.2009). ‎       

190- Hakop Papazyan‏ ‏

پاپازیان در 1298ش در تبریز به دنیا آمد. بعدها، به ارمنستان شوروی رفت و در رشتۀ زبان  های شرقی و تاریخ تحصیل کرد. وی به زبان  های ارمنی، فارسی، عربی و عثمانی تسلط داشت.

191- هاکوپ پاپازیان، فرامین فارسی ماتناداران ( ایروان: نائیری،1959)، ج2، ص389.‏

192- همان  جا. 

193- ابوسعید بهادرخان (1316ـ 1335) از پادشاهان ایلخانی مغول. ‏         

194- استفان  مقدس نخستین شهید مسیحیت است. کلیسای استپانوس مقدس،  بعد از قره  کلیسا، دومین کلیسای مهم ارمنیان ایران محسوب می  شود. تاریخ بنای کلیسا دقیقاً معلوم نیست. برخی تاریخ ساخت آن را سدۀ هفتم و برخی نیز سدۀ نهم میلادی می  دانند. این کلیسا در هفده کیلومتری غرب جلفا و در فاصلۀ سه کیلومتری جنوب رود ارس، در ‏قزل وانک قرار دارد. کلیسای استپانوس مقدس متعلق به مسیحیان گریگوری یا همان پیروان گریگور  ‏روشنگر است.‏   

195- روزان بوغوسیان، « نخستین رونمایی بزرگ فرامین و دست  نوشته  های فارسی در ارمنستان»، [دسترسی25فروردین1388]: ‏www.icro.ir.

196- Hakop Papazyan, Banber of  Matenadaran (National Academy of science of Armenia (S.S.R), 1962). ‎p. 398-399.‎‏ ‏

197- هویان، همان، ص704. ‏    

198- رایسا امیربگیان، «مجموعه مینیاتورهای شرقی ماتناداران»، ترجمۀ هرمیک آقاکیان، پیمان، ش 1(بهار 1375):163.‏

199- هویان، همان  جا. ‏

200- همان  جا. ‏

201- امیربگیان، همان  جا. ‏

202- Antoin Sevruguin

از نخستین عکاسان ایران.  وی در 1230 خوشیدی در تهران متولد شد. در تفلیس، با پیشه و فنون عکاسی آشنا شد و در 1239ش، به ایران ‏بازگشت. در 1262ش، عکاس  خانۀ خود را در تهران به راه انداخت. سپس، وارد دربار ناصرالدین شاه شد. او عکاس رسمی دربار قاجار بود. وی ‏در کنار عکاس  خانه به کار مستندسازی دربارۀ ایران روی آورد و عکس  هایی گوناگون و ارزشمند از ایران گرفت. اکنون، 696 قطعه ‏نگاتیو و 156 قطعه عکس اصلی از آثار وی در مرکز تحقیقات اسمیت سونیا در واشنگتن نگهداری می شود. نسخۀ خطی رسالۀ فن ‏عکاسی ترجمۀ  سوروگین، که در 1877م آن را به فارسی برگردانده، در کتابخانۀ ملی ایران به شماره 1679 ف موجود است. نک : لازاریان، همان، ص 456.‏

203- از سرکار خانم دکتر کریستینه گوستیکیان، استاد محترم دانشگاه دولتی ایروان و پژوهشگر ‏ارشد مؤسسۀ ماتناداران، که صمیمانه نسخۀ نهایی مقاله را خوانده و در تصحیح نام  ها با ‏دقت نکاتی را یادآور شدند و همچنین در توضیح برخی منابع مرا یاری رساندند کمال ‏تشکر را دارم.‏ 

منابع:

امیربگیان، رایسا. «مجموعۀ مینیاتورهای شرقی ماتناداران». مترجم هرمیک آقاکیان. پیمان. ش1. بهار 1375.‏

باغداساریان، ادیک. تاریخ ریاضیات ارمنیان. کانادا: مؤلف، 2007.‏

 بایبوردیان، واهان.« ایران  شناسی در منابع ارمنی». ترجمۀ گریگور آراکلیان. پیمان. س2. ش5 و6. بهار و تابستان 1376.

بوزاند، پاوستوس. تاریخ ارمنیان. ترجمۀ گارون سارکسیان. تهران: نائیری، 1383.  

پاپازیان، هاکوپ. فرامین فارسی ماتناداران. ایروان: نائیری، 1959.‏ ج2.

پیرنیا، حسن. ایران باستان از آغاز تا انقراض ساسانیان. تهران: دبیر،1386.‏

تربیت، حسین احمد. ابوعلی سینا، تتمۀ النجاۀ. زیر نظر محمد ص.عاصی و کمال ص. عینی.

[بی  جا]: فرهنگستان علوم تاجیکستان، مؤسسۀ خاورشناسی، نشریات عرفان، 1980.

سارکسیان، گارون. «تاریخ اسقف سبئوس و اهمیت آن در پژوهش تاریخ ایران»، پیمان. س9. ش34.‏ زمستان 1384.‏‎ ‎‏ ‏

لازایان، ژانت. دانشنامۀ ایرانیان ارمنی. تهران: هیرمند، 1388‏‎.‎

مشکنبریانس، ژیلبرت. «گنجینه اجمیادزین». پیمان. س13. ش 50. زمستان 1388.‏

هاروتیونیان، ادوارد. «ماتناداران مخزن دولتی نسخه  های خطی ارمنستان». پیمان. س1. ش 1. بهار ‏‏1375.‏

هویان، آندرانیک.«ماتناداران مخزن کتاب خطی». پیام بهارستان. دورۀ2. س 1. بهار1388.‏

‎Abgarian, G.W. The Matenadaran. Erevan: Armenian State Publishing House, ‎‎1962.‎

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 80
سال بیست و یکم | تابستان 1396 | 217 صفحه
در این شماره می خوانید: