|
بهار 1375خ سرآغاز حیات فصلنامۀ پیمان بود، سرآغازی که اهداف و آرمان های فراوانی را در جهت تعالی فرهنگ و اندیشه با خود به همراه داشت و رسالت سنگین و ارزشمندی را بنا می نهاد که مؤلفه های اصلی آن ارائه و شناساندن مفاهیم و نمادهای مشترک در عرصۀ فرهنگ ایرانی و ارمنی بود. حضور مرحوم دکتر لئون داویدیان[2] در سمت صاحب امتیاز و مدیر مسئول پیمان، در بدو تأسیس نشریه ای نوپا و بی تجربه، سرآغاری برای حرکت قلم های فرهیختگان در سطر دیگری از صفحات تاریخ مطبوعات ارمنیان بود. در آغـاز تأسیس پیـمان، پشتـکار و کوشـش جـمعی ازمتفکران، پژوهشگران و چهره های شاخص جامعۀ فرهنگی ارمنیان، که به صورت افتـخاری در نشریـه فعالیت داشتند، سبب شد تا دشواری های موجود مانع از ادامۀ حرکت فصلنامه نشود. آنان سرمایۀ معنوی و گاه حتی مادی خود را در راه حفظ و ترقی نشریه مصروف داشتند و موجب شدند تا در اندک زمانی نخستین شمارۀ پیمان انتشار یابد. این شماره دربرگیرندۀ مقالاتی در مورد منابع و آثار مورخان ارمنی دربارۀ تاریخ و تمدن ایران بود و در خصوص معرفی زمینه های مشترک فرهنگی دو قوم ارمنی و ایرانی و همبستگی تاریخی آنان مقالات پژوهشی ارزشمندی ارائه کرده بود. پیمان سعی داشت تا از این طریق به تاریخ نگاری و تحقیقات خاورشناسی یاری رساند. سکونت دیرینۀ ارمنیان در کهن سرزمین با عظمت ایران منجر به قرن ها همزیستی و ایجاد ارتباطی عمیق با فرهنگ ایرانی شده بود که متأثر از مشارکت هر دو قوم در حفظ و حراست از مظاهر فرهنگ و تمدن این مرز و بوم بود. ازآنجایی که شناساندن این دسته از اشتراکات فرهنگی نیازمند پژوهش و اطلاع رسانی بود فصلنامۀ پیمان می توانست به جایگاهی مناسب برای پرورش و انتقال این اندیشۀ فرهنگی گران مایه بدل شود. تأکید فصلنامه بر نیاز به همکاری اهل قلم و صاحب نظران سبب شد تا انتشار نخستین شمارۀ آن با استقبال فرهنگ دوستان و اندیشمندان بسیاری رو به رو شود و جذب و همکاری طیف گسترده ای از مؤلفان و پژوهشگران فارسی زبان را در پی داشته باشد. طـی نخـستین سـال انتـشار، پیـمان بـا عبـور از دشواری ها همـچنان ثابت قـدم به مسیر خود ادامـه داد و در بـرابـر سخـتی ها، پر توان ظاهر شد. شماره های 5 و 6 زمانی انتشار یافت که تاریخ مطبوعات ارمنیان ایران 104 سال از حـیات پربار خـود را پشت سر گذاشتـه بود. اکنون، فـهرست عنوان های پیمان نظـم بیشتری داشت و بخشی نیزبه معرفی نامداران فرهنگ ارمنـی اختـصاص یافتـه بود کـه به غنـای علمی فصلنامـه می افزود. نگاهی به عناوین تاریخـی و تألیـف مقالاتی درزمینـۀ تاریـخ ایران از سـوی محققان و خاورشناسان ارمنی از دیگر موارد قابل توجه در شماره های منتشر شدۀ آن زمان است.  بانو آرمینه آراکلیان،سردبیر فصلنامه پیمان از شماره های 7 و 8 سرفصلی در نظر گرفته شد برای معرفی و تقدیر از پژوهشگران فارسی زبانی که به نوعی در فرهنگ و تاریخ ارمنی تأثیر گذار بوده اند افزون بر آن، آشنایی با زبان، تاریخ، فرهنگ و هویت قوم ارمنی، که بی تردید نیاز علمی آن زمان بود، در بخش هایی از سرمقالۀ این شماره ها گنجانده شد. این امر عرصه ای نو برای پژوهشگران علاقه مند به تألیف مقالاتی با موضوعات تاریخی، فرهنگی و زبان شناسی به وجود آورد. همچنین، سیر تحول فن کتابت از نخستین سال های ابداع الفبای ارمنی مورد بررسی قرار گرفت تا از این طریق دیدگاهی قابل درک دربارۀ آثار، منابع ارمنی و هنر مینیاتور، که جزء جدایی ناپذیر کتابت ارمنی است، در اختیار خوانندگان قرار گیرد. در بـهار 1379خ، با افـزودن اخبار رویدادهای جامعـۀ ارمنیان در نشریـه بخشی نیز به اتفاقات روز اختصاص یافـت. درگذشت گارگین اول، پیشوای دینـی ارمنیان جهان و نیز آرداک مانوکیان، اسقف اعظم ارمنیان حوزۀ تهران، اگرچه در ذیل عـنوان سرمقالـه قرار گرفـت حرکتی نو به منـظور بازگویی و ثبت برخی از رخدادهای مربوط به جامعۀ ارمنیان در بخشی مجـزا و جدید بود. معرفی و نقـد کتاب نیـز از جملـه سرفصـل های دیـگری بود که مـورد توجه قرار گرفت و در این بخش،آثار چندین مؤلف فارسی زبان دربارۀ میراث ادبی و تاریخی ارمنیان و ایرانیان بررسی شد. پیمـان کـه پیـش تر و از 1377خ، زیـرنظر مـؤسسۀ خـدمات ترجـمه و تحـقیـق هـور، در بخـش خدمات فرهنـگی این مؤسسه، قرار گرفتـه بـود از بـهار 1380خ، در آستانـۀ تغیـیر و تحولات چشمگیری قرار گرفـت که تأثیـری عمیق بر روند مـراحل گوناگـون چـاپ و نـشر آن گـذاشت و در سایۀ این تغییرات بانـو آرمینه آراکـلیان، در سمت سردبیـر، در رأس دسـت انـدرکـاران پیـمان، ادارۀ نشریه و فعالیت های آن را در جهت تحقق رسالت پیمان عهده دار شد. ایشان تجربیات فراوانی در فعالیت های فرهنگی و اجتماعی جامعۀ ارمنیان داشت و بانی و سردبیر نشریۀ ارمنی زبان آزدارار در شیراز بود. وجود هدف مشترک میان فصلنامه و مؤسسه سبب شد تا پیوندی عمیق میان پیمان (در حوزۀ پژوهش های نشریه) و مؤسسۀ هور (در زمینۀ اقدامات آن در راستای حفظ ارزش های فرهنگی) ایجاد شود. در نتیجه، گزارش هایی از رویدادهای فرهنگی این مؤسسه نیز در فهرست سرفصل های پیمان قرار گرفت. از این مقطع به بعد پیمان پلکان ترقی را یکی پس از دیگری پیمود و روندی صعودی در پیش گرفت. این پیشرفت مرهون دقت نظر مسئولان و هیئت تحریریۀ با تجربه و فرهیخته ای بود که نشریه در پیرامون خود گرد آورده بود و نیز، تکیه بر زحمات دست اندرکاران فرزانه ای که از آغاز با پیمان همراه بودند.  تقدیر نامه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فعالیت مستمر پیمان سبب شد تا در 1381خ، به دلیل محتوای علمی و نگرش متمایز در زمینۀ فرهنگی و شناساندن مشترکات پارسیان و ارمنیان، مفتخر به دریافت تقدیرنامه ای از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شود. به این ترتیب، مـضامین گوناگونی مشتمل بر طیف وسیـعی از موضوعـات تاریخی و جغرافیایی بر سرفصل های آن افزوده شد و صفحات بیشتری به معرفی حیات فرهنگی ارمنیان و گذشتۀ آنها اختصاص یافت. دهمیـن سال انتشار پیمان هم زمان با چاپ شمارۀ 37 در پاییز 1385خ بود. در این شماره، افزون بر مجموعه مقـالات ادبی و فـهرست کاملی از عنـوان ها و موضوعـات پژوهشی مقالات چاپ شده، گزارش مبسوطی نیز از مراسم تجلیل از یک دهه تلاش این نشریه منتشر شد. این گزارش در عین اختصار در برگیرندۀ شرح فـعالیـت ها، مشـکلات و خـدمات فرهنـگی و علمـی ایـن فصلنامه در طی دهۀ نخست حیات آن بود. در بخشی ازگفته های مرحوم دکتر لئون داویدیان، از سخنرانان این مراسم، که در آن زمان صاحب امتیاز و مدیر مسئول پیمان بود، درخصوص یک دهه فعالیت این فصلنامه چنین می خوانیم : «فصلنامۀ پیمان با شرایطی بسیار ساده و با محدودیت های بسیار زیاد ده سال قبل پا به عرصۀ وجود گذاشت. دو رکن اساسی و دو شرط بسیار مهمی که باعث شد این فصلنامه قادر به در نوردیدن مشکلات و رسیدن به این قله شود عبارت اند از عزم راسخ، جدی و پایدار بنیان گذاران آن و اعتقاد راسخ به لـزوم وجـود چـنین فصلنامـه ای برای آشنایـی بیشتـر ایرانیان و ارامنـه و همکاری نامحـدود اهل قلم، فرهیختگان، اساتید دانشگاه و نویسندگان، که اگرچه در ابتدا تعدادشان اندک بود ولی به تدریج با ادامـۀ حـیات پیمان روز به روز بر تعداد این عـزیزان افـزوده شد و در حـال حاضر، با فصلنامـه ای مواجه هـستیم که گرچـه هنوز جای بسیاری برای ترقـی دارد ولی تا حدود زیادی دشواری های اولیه را از بین برده و در مسیر افتخارآمیزی پا گذاشته است».[3]
پـس از ده سال تلاش بی وقفـه، انتشار شمارۀ سی و ششم پیمان، با عنوان نقش ارمنیان در نهضت مشروطۀ ایران آغاز حـرکتی نویـن در شناساندن هرچه بهتر میراث فرهنگی و تمدنی ارمنیان این مرز و بوم بود. از این مقطع به بعد لزوم توجـه به این امر و اختصـاص یک شمارۀ کامل به بخـشی از چگونگی حضور اجتماعی، اقتصادی یا سیاسی ارمنیان البته، با درنظر گرفتن نیازهای علمی و در حد بضاعت پژوهشی پیمان، در رأس فعالیت های فصلنامه قرار گرفت. در تابستـان 1386خ، پیـمان یکـی از ویژه نامـه های خود را، مشتمل بر بخش هایی از تاریخ ارمنیان در ایران، با عنوان جلفا و جلفانشینان منتشر کرد. انتشار این شماره با همکاری جمعی از پژوهشگران و نویسندگانی امکان پذیر شد که سابقه ای طولانی در زمینۀ پژوهش و ثبت گوشه هایی از حیات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و مذهبی ارمنیان در ایران داشتند. نگاهی به چگونگی کوچاندن ارمنیان در دورۀ شاه عباس اول صفوی (996 ـ 1038ق) به ایران و بازنویسی این واقعه بر مبنای اطلاعات موجود در مهم ترین منابع ارمنی، که دربارۀ این رویداد و جزئیات کوچ ارمنیان به ایران مطالب مفیدی ارائه کرده اند، مدخل ورود به مباحث اصلی بود. در ادامه نیز مطالبی پر مایه دربارۀ پدیدۀ جلفا و زندگی ساکنان ارمنی آن در اختیار خوانندگان قرار گرفت. بخشی از این مطالب از نظر محتوا، موضوع و مآخذ مورد استفاده کاملاً بدیع بودند. در اندک زمانی، تلاش های علمی و فرهنگی پیمان به نتیجه رسید و این فصلنامه مورد توجه هرچه بیشتر پژوهشگران، استادان و اهل قلم قرار گرفت و مقالات آن گاه و بیگاه از سوی برخی مطبوعات مهم فارسی زبان و تارنماهای علمی معرفی شد. در 1386خ، با همکاری انجمن اسلامی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، پیمان در نمایشگاه و فروشگاه این دانشکده در ردیف نشریات علمی قرار گرفت. این امر گویای آن است که پیمان جایگاهی خاص در عرصۀ مطالعات و پژوهش های دانشجویانی داشته که به مطالعه و تحقیق در تاریخ و فرهنگ قوم ارمنی علاقه مند بوده اند. در 1387خ، پیمان در نمایشگاه بین المللی رسانه های ارمنیان، در ایروان، شرکت کرد. در همین سال، نخستین بار غرفه ای نیز در نمایشگاه بین المللی مطبوعات و خبرگزاری ها در ایران به این نشریه اختصاص یافت، رخدادی که در سال بعد نیز تکرار شد. یکی دیگر از ویژه نامه های پیمان با عنوان مجلس و ارمنیان در تابستان 1388خ به چاپ رسید. در این شماره، بخش هایی از چگونگی حضور ارمنیان در مجلس از مشروطیت تا دورۀ بیست و چهارم قانون گذاری مورد توجه قرار گرفت. همچنین، برای نخستین بار در نشریه ای مختص جامعۀ ارمنیان اسناد مربوط به مقطع مشروطه تا سقوط قاجاریه بررسی و بازنویسی شد. این اسناد با همکاری مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در اختیار پژوهشگر بخش تاریخ فصلنامۀ پیمان قرار گرفت. مراحل پایانی انتشار این شماره با خبر ناگوار درگذشت صاحب امتیاز و مدیر مسئول فصلنامه، لئون داویدیان و شماری از هم وطنان در سانحه ای هوایی مصادف شد و دست اندرکاران نشریه را در اندوهی تلخ فرو برد. اندکی بعد اما، واروژ کریم مسیحی، کارگردان ارمنی، با کسب سیمرغ بلورین بیست و هفتمین دورۀ جشنوارۀ فیلم فجر اسباب شادی اهالی پیمان را فراهم آورد. این رخداد سبب شکل گیری تفکری جدید و گشایش مسیری دیگر پیش روی پیمان شد. انتشار چهل و نهمین شمارۀ فصلنامه در پاییز 1388خ، در چهارچوب های تخصصی هنر هفتم، نگاهی نوین به معرفی مشاهیر هنری معاصر ایران داشت. شکل گیری این شماره، که مرحوم زاون قوکاسیان[4] سردبیر میهمان آن بود، باهمیاری جمعی ازچهره های نامی این عرصه صورت پذیرفت. به منظور روز آمد کردن نشریه و نیز دسترسی آسان تر خوانندگان به مقالات فصلنامه تارنمای نشریه در 1388خ راه اندازی شد.  وارطان وارتانیان،صاحب امتیاز و مدیر مسئول کنونی فصلنامه پیمان از شمـارۀ 51 مهنـدس وارطـان وارتانیـان در سمت صاحب امتیاز و مدیر مسئول نشریه به جرگۀ اهالی پیـمان پیوست. ایشان، که در مقـام نمایندۀ مسیحیان ارمنی تهران و شمال، چهار دوره در مجلس شورای اسلامی حضور داشتند، پس از پایـان دورۀ نماینـدگی نیز همچـنان به خـدمات خـود در جامعـۀ ارمنـیان ادامـه دادند. مهنـدس وارتانیان همچنین عضو مجمع نمایندگان شورای خلیفه گری بودند. پنـجاه و چهارمیـن شمـارۀ فصلنامـه، که در زمستان 1389خ انتشـار یافـت ادامـۀ مباحث چـهل و هشتمیـن شمارۀ نشریـه را در خـصوص روند حضور ارمنیان در مجلس شورای اسلامی پی می گرفت. پیمان در این شماره با بهره گیری از تاریخ شفاهی، که در حوزۀ تاریخ معاصر اهمیت بسیار دارد، به معرفی نمایندگان ارمنی حاضر در مجلس شورای اسلامـی و بیـان بـرخی وظایـف و خـدمات آنها پرداخت. همیـاری مسئـولان مـرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در این زمینه، به ویژه، جناب آقای دکتـر علی ططـری، مـدیر بخـش اسنـاد مجلس شورای اسلامی، از مهم ترین عواملی بود که امکان پژوهش و چاپ دو شماره از تاریخ مجلس را میسر ساخت و برگی خوشاینـد و رضایـت بخش بر دفتر خاطرات پیمان افزود. در بخشی از سرمقالۀ این شماره، که به تشریح اهداف علمی مقالات موجود پرداخته، چنین آمده: « نگاهی هرچند گذرا به تاریخ دو ملت ایرانی و ارمنی به وضوح این مطلب را به اثبات می رساند که تاریخ دو قوم همواره در پیوند مستقیم با یکدیگر بوده و در جای جای گذشتۀ این دوملت می توان نقش هایی از حضور هریک را به گونه ای محسوس درک کرد. این پیوندها سبب حضور چشمگیرتر و مؤثرتر ارمنیان در عرصۀ خدمات فرهنگی و تمدنی، به ویژه، از دورۀ حکومت صفوی بود و در دوره های بعدی، به شکلی برجسته تر در صحنۀ حوادثی چون نهضت مشروطه خواهی و انقلاب اسلامی جلوه گر شد». [5] بخشی از این شماره همچنین به یادکرد از شهیدان ارمنی جنگ تحمیلی اختصاص یافته و به شرح ایثار و از خود گذشتگی سربازان ارمنی پرداخته که حفاظت از ارزش های والای سرزمین خود را به هر تعلق خاطر دیگری ترجیح دادند و با نثار جانشان در جبهه های نبرد نام خود را به منزلۀ شهید جاودانه ساختند. در قسمت دیگری از سرمقالۀ این شماره، در اشارۀ کوتاهی به مقالۀ مربوط به شهدا، بر وابستگی های تاریخی و ملی ارمنیان این مرز و بوم تأکید شده است: « ایرانیان ارمنی با تعلقات و سرشت وفاداری ملی خویش همواره در مسیر مقدس صیانت از ارزش های مادی و معنوی سرزمینشان فعال بوده و برای حفظ دیوارهای عظیم و مستحکم آن در کنار دیگر هم وطنان خویش از سپر قرار دادن قلب های خود در برابر تیر زهرآلود بداندیشان ابایی نداشته اند. شهدای ارمنی جنگ تحمیلی، که با دلاوری، جان خود را برای دفاع از مرزهای گستردۀ این سرزمین فدا کردند، خود گواه بارزی بر این مدعا هستند».[6] حضور نگارنده به عنوان پژوهشگر بخش تاریخ فصلنامه در دومین نشست تخصصی تاریخ مجلس با عنوان نگاهی به کارکرد و ساختار مجلس شورای ملی در دورۀ پهلوی اول 1300ـ1320خ فرصت دیگری برای ادامۀ مباحث مربوط به تاریخ مجلس و حضور ارمنیان در آن برای پیمان فراهم آورد. نگارنـده، که در زمـرۀ پژوهشگران و سخنرانان این محـفل بود، مقالـه ای با عنوان «بررسی اسناد انتخابات ارمنیان در دورۀ پهلوی اول» در این نشـست ارائه کرد که در زمـرۀ مقالات منـتخـب قرار گـرفت و در شمارۀ سـوم فصلنامـۀ اسناد بهارستان نیـز به چاپ رسید. [7]این مقالـه سپـس با بازنگـری و افزودن برخـی مطالب در شمارۀ 56 پیمان نیز انتشار یافت. به این ترتیب، با ثبت گوشه ای دیگر از حیات سیاسی و اجتماعی ارمنیان در ایـران مجموعـه ای از اسناد تاریـخ مجـلس در اخـتیار خوانندگان علاقه مند تاریخ معاصر قرار گرفت. از دیگر مطالب علمی و جالب توجه این شماره مقالۀ «ارمنستان در نقشه های جغرافیایی» است که در یک دورۀ 2,700 ساله به بررسی نقشه های جغرافیایی می پردازد که سرزمین ارمنستان درآنها نشان داده شده است. این مقاله به لحاظ اطلاعات، ارزش های باستان شناختی و نقشه نگاری پژوهشی جدید است که اطلاعات علمی جامعی را در اختیار خوانندگان قرار می دهد. به ویژه، بخش مربوط به نقشه های جهان نمای جغرافی دانان اسلامی در زمرۀ اسناد و مدارک مهمی است که مؤلف در پژوهش خود از آن بهره برده. این نقشه ها نکات و جزئیات جغرافیایی و تاریخی بسیاری را در مورد سرزمین ارمنستان و موقعیت آن ارائه می دهد. در آستانۀ پانزدهمین سال انتشار پیمان در شمارۀ 57، دست اندرکاران و گروه فکر نشریه تصمیم گرفتند تا به مناسبت هشتادمین سال انتشار روزنامۀ آلیک، مطالبی مفـصل دربارۀ تاریخـچۀ این روزنامه به چاپ رسانند چراکه بـی تردیـد این روزنامـه از گذشته تا به امروز پیونـدی عمیق با زنـدگی روزمـرۀ یکایک ایرانیان ارمنـی داشته است. تاریخ این روزنامـه افـزون بر اینکه بخشی از گذشتۀ مطبوعات ارمنیان را در ایران تشریح مـی کند شامل اطلاعات فراوانی دربارۀ بسیاری از چهره های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و نویسندگان مشهور ارمـنی است کـه نه تنها در حـیات این روزنامـه بلکه در ایجـاد، احیا و حـفظ شمار دیـگری از نشریات ارمنیان نقشی مهم ایفا کرده اند. تاریخچۀ آلیک همچنین گوشه هایی از رویدادهای این سرزمین را مرور می کند که در روند زندگی فرهنگی و مطبوعاتی ارمنیان، به منزلۀ جزئی از ساکنان این مرز و بوم مؤثر بوده و نیز شامل اطلاعات جالبی دربارۀ برخی چاپخانه ها و چگونگی فعالیت آنان است. به این ترتیب، پیمان مسیر فرهنگی خود را صبورانه پیمود و در اواخر سال 1390خ، پانزده ساله شد و اگرچه هنوز در مراحل ابتدایی حیات خود به سر می برد تجربه ای پربار را تا به آن روز به ثبت رسانده بود.
مراسم پانزدهمین سالگرد انتشار فصلنامۀ پیمان با حضور جمعی از مقامات دولتی، استادان، سردبیران مطبوعات، اندیشمندان، نویسندگان، پژوهشگران و همراهان فارسی زبان و چهره های اجتماعی و فرهنگی جامعۀ ارمنیان در 1 اسفند 1390 خ، در محل تالار اجتماعات باشگاه فرهنگی ـ ورزشی آرارات، برگزار شد. در ابتدای این مراسم روبرت بگلریان، نمایندۀ وقت مسیحیان ارمنی اصفهان و جنوب در مجلس شورای اسلامی، که از قدیمی ترین اعضای هیئت تحریریۀ پیمان نیز بود، دربارۀ اهمیت و لزوم مطبوعات به ویژه پیمان و نقش مؤثر آن در ارائۀ اطلاعات و معرفی مشترکات فرهنگی دو ملت ایرانی و ارمنی چنین گفت: « ایجاد هر رسانه ای یعنی پدید آمدن و تجسم بخشیدن پیام در قالبی خارج از ذهن و فراتر از زبان یا گفتار و سپس، استقرار آن در فضایی بیرون از محدودۀ شخصی و به عبارتی قرار دادن پیام در دسترس همگان با قابلیت گزینش آن از طرف ذهن یا اذهان دیگر. بنابراین، اگر چنین تعریفی را برای رسانه بپذیریم، تولد پیمان طبیعتاً مولود شرایط و دغدغه هایی بوده که حدود پانزده سال پیش آن را به منصۀ ظهور رسانده. اما آنچه که مسلم است تا پیش از انتشار پیمان به زبان فارسی، چه قبل از انقلاب و چه بعد از انقلاب، اگر کسی تمایل داشت آگاهی بیشتری نسبت به فرهنگ و تاریخ ارمنیان بیابد یا در مورد دغدغه های ذهنی و موضوعات مورد علاقۀ آنان اطلاعات پیدا کند، در نهایت می توانست به کتبی که کمابیش منتشر شده بود یا به مصاحبه ها، مقالات، گزارش ها و مطالبی که بر حسب نیاز، سلیقه و سیاست نشریات گوناگون از سوی ارمنیان یا دربارۀ ارمنیان منتشر می شد مراجعه کند. با توجه به سابقۀ فرهنگی و تاریخ طولانی، رابطه و تعامل ملت ها به خصوص رابطۀ ایرانیان و ارمنیان، به طور عام، خود ارمنیان اصولاً در این مورد صحبت نمی کردند یا آن را موکول به واسطه گری رسانه های دیگر و دست اندرکاران دیگر در کشور می کردند. بعد از انقلاب، اهمیت مسئله و لزوم ارتباط گرفتن بیش از پیش محسوس شد. علت بارز آن تغییر رژیم بود و تغییر نگاهی که حاکمان نسبت به حضور اقلیت ها، با صفت اقلیت دینی، در کشور داشتند و در کنار آن، روشنگری و بیان وضعیت خاصی که ارمنیان احساس می کردند، یعنی احساس نیاز به اینکه باید با جامعۀ اکثریت در تماس باشند. به تبع این وضعیت دو عامل جمعیتی هم بسیار برجسته بود یکی نسل جدیدی از دست اندرکاران سیاسی که به حکومت رسیده بودند و رده های مختلف حکومتی را مدیریت می کردند و دیگری تغییرات اساسی که در خود کشور به وجود آمد، چه تغییر جمعیتی و چه تغییر نسلی. در اثر این تغییرات این نیاز احساس شد که چنین رسانه ای به وجود آید».[8] در بخشی از این مراسم، بانو آرمینه آراکلیان، سردبیر پیمان، در سخنان خود به بازگویی گوشه هایی از تاریخ فعالیت این فصلنامه پرداخت: « نشریۀ فرهنگی پیمان، در مقام تنها مجلۀ کاملاً فارسی زبان ارمنیان ایران، به صورت فصلنامه و با کوشش و همت جمعی از پژوهشگران و فرهنگ دوستان ارمنی و همکاری بی دریغ فرهیختگان و نویسندگان علاقه مند از بهار 1375 تا کنون در مؤسسۀ ترجمه و تحقیق هور بدون وقفه منتشر شده. وابستگی ایرانیان و ارمنیان پیشینه ای چند هزار ساله دارد و فصلنامۀ پیمان، در راستای بررسی اشتراکات ناشی از پیوستگی، در طول پانزده سال گذشته، نه فقط به دلیل گذر از دوران چاپ به صورت سیاه و سپید به چاپ رنگی و نه به دلیل افزایش دو چندان حجم هر شماره، بلکه صرفاً با اختیار رویکردی فرهنگی و ترکیب مقالاتی که به بزرگداشت وقایع تاریخی و فرهنگی اختصاص داشته اند با رخدادهای روز سطح مقالات خود را ارتقا داده و با عمل به رسالت خود در معرفی و بررسی مشترکات فرهنگی ـ تاریخی دو قوم جایگاه خاص خود را در جامعۀ بزرگ مطبوعات ایران تثبیت کرده است».[9] سعید تقوی، مسئـول دفتر اقلیت های مذهبی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، از سخنرانان این مراسم، پس از مرور خاطرات گذشته درخصوص چگونگی تأسیس فصلنامۀ پیمان با تأکید بر بار علمی و اهمیت این نشریه در مقام مرجعی معتبر گفت: « مطالب پیمان تخصصی است و کلیۀ نشریات ارمنی و دیگر اقلیت ها نیز جزو نشریات تخصصی محسوب می شوند که قشر خاصی آن را دنبال می کنند. مطالب پیمان در حوزۀ آداب و رسوم و فرهنگ ارمنیان برای دانشجویان و محققان رشتۀ تاریخ و هنر و افرادی که بر روی مشترکات قوم ایرانی و ارمنی مطالعه می کنند و کسانی که قتل عام ارمنیان، کلیسای ارمنی، معماران و هنرمندان ارمنی و… را دنبال می کنند بسیار آموزنده و مفید می باشد که به عنوان یک منبع مهم به پیمان مراجعه می کنند».[10] دیگر سخنران این مراسم گریگور آراکلیان، سفیر وقت جمهوری ارمنستان در ایران بود. وی در سال های اقامت خود در ایران با پیمان همکاری می کرد و چند مقاله از ایشان دربارۀ تاریخ نژادکشی ارمنیان در فصلنامه به چاپ رسیده. او در این مراسم در فرصتی که به منزلۀ یکی از سخنرانان این محفل در اختیار او گذاشته شده بود، اندیشه ها و برداشت های خود را دربارۀ فصلنامۀ پیمان و اهداف فرهنگی آن چنین بازگو کرد: « بی شک وقتی فصلنامۀ پیمان را نام گذاری می کردند مبتکران امر به سراغ واژه ای رفتند که برای هر دو زبان مشترک باشد. این واژۀ مشترک کلمۀ پیمان بود و همین نامی را که برای نشریه برگزیدند پیمانی ناگسستنی بین ناشران فصلنامه و مخاطبان آن به وجود آورد. نشریۀ پیمان حکم دریچه ای را دارد که می توان از طریق آن به دنیای ارمنیان نظری افکند و گرایش نشریه کمک به مخاطبان آن در شناسایی این دنیای اسرارآمیز برای پی بردن به غنای فرهنگ ارمنی است، فرهنگی که گهگاهی در گذر تاریخ دستخوش صدماتی شده و با چهره های دگرگون به ما رسیده، فرهنگی که چه بسا آفرینندگانش به دست اقوامی که به جز نابود کردن ساختۀ دست دیگران هنری ندارند از بین رفته اند. رسالتی که فصلنامۀ پیمان بر عهده دارد در خور ستایش و تقدیر است. اصولاً، نقش سازندۀ مطبوعات، برای جوامعی که به حکم سرنوشت در گوشه و کنار دنیا پراکنده شده اند، انکارناپذیر است، زیرا چنین نشریاتی به حفظ هویت آنها کمک می کنند».[11]
به این ترتیب، پنجاه و هشتمین شمارۀ فصلنامه با محوریت پانزدهمین سالگرد انتشار آن در زمستان 1390خ به چاپ رسید. این شماره مشتمل بر مقالاتی دربارۀ تاریخ شماری از مطبوعات ارمنیان، چهره های مطبوعاتی، نویسندگان و دست اندرکارانی بود که با تحمل دشواری ها و سختی های زمانه از پرداختن به اهداف فرهنگی خود مأیوس نشدند و همچنان، به فعالیت های خود ادامه دادند. از این مقـطع به بعد هـمّ صاحـبان اندیشه و قلـم فصلنامـه به ثبـت و نگارش مطالب پرمحـتواتر و علـمی تر معـطوف شد. این امر ناگزیر افزایش صفحات نشریه را در پـی داشت. از این تاریخ شـمار مطالبـی که به پیشینـه و حضور تاریخی ارمنیان در ایران و مشترکات دو ملت ایرانی و ارمنی می پرداخت افزایش یافت. انتشار شصتمین شمارۀ نشریـه با مقـالاتی چـون « پژوهش هـای باستان شناسـی و باستان ژئوفیزیکی در قـره کلیسا»، «سر سکـه های یافته شـده از دورۀ صفـوی در ارمنستـان» و «سرزمین و تاریـخ پارس به روایـت موسس خـورناتسی» حاکی از آن بود کـه اندیشه و قلم علمی هیئت تحریریه و دیگر نویسندگانی کـه با پیمان همـکاری داشتند در مسیر رسالـت اصلی و اولویت های فرهنگی این نشریه قرار گرفته است. تقارن پاییز 1391خ با پانصدمین سال صنعت چاپ ارمنی فرصت مغتنمی بود تا گروه فکر پیمان شمارۀ آن فصل را به بخشی از تاریخ و سیر صنعت چاپ ارمنی و شماری از چهره های ماندگار این عرصه و بررسی بخشی از مطبـوعات ارمنـی اخـتصاص دهنـد. «تاریـخ صنعـت چاپ ارمنـی در ایـران»، «نشریـات ارمنـی زبان در خـدمت کودکان»، «مروری کوتاه بر تاریخچۀ سالنامه های ارمنی» و «گـذر تاریـخ با نائیـری»، یکی از پویاتـرین پایگاه هـای صنعت چاپ ارمنی در ایران، از جمله مقالات برجستۀ این شماره هستند. در تابـستان 1392خ، پیـمان با تکیـه بـر پیـشینـۀ همکاری مستمر با موسسۀ خدمات ترجمه و تحقیق هور در زمینۀ فعالیت های فرهنگی بر آن شد تا افزون بر شرح گزارش یکی از فعالیت های فرهنگی این مؤسسه[12] به معرفی چند تن از هنرمندان ارمنی پردازد. شروع فصل پاییز هم زمان با جشن فرهنگی ارمنیان است که قدمت و جایگاه معنوی خاصی در تاریخ جشن های ملی این قوم دارد. پاییز برای دست اندرکاران پیمان نیز، که متـأثر از ایـن جـشن تاریخـی هـستند، یـادآور خلـق نوشتـه هایی در عرصـۀ فرهنـگ و ادب و هنـر است. از این رو، شصت و پنجمین شمارۀ پیمان با مجموعه مقالاتی ادبی و هنری در پاییز 1392خ به چاپ رسید. بررسی نخست نامه، اولین کتاب آموزشی به زبان فارسی برای نوآموزان ابتدایی، که به دست ماطه وُس خـان ملیکیانس در سـال 1323ق به چـاپ رسیـده، از مقالات این شماره بود. مجموعۀ مطالب و اسناد موجود در این مقالـه، که سهم ایرانیان ارمـنی را در بخـشی از حـوزۀ آموزش کشور نشان می دهـد، مورد توجـه اهالی ادب و فرهنـگ همچـون استاد مرحوم دکتـر محمد ابراهیم باستانی پاریزی قرار گرفت. تـهران، به منزلـۀ پایتخـت از هـمان اوایـل دوران حکومت خاندان قاجار پذیرای شمار بسیاری از ارمنیانی بـود که از دیـگر مناطق کـشور به ایـن شهـر مهاجـرت کـردند. به تدریـج و با افزایـش جـمعیت ارمنیـان تهران مراکز مذهبـی، آموزشی، اجـتماعی، فرهنگـی و ورزشی متعددی با همکاری جامعۀ ارمنیان ساکن در این شهر ایجاد شد آن چنان که امروزه از نظر تمرکز و تعدد بناهای مذهبی و انجمن های فرهنگی و اجتماعی از مهم ترین مراکزسکونتی ارمنیان به شمار می آید. اهمیت تهران به منزلۀ یکی از مراکز تجمع ارمنیان مدت ها موضوع مورد بحث در جلسات هیئت تحریریۀ پیمان بود که در نهایت در قالب معرفی بناهای مذهبی و انجمن های فرهنگی و اجتماعی این شهر به آن پرداخته شد. اگرچه در گذشته بارها به موضوعاتی از این دست پرداخته شده بود این بار مقصود معرفی آثار و انجمن ها به شکلی گسترده تر و با تکیه بر اسناد موجود در بایگانی این مراکز و بررسی تاریخ و فعالیت های فرهنگی ارمنیان تهران بود. شمارۀ 66 پیمان با تأکید بر این هدف به معرفی کلیسای مریم مقدس تهران و مجتمع آموزشی پیرامون آن پرداخت. تاریخ و معماری این کلیسا، معرفی موزۀ آرداک مانوکیان به منزلۀ یگانه موزۀ ارمنیان تهران، پایگاه میراث جهانی کلیساهای تاریخی ایران، مرکز توان بخشی آگونک، انجمن های مستقر در پیرامون کلیسای مریم مقدس و بررسی تاریخ شماری از مدارس ارمنیان تهران از موضوعات این شماره بود که گوشه هایی از زندگی مذهبی و فعالیت های اجتماعی و فرهنگی ارمنیان را بازگو می کرد.
درتابستان 1393خ، هم زمان با انتشار شصت و هشتمین شمارۀ پیمان، دکتر قوام الدین رضوی زاده، از یاران قدیمی نشریه، به جمع همکاران فصلنامه پیوست. چاپ مقالۀ خواندنی «چهرۀ هنرمند در تجلی صادق هدایت» به قلم توانای ایشان، به مناسبت شصت و سومین سالگرد خاموشی این نویسندۀ برجسته، که در بخش ادبیات این شماره به چاپ رسید، برگ دیگری از دفتر پیمان بود که بر غنای فرهنگی آن افزود. شمارۀ 68 یکی از پر برگ ترین شماره های فصلنامه بود که در 308 صفحه انتشار یافت. در این شماره همچنین به مناسبـت شصتـمین سالـگرد زیارت سالانـۀ ارمنـیان از کلیسـای تادئـوس مقـدس، در استان آذربایجان غربی ایران، گـزارش مفـصلی از جـزئیات و چرایـی این زیارت، به منزلۀ یکی از سنت های مذهبی ارمنیان این سرزمین، ارائه شد. [13] پرداختن به تاریخ و معماری کلیسای سرکیس مقدس تهران و مجموعۀ واقع در محوطۀ آن، در شمارۀ 69، ادامۀ یکی از مهم ترین مباحث مورد توجه گروه فکر فصلنامه بود، یعـنی معرفی آثار و بناهای مذهبی و فعالیت های فرهنگی ارمنیان تهران و تبیین جایگاه آنها در گذشته و حال این جامعه. در این شماره، تاریخچۀ خلیفه گری ارمنیان تهران، چگونگی احداث بنای این خلیفه گری و ساختار، کارکرد و وظایف نهادهای وابسته به آن با جزئیات و مستندات کافی در اختیار خوانندگان قرار گرفت. از آنجایـی که این شمـاره در پاییز و هم زمان با جشن فرهنگ ارمنیان منتشر می شد مجموعه مقالاتی نیز دربارۀ هنر و ادبیات ارمنی و برخی چهره های علمی و فرهنگی در آن گنجانده شد. در تاریخ 25 و 26 مهر 1393خ به همت خلیفه گری ارامنۀ اصفهان و به مناسبت سیصد و پنجاهمین سالگرد ساخـت دیر آمناپرکیـچ مـقدس، که سال هاست با عنـوان وانک[14] از آن نام برده مـی شود، مراسمی با حـضور روحانیان عالی رتبۀ کلیسای ارمنی، مقامات بلند مرتبۀ دولتی ایران و ارمنستان، مقامات استانی و شهری اصفهان و پژوهشگران و هنرمندان در اصفهان برگزار شد. هدف این مراسم بازتاب تعامل میان پیروان ادیان توحیدی اسلام و مسیحیت و ارتباط فرهنگی و اجتماعی میان آنان و نقش مجموعۀ دیر آمناپرکیچ مقدس و تأثیرات آن در این زمینه بود. بی تردید، برگزاری چنین مراسمی ـ که با حضور جاثلیق آرام اول، رهبر کلیسای ارمنی حوزۀ سیلیسی، بر اهمیت آن افزوده شده بود ـ در تداوم اهداف و پیگیری اولویت های پیمان، یعنی ثبت و حفظ تاریخ ارمنیان در این سرزمین، بی تأثیر نبود. بنابراین، هیئت تحریریه با در نظر گرفتن این اصل برآن شد تا موضوعی را که پیش تر در شمارۀ 40 بدان پرداخته بود، یعنی تاریخ جلفا و ساکنان ارمنی آن، با دقت و گستردگی بیشتری پژوهش کند و اطلاعات تاریخی گسترده تری را دربارۀ چگونگی حضور ارمنیان در جلفای نو و تاریخ و معماری دیر آمناپرکیچ مقدس ارائه دهد، دیری که از همان ابتدای بنیان از مراکز مهم مذهبی ارمنیان محسوب می شد. مطالب این شماره مشتمل بر مقالاتی دربارۀ بررسی معماری و نقاشی های دیواری بناهای واقع در جلفای نو و انجیل های مزین به مینیاتور و همچنین مطالبی در خصوص هنر، چهره های هنری و آثار مربوط به آنان است. از دیگر نوشته های ارزشمند این شماره می توان به مقاله ای اشاره کرد که به تشریح و تبیین اهمیت جلفای نو در گردشگری بین المللی پرداخته وتصویر واضحی از موقعیت برجستۀ جلفا و میراث بی همتا و شناخته شدۀ آن در سطح فرهنگ جهانی در اختیار خوانندگان قرار داده است. مجموعۀ این نوشتارهای پژوهشی، که مشتمل بر اندیشه های ایرانیان ارمنی جلفای نو و دیدگاه های تاریخی و مذهبی آنان بود، در هفتادمین شمارۀ نشریه به صورت ویژه نامه ای انتشار یافـت. این ویژه نامـه به مناسبت سیصد و پنجاهمیـن سالگرد بنای کلیسای وانـک جلفـای نـو و با همیـن عنوان در زمستـان 1393خ چـاپ و با استقبال اندیشمندان و جامعۀ فرهنگی روبه رو شد. هـم زمان با یکصدمین سالگرد نژادکـشی ارمنیان در بهـار 1394خ و در آغـاز سرمقالـۀ ویژه نامـۀ ایـن فـصل چنـین می خوانیم : «ارمنیان پراکنده در اقصا نقاط جهان، که سالیان متمادی به جای صرف استعدادهای خدادادی خود برای خلق آثار هنری، پیشبرد علوم و ایجا د محیطی صلح آمیز، توان فکری، وقت و خلاقیت خود را صرف ذکر مصیبت، اثبات جرائم عاملان نژاد کشی و رساندن صدای ا عتراض خود کرده اند، با فرا رسیدن یکصدمین سالگرد نژادکشی بزرگ قرن فرصتی یافتند تا برای همیشه از این عقدۀ روحی و تحمیلی گره بگشایند و خود را در رویارویی با واقعیت های جهان امروز قرار دهند».[15] هفتاد و یکمین شمارۀپیمان در قالب ویژه نامه ای به مناسبت یکصدمین سال واقعۀ تلخ و دردناک نژادکشی ارمنیان در امپراتوری عثمانی انتشار یافت. این شماره دربرگیرندۀ مطالبی وزین دربارۀ سرگذشت ساکنان ارمنی ارمنستان غربی و برخی نواحی دیگر امپراتوری عثمانی، معرفی جایگاه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آنان تا پیش از جنگ جهانی اول و تبیین فعالیت ها، اندیشه ها و دغدغه های ارمنیان پراکنده در سطح جهان پس از این رویداد است. اهمیت این موضوع جزء جدای ناپذیر تاریخ ملت ارمنی است و بدون شک، در تغییر سرنوشت و تقدیر تاریخ این قوم تأثیرگذار بوده. با وجود گذشت صد سال از این موضوع همچنان تازگی دارد و هر ارمنی فارغ از مکان و فضایی که در آن بسر می برد با یادآوری این حادثۀ جانکاه دردی عمیق را در درون خود احساس می کند. مجموعۀ این عوامل از جمله دلایلی بود که دست اندرکاران پیمان را موظف به تهیه و تدوین مجموعه ای در این موضوع بر مبنای متون، اسناد، مدارک و شواهد علمی دقیق کرد. به این ترتیب، شمارۀ 71 پیمان با ثبت این مستندات در 320 صفحه انتشار یافت. هـفتـاد و سومـین شمـارۀ فـصلنامــه، در پایـیــز 1394خ، بـنابر سبـک و سیـاق چـنـد سـال نشریــه، مشتـمل بر مطالبـی ادبـی و هنـری بـود و سعی بر آن داشـت تا بخـشی دیـگر از چهره های ادبی، هنـری و علمی ارمنی را به خـوانندگان معرفی کـند. این شماره، با دگـرگـونی در شیوۀ پژوهـش و بررسی آثار و فعالیت های شخصیت های ادبی، هنری و علمی همراه بود و بیشتر به معـرفی چـهره های شاخص مـعاصر همـت گماشتـه است. در فـهرست مقالـه های این شمـاره، که زوایایی از حـیات فرهنـگی ایرانیان ارمنی را در روزگار ما آشکار می سازد، نوشته ای دربارۀ زندگی و فعالیت های علمی هایک میرزایانس، از پیشگامان علم حشره شناسی، به چشم می خورد. مؤلف مقاله، افزون بر اینکه از سرگذشت این چهرۀ علمی سخـن گفته، به تبییـن جایـگاه وی درزمـرۀ نخستین دانشمندان علـم حشره شناسی در ایران پرداخته. این نوشته نمونه ای روشن از فعالیت های پیمان در معرفی پایه گذاران علم در ایران و تبیین نقش آنها در رشد و ترقی دانش این سرزمین است. با توجه به اهمیت مهاجرنشین های ارمنی درایران دست اندرکاران پیمان از مدت ها پیش قصد آن داشتند که ویژه نامه ای را به این مقولۀ مهم و تاریخی اختصاص دهند. پژوهش در این خصوص، با در نظر گرفتن گستردگی مطالب و پراکندگی اسناد و منابع، محقق را در مسیری بس دشوار و طولانی قرار می داد. به همین دلیل، از شکل گیری این اندیشه تا عملی ساختن آن زمانی دو ساله طی شد لیکن سرانجام زحمات شورای سردبیری، نویسندگان و دیگر پژوهشگران اندیشمند و پرتوان همراه پیمان در شمارۀ 74 این فصلنامه به بار نشست. این شماره مشتمل بر مجموعه مقالاتی پژوهشی در حوزۀ تاریخ، معماری، هنر، ادبیات، آموزش و پرورش و به طور کلی فرهنگ و تمدن ایرانیان ارمنی در زمستان 1394خ منتشر شد. اهمیت این شماره در آن است که ابعاد زندگی اجتماعی، سیاسی، مذهبی و اقتصادی ارمنیان را در ایران به تصویر کشیده. از این رو، موضوع بیشتر مقالات و مستندات آن برای اولین بار در نشریه ای فارسی زبان، با خاستگاه ایرانیان ارمنی، نمود یافته. از مقـالات خوانـدنی این شمـاره می تـوان به نوشتـه ای دربارۀ مساعدالسلطنه، توجه به موقعیت اجتماعی و ادبی وی و تأکیـد بر جایگاه سیاسی او اشاره کرد. اگـرچه در گذشتـه در پیمان و دیگر نشریات دربارۀ این شخصیت، به منزلۀ یکی از رجال سیاسی دورۀ قاجار سخن به میان آمده بود، برتری این مقاله در آن است که به یمن زحمات علمی مؤلف نخستین بار مجموعه ای از اسناد مهم را در اختیار پژوهشگران قرارمی دهد و به تعبیر مؤلف مقاله گوشه های نویی از زندگی ادبی و سیاسی مؤثر این «سیاستمدار تسبیح گردان ارمنی» را آشکار می سازد. سرمقالۀ این شماره توضیح کاملی ازعبارت مهاجرنشین ارمنی و همچنین، اهداف و اهمیت این ویژه نامه نیز ارائه کرده است. در بخش هایی از آن چنین می خوانیم: «مهاجرت ارمنیان روایتی کهن دارد. اوضاع نامناسب اقتصادی و سیاسی از مهم ترین عواملی بوده که کوچ های پیاپی این قوم را در پی داشته. بسیاری از مورخان بر این باورند که مهاجران ارمنی از بدو ترک میهن همواره قصد بازگشت به وطن را داشته اند اما گاهی مجبور شده اند تا سده های متمادی و حتی برخی تا به امروز در دیگر سرزمین ها سکنا گزینند. مهاجران ارمنی پس از استقرار در منزلگاه های جدید، با تکیه بر قریحۀ فطری خویش، ساختارهای اجتماعی، مذهبی و اقتصادی خاص خود را بنا نهادند و در چهارچوب ارزش ها و سنت های ملی و قومی شان و بی شک متأثر از رویدادها، حکومت ها و تغییر و تحولات سرزمین محل سکونتشان به حیات خود ادامه داده اند. وسعت جغرافیایی، پراکندگی جمعیتی و بازتاب های اقتصادی، فرهنگی و هنری این سرزمین ها و بازتاب آنها در زندگی ساکنان ارمنی، مهاجرنشین های ارمنی را به یکی از مهم ترین مباحث تاریخ قوم ارمنی تبدیل و مورخان بسیاری را به مطالعه و بررسی جنبه های گوناگون ساختار این مهاجرنشینان علاقه مند کرده است. در این بین، مهاجرنشین های ارمنی درایران، از زمان شکل گیری، به لحاظ بنیادهای مذهبی و اجتماعی و تبادلات و تأثیرات اقتصادی و گاه سیاسی و نیز به سبب گوناگونی فرهنگی و تفاوت در نمودهای هنری چهره ای متفاوت و بی همتا از خود به یادگار نهادند آنچنان که در تاریخ مهاجرنشین های این قوم جایگاهی ویژه دارند و درمجموعۀ مباحث تاریخی، از اولویت مطالعاتی و پژوهشی برخوردارند. با در نظر گرفتن اهمیت مهاجرنشین های ارمنی در ذیل کلیات تاریخ این قوم و با استناد به رسالت فصلنامۀ پیمان، که بازگویی اشتراکات دو قوم ارمنی و ایرانی را سرلوحۀ مطالعات علمی خود قرار داده، بر آن شدیم تا شمارۀ حاضر را به تاریخ مهاجرنشین های ارمنی در این سرزمین اختصاص دهیم. هدف این پژوهش علمی افزون بر شرح گوشه هایی از حیات ارمنیان ساکن در ایران و شناسایی سکونتگاه ها، پراکندگی جغرافیایی و بیان گذشتۀ اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی آنان توصیف تأثیراتی است که رویدادهای گوناگون این سرزمین بر ساکنان ارمنی آن داشته. شورای سردبیری و نویسندگان پیمان کوشیده اند تا در راستای این هدف، با بهره گیری از اسناد و منابع موجود، پژوهش هایی را در قالب مقالات تاریخی ارائه دهند. فصلنامۀ پیمان سعی داشته تا شمارۀ حاضر افزون بر اینکه بخش هایی از اشتراکات ارمنیان و ایرانیان را آشکار می سازد به مجموعه ای متشکل از اطلاعات و ارزش های تاریخی کافی تبدیل شود تا در تکمیل مطالعات پژوهشگرانی که در جهت شناسایی گذشتۀ این قوم تحقیقاتی به انجام می رسانند در جایگاه منبعی مستند، مفید واقع شود».[16] این دفتر از معدود شماره های فصلنامه بود که در روند تکمیل پژوهش های علمی خود همکاری نویسندگان و پژوهشگران برجسته و علاقه مند را از نقاط مختلف ایران جلب کرد و به لطف قلم توانمند این فرهیختگان پیمان توانست برگی دیگر بر صفحات وزین فصلنامه بیافزاید. نخستین شمارۀ بیستمین سال فعالیت پیمان در بهار 1395خ انتشار یافت. این شماره به روال سال های گذشته مشتمل بر مجموعه نوشته هایی مستند دربارۀ نژادکشی ارمنیان در امپراتوری عثمانی بود. هم زمانی این شماره با پذیرش رسمی نژادکشی ارمنیان در مجلس آلمان بر لزوم پرداختن به این رویداد تاریخی و اهمیت آن افزود. ازاین رو، بیشتر مطالب این شماره به نژادکشی ارمنیان و تشریح فعالیت های صورت گرفته در زمینۀ شناسایی و پذیرش آن در سطح جهان اختصاص یافت. سرمقالۀ این شماره، در عین سادگی و اختصار، به تشریح و توصیف پیشینۀ حادثۀ تلخ نژادکشی ارمنیان و تأثیرات دردناک آن پرداخته و نیز اشاراتی به چگونگی شناسایی رسمی آن از سوی برخی از کشورها با تأکید بر پذیرش آلمان داشته است. در بخش هایی از این سرمقاله چنین آمده: « مسئلۀ ارمنی نامی است که جهانیان بر ستمی که بر ارمنیان رفته و تظلم تاریخی آنان نهاده اند. تلاش مستمر برای حل مسئله ای که بیش از پانصدسال از عمر آن می گذرد بخشی مهم و در عین حال، دردناک از هویت ملی ارمنیان و زندگی روزمرۀ آنان از سده های گذشته تا به امروز بوده است. سرزمینی که خداوند در چهارراه عبور از شرق به غرب و از استپ های سیبری در شمال به صحراهای خشک بین النهرین در جنوب به قوم ارمن اختصاص داده، از گذشته های دور در روزگار سومری ها، آشوری ها، کلدانیان، مادها، هون ها و پارت ها تا دوران خزرها، رومیان، اعراب، تاتارها، مغولان و پارسیان صحنۀ درگیری های خونین بوده است. در سده های اخیر، سرزمین مادری ارمنیان به میدان زورآزمایی و رقابت امپراتوری های عثمانی، ایران و روس تبدیل شد و در آستانۀ جنگ های جهانی اول و دوم، شیطنت های سیاسی انگلیسی ها وآلمانی ها در آسیای صغیر وضعیت جغراسیاسی و اجتماعی این منطقه و ارمنیان ساکن در آن را با مسائل جدید سدۀ بیستم درگیر ساخت. آنچه در این دنیای به ظاهر متمدن و متکی بر عدالت نهادی به نام سازمان ملل متحد بر حل مسئلۀ ارمنی قفل نهاده، واقعیت نژادکشی ارمنیان در 1915م است که به زعم مجریان آن واقعه ای عادی در خلال جنگ بوده اما از دید ارمنیان رخدادی است که در آن نهایت ظلم صورت پذیرفته و مستحق پاسخ گویی و جبران است. گام نخست در حل این مسئله، شناخت و قبول آن است. جمهوری ترکیه، وارث این جنایت، در هراس از تحقق گام دوم، که جبران مافات را به دنبال خواهد داشت، حاضربه برداشتن گام نخست و پذیرش واقعیت نژادکشی نیست در حالی که تا به امروز مجالس29 کشور ـ از سوریه و لبنان گرفته تا کانادا، اروگوئه، آرژانتین و روسیه ـ همراه با 44 ایالت از ایالات متحدۀ امریکا، با تصویب قطع نامه های متعدد، جنایت های دولت عثمانی را نژادکشی نامیده و محکوم کرده اند. نژادکشی ارمنیان به دست ترکان عثمانی در 1915م، در دوران جنگ جهانی اول، در برابر دیدگان بی تفاوت سیاست مداران و چشم پوشی نظامیان آلمانی صورت پذیرفت، آلمانی که نامش جزو آن فهرست بیست و نه گانۀ کشورها نبود. چند سال بعد، هیتلر برای توجیه تصمیم خود و تسکین وجدان عواملش به هنگام صدور فرمان نژادکشی ساکنان غیر آریایی آلمان و سرزمین های شرق اروپا، در خلال جنگ جهانی دوم، اعلام کرد که تاریخ نشان داده است که جهانیان نژادکشی سه دهۀ قبل ارمنیان را از یاد برده اند. اما نه وجدان جلادان تسکین یافت و نه تاریخ نژادکشی ارمنیان را به فراموشی سپرد. در روز پنجشنبه 2 ژوئن 1921م، دستگاه عدالت آلمان قتل طلعت پاشا، جلاد عثمانی، را به دست سوقومون تهلیریان، که هفده تن از اعضای خانوادۀ وی در نژادکشی 1915م کشته شده بودند، اجرای عدالت محض دانست و او را تبرئه کرد. درست 95 سال بعد، در روز پنجشنبه 2 ژوئن2016م، مجـلس آلمـان قطعنامـه ای را به تـصویب رسانـد مبنی بر اطلاق رسمی نام نـژادکشی بر جـنایت های امپراتـوری عثمـانی و انهدام جسمـی و فرهنـگی ارمنیـان در1915م. مجلس فدرال آلمان، در این روز با اکثریت مطلق آرای 629 نماینده قطعنامه ای را که از سوی همۀ احزاب آلمان از جمله حزب دموکرات مسیحی، حزب سوسیال مسیحی و حزب سبزها، به مجلس ارائه شده بود تنها با یک رأی مخالف و یک رأی ممتنع به تصویب رساند. نکتۀ حائز اهمیت و قابل تأمل در متن قطعنامه قبول صریح مسئولیت همراهی دولت وقت آلمان با ترکیۀ عثمانی در نژادکشی ارمنیان از سوی مجلس آلمان است. دولت آلمان، که پیش تر به جنایت های هیتلر و دیگر زمامداران اسبق خود طی نژادکشی سال های جنگ جهانی دوم اعتراف کرده و خود را آمادۀ جبران خسارت های جانی، مالی و روحی بازماندگان آن واقعه دانسته بود، یک بار دیگر شرافت انسانی را بر سیاست و روابط اقتصادی، که شریان حیات حکومت های امروزی است، ترجیح داد و شجاعت رویارویی با تاریخ خود را در سال های جنگ جهانی اول نشان داد».[17] واکاوی مسئلۀ ارمنی و رویکرد علمی و تاریخی به منطقۀ قراباغ و بررسی منابع اسلامی دربارۀ تعلق این منطقه به ارمنستان در نخستین مقالۀ این شماره از مقالات خواندنی و در نوع خود بی نظیر فصلنامه است. نگاه ژرف، پژوهش جزئی نگر و تسلط نویسنده این نوشته را به مطلبی بدیع و قابل تأمل بدل ساخته که مستندات درخور توجهی در اختیار پژوهشگران فعال و علاقه مند به تاریخ و جغرافیای سیاسی این منطقه قرار می دهد. و این چنین بیست سال گذشت، بیست سالی که مملو از رویدادهای تلخ و شیرین، فراز و فرودها، مشکلات و موفقیت ها و پشت سر نهادن دشواری ها و نگاه امیدوارانه به آینده بود.اگرچه در طی این بیست سال فصلنامۀ پیمان تمام توان علمی خود را بر ادامه و تحکیم رسالت خویش در مسیر ارتقای فرهنگ این سرزمین قرار داده در زمان هایی نیز، همپا با رخدادهای زمان، خدمات فرهنگی دیگری را در تاریخ فعالیت های خود به ثبت رسانده است.
شرکت در مراسم تجلیل از بزرگان و نامداران ارمنی در عرصۀ علم و هنر، که گاه و بیگاه از سوی مؤسسات و انجمن های علمی و فرهنگی ارمنی و در مواقعی با همکاری سفارت جمهوری ارمنستان در ایران برگزارشده؛ ارائۀ سخنرانی در انجمن های متعدد فرهنگی، اجتماعی و خیریۀ ارمنیان و تشریح نحوۀ فعالیت های پیمان در این سخنرانی ها؛ مصاحبه با مطبوعات وزین فارسی زبان ایران و شماری از رسانه های تصویری ارمنستان به منظور شناساندن بیشتر این فصلنامه و تشریح اهمیت و موقعیت فرهنگی آن؛ شرکت مستمر در همایش های بین المللی مطبوعات در ارمنستان گوشه ای از فعالیت های پیمان است که به یمن حضور و تجربۀ سردبیر آن در تاریخ این نشریه ماندگار شده. تمرکز و هماهنگی کامل در ایفای وظایف دفتر فصلنامه؛ مدیریت جدی و منسجم در توزیع شماره های متواتر نشریه؛ وسواس و سلیقۀ ناب در طراحی جلدها و صفحه آرایی؛ شرکت مؤثر در همایش های علمی و پژوهشی،همکاری با سایر مطبوعات؛ ارتباط با دفتر امور اقلیت های دینی؛ همکاری با رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در ارمنستان؛ تلاش برای بازتاب آخرین دستاوردهای پژوهشی در مقاله های ارائه شده؛ نگرش علمی و پژوهشی برای درک بهتر ابعاد حوادث و وقایع با بهره گیری از حداکثر منابع و مآخذ موجود؛ ارائۀ دیدگاهی نو در پژوهش های صورت گرفته، به ویژه، در خصوص مشترکات تاریخی ایرانیان و ارمنیان با استفاده از منابع مورخان ارمنی، که وقایع مهمی از تاریخ ایران را در دوره ها و سده های گوناگون به ثبت رسانده اند؛ و جست و جوی عناوین و مطالب بکر و نو از طریق پژوهش و تجزیه و تحلیل مدلل و مطلوب از جمله تلاش های علمی و پژوهشی ای است که دست اندرکاران پیمان در فعالیت های خود آنها را لحاظ کرده و با اندیشه ای عمیق و اراده ای استوار در مسیر آینده گام بر می دارند. پیشنهاد برگزاری مراسم رونمایی از کتاب خنجری در این باغ ـ که مترجم آن از اعضای هیئت تحریریۀ پیمان است ـ و شرکت مؤثر در این مراسم در 10 خرداد 1395خ حاکی از خروج تفکرفرهنگی پیمان از چهارچوب چاپ اندیشه ها و پیوستن به جریان گسترش فرهنگ این سرزمین و کوشش در جهت اعتلای آن است. شرکت در هفتمین دور گفت و گوی دینی اسلام و کلیسای ارمنی حوزۀ سیلیسی با عنوان اصلی «نقش عقلانیت و اخلاق دینی در جلوگیری از خشونت و افراط گرایی در منطقه» و حضور در همایش و نمایشگاه مراسم هشتادمین سال تأسیس نهاد مردم شناسی در ایران از آخرین مشارکت های فرهنگی پیمان در سال جاری است.
حضور بیست سالۀ این نشریه و نیز مطالعۀ روند تاریخ مطبوعات ارمنیان ایران نشان دهندۀ آن است که روحیۀ از خودگذشتگی در آنها جلوه ای خاص داشته. به طور قطع، تمامی افراد، دست اندرکاران، سردبیر و هیئت تحریریه ای که در طی حیات بیست سالۀ پیمان به گونه ای در بطن یا در کنار آن حضور داشته اند از این خصیصۀ والای انسانی به دور نبوده اند و بخشی از زندگی مادی و معنوی خود را در راه صیانت از ارزش های فرهنگی، با سخاوت و بخشندگی فراوان، بدون هیچ گونه چشم داشت و عواید مادی وقف کرده و از این طریق نام خود را در تاریخ مطبوعات ارمنیان ایران و فرهنگ عظیم این سرزمین جاودانه ساخته اند. پی‌نوشت‌ها: 1- نوشتار حاضر بر مبنای اسناد و مدارک موجود در بایگانی فصلنامۀ پیمان، سرمقاله ها و مقالات شماره های پیشین و نیز، گفته های افراد آگاه و مطلع از تاریخچه و سیر تحول فصلنامه نوشته شده. لازم به توضیح است که مؤلف این نوشتار از اعضای هیئت تحریریۀ پیمان است و از تمامی لحظات، پژوهش ها، مطالعات، همکاری ها و نیز، تقدیرها و انتقادات صورت گرفته نسبت به فصلنامه آگاهی داشته و شاهد مشکلات و دشواری هایی بوده که این نشریه در طی زمان با آنها رو به رو شده و از آنها عبور کرده. از این رو، در موارد مقتضی فروتنی را به کناری نهاده و صادقانه، آن گونه که شایستۀ این فصلنامه است، درخصوص اهمیت و جایگاه علمی و فرهنگی آن توضیحاتی داده است. 2- روان پزشک و نمایندۀ فقید مسیحیان ارمنی تهران و شمال در دورۀ ششم مجلس شورای اسلامی. او در سانحۀ هوایی 24 تیر 1388خ، که منجر به سقوط هواپیمای خطوط هوایی کاسپین به مقصد ارمنستان شد، جان خود را ازدست داد. 3- «پیمان و یک دهه تلاش»، پیمان، س10، ش37 (پاییز 1385): 116. 4- کارگردان، فیلم سا ز، منتقد و مدرس فقید سینما. 5- «سرمقاله»، پیمان، س13، ش54 (زمستان1389): 4. 6- همان جا. 7- آرپی مانوکیان، «بررسی اسناد انتخابات ارمنیان در دورۀ پهلوی اول»، اسناد بهارستان، ش3 (پاییز 1390): 285 ـ 326. 8- کارینه داویدیان، «پیمان پانزده ساله شد»، پیمان، س15، ش58 (زمستان1390): 42. 9- همان، ص46. 10- همان، ص50. 11- همان، ص57. 12- منظور برپایی نمایشگاهی در محل خانۀ هنرمندان با موضوع آشنایی مخاطبان فارسی زبان با آثار برخی از ارمنیانی بود که به گونه ای در فرهنگ و ادب ایران زمین تأثیر داشته اند. این نمایشگاه از 30 دی تا 8 بهمن ماه 1391خ دایر بود و علاقمندان بسیاری از آن بازدید کردند. 13- سنت زیارت کلیسای تادئوس مقدس مختص ایرانیان ارمنی نیست و این مکان از دیرباز برای ارمنیان جهان مقدس و یکی از مراکز مذهبی و زیارتی آنان بوده است. 14- وانک در زبان ارمنی به معنی دیر است. 15- «سرمقاله»، پیمان، س19، ش71 (بهار1394):4. 16- «سرمقاله»، پیمان، س19، ش74 (زمستان1394):4 ـ 7. 17- «سرمقاله»، پیمان، س20، ش75 (بهار 1395):4 ـ 7. |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 77
|
