اشاره ‏

نوشتار حاضرپژوهشی در باب تاریخ شکل‌گیری و حیات هفته‌نامۀ مهم و تأثیرگذار ارمنی زبان آراوُد[۱] است که دردوران ‏مشروطه خواهی در تبریز به چاپ می‌رسید. این نشریه نماد مبارزات معنوی ارمنیان تبریز در جهت تحقق آرمان ‌های ‏مشروطیت بود. ‏

تبریز در دوران مبارزات مشروطه خواهی کانون فعالیت های فرهنگی ارمنیان بود. در این دوران، به اهتمام برخی افراد تحصیل کرده و توانگر در ‏جوار کلیسای حضرت مریم چاپخانه ای تأسیس شد. [۲] احداث این چاپخانه نقطۀ آغازی برای فعالیت های مطبوعاتی ارمنیان ساکن در این شهر بود و از ۱۳۱۵ق / ۱۸۹۸م با ‏انتشار نشریۀ پایلاک ـ کایتز[۳] مطبوعات ارمنی زبان تبریز وارد عرصه شدند. [۴]

تقریباً از اواخر ۱۳۲۵ق/ ۱۹۰۷م گروه های مختلف ارمنیان تحت تشکل فدراسیون انقلابی ارمنی[۵] همکاری خود را با مشروطه خواهان آذربایجان و گروه ‏مبارزان ستارخان آغاز کردند. بعد از مدتی، کمبود نشریه ای برای بیداری و فراخوان هرچه بیشتر ارمنیان آذربایجان از سوی جامعۀ متفکران و مبارزان مشروطه ‏خواه ارمنی احساس شد. [۶]

‏اخبار مربوط به وقایع و حوادث این دوران، به خصوص، رخدادهای مربوط به چگونگی مشارکت گروه های ارمنی توسط برخی افراد، که شاهد وقایع و ‏رویدادهای این دوره بودند، به رشتۀ تحریر در می آمد اما نشریه ای که به طور کامل و با جزئیات ‏‎ به چگونگی همکاری های ارمنیان با گروه های مشروطه خواه تبریز بپردازد و آن را در اختیار مردم قرار دهد، وجود نداشت. ازاین رو، ارمنیان تبریز، که از مدت ها پیش کار چاپ نشریات را آغاز کرده بودند، مصمم شدند در ‏دورۀ مشروطه خواهی این فعالیت را به صورت جدی تری ادامه دهند. بعد از مدتی، برخی از اعضای فدراسیون انقلابی ارمنی تصمیم گرفتند به منظور ایجاد جریان ‏فکری خاصی در میان ارمنیان و در راه تحقق آرمان ها و به ثمر رسیدن مبارزات مشروطه خواهی اقدام به چاپ نشریه ای نمایند. [۷] ‏

‏هوسپ هوانسیان،[۸] از اهالی تبریز، نویسنده ای برجسته و از پیشروان این تفکر بود که تحصیلاتش را در مدرسۀ آرامیان این شهر به اتمام رسانده بود و به زبان فرانسه تسلط داشت. او به همراه برخی از چهره های فرهنگی هیئتی برای تأسیس نشریه ای با ابعاد و شاخصه های مورد نظر تشکیل دادند و به زودی، به همت و تلاش ‏این هئیت نشریه ای ظهور کـرد که آراوُد نام گرفت. هوانسیان در مورد چگونگی آغاز به کار آراوُد در خاطرات خود چنین می نویسد:‏

«نهضت مشروطه خواهی ایران باعث شد که بیشتر به مسائل و حوادثی که در شرف وقوع بود توجه نشان دهم. به این ترتیب، به نوشتن و ثبت وقایعی که خود شاهد ‏آنها بودم پرداختم. در آن زمان تصمیم گرفتم برای آگاهی هرچه بیشتر ارمنیان تبریز از جزئیات وقایع، این نوشته ها را به گونه ای در اختیار آنها قرار دهم‏‏. سرانجام، فکر چاپ نشریه ای به ذهنم خطور کرد. نشریه ای که می توانست اخبار و حوادث مربوط به جریان مشروطه خواهی تبریز را با در نظر گرفتن ابعاد و ‏حواشی مختلف در اختیار خوانندگان قرار دهد.‏

‏… این فکر را با برخی از صاحب نظران و اهالی قلم در میان گذاشتم که به زودی مورد موافقت آنها قرار گرفت و گروهی برای تحقق این مقصود تشکیل شد.‏

‏… در طبقۀ همکف ساختمان مطب دندان پزشکی مارتیک فنرجیان، که یکی از اعضای گروه ما بود، چاپخانه ای کوچک با یک دستگاه چاپ بسیار قدیمی وجود داشت که ‏کارهای ساده ای در زمینۀ چاپ مربوط به تبلیغات مشاغل، آگهی های ترحیم و کارهایی از این قبیل را به زبان ارمنی انجام می داد. به منظور چاپ نشریۀ مورد ‏نظرمان با چاپخانۀ مذکور در مقابل انجام تعهداتی که اکنون به یاد ندارم به توافق رسیدم. با شوق فراوان شروع به کار کردیم. از مدت ها پیش، عنوان نشریه را ‏آراوُد انتخاب کرده و بر این باور بودم که انتخاب این عنوان سرآغاز تلاشی برای تحولات و حیاتی نو در مطبوعات ارمنی زبان تبریز خواهد بود.

بیش از ده شبانه روز بی وقفه در چاپخانه مشغول کار بودیم. به سرعت حروف چینی را آموختیم و همۀ اعضای گروه بخشی از کار چاپ را به عهده گرفتند. ‏سرانجام، در آخرین دقایق ساعات روزشنبه ، ۱۵ آگوست ۱۹۰۹م ، چاپ نخستین شمارۀ آراوُد به پایان رسید. ۱۵ آگوست تولدم بود! نمی دانم از قصد آن روز را برای ‏انتشار نخستین شمارۀ آراوُد انتخاب کرده بودم یا این امر فقط یک تصادف بود. از آنجایی که تصمیم بر این بود که این نشریه در روزهای یکشنبه منتشرشود ‏لذا تاریخ ۱۶ آگوست ۱۹۰۹م بر روی آن درج شد. ‏

عنوان نشریه را با امکانات محدودی که در چاپخانه بود شکل داده و تنظیم کردیم. خوشحالی و شوق ما در اولین روز انتشار آراوُد وصف ناپذیر بود. بعد از کار ‏فراوان و تحمل سختی های بسیار، سرانجام به مقصود خود رسیده بودیم. وقتی استقبال مردم را دیدیم که چگونه آراوُد را می خرند و با اشتیاق مطالب آن را می خوانند خوشحالی مان دو چندان شد. آراوُد ، اولین نشریۀ ارمنی زبان تبریز بود که علاوه بر موضوعات ادبی، اجتماعی و اقتصادی به مضامین سیاسی نیز می پرداخت…». [۹]

در شمارۀ نخست این هفته نامه، در ذیل عنوان مقاله ای با عنوان «آراوُد» چنین می خوانیم:‏

‏« در صبحگاه آزادی ایران ، هفته نامۀ آراوُد وارد عرصه می شود تا وظیفۀ معنوی خطیرخویش را در آستانۀ نوزایی و تحولات این سرزمین به انجام رساند. ‏نقش این نشریه در جهت هدایت و روشنگری سرزمینمان بسیار جدی و پر مسئولیت و مسیر آن سخت و دشوار است.‏

آراوُد ، آلام و زخم های فراوان به جای مانده از جور ستمگران را آشکار خواهد ساخت و بر پایه های اساسی اصلاحات ، که در روند نوزایی و تحولات این سرزمین ‏مؤثر واقع خواهند شد ، تأکید خواهد کرد. ‏

آراوُد ، ناله های ضعیف رنج ها و نیازهای مردمان این سرزمین از خوف حاکمان رویگردان کوچک و بزرگ را با صدایی بلند و رسا بازگو خواهد کرد.‏

آراوُد ، در حالی که پرچم برابری و برادری را در دست دارد همکاری و هم پیمانی خود را به سوی افق روشنی که در سایۀ آن هر گونه سلطه ای فرسوده می شود ادامه ‏خواهد داد.‏

‏…آراوُد ، با امید به دوستانمان و کمک بی دریغ ایرانیان ارمنی و اهتمام آنان در نشر آرا و اندیشه هایمان وارد عرصه می شود».[۱۰]

اعضای هیئت تحریریۀ آراوُد در بدو تشکیل شامل معلمان، نویسندگان و شاعرانی بودند‏ که هرکدام تا آن زمان منشأ بسیاری از تألیفات ارزنده وشالودۀ خدمات ‏فرهنگی شایسته ای در آموزش و هنر و بنیان انجمن های خیریه بودند. در جمع نخستین شورای نویسندگان آراوُد، فردی به نام هایراپت بانیریان، از معلمان مدارس ‏ارمنی تبریز، حضور داشت که به تازگی از روستوف بازگشته و در مدت اقامتش در آنجا با روند چاپ و انتشار چند نشریۀ ارمنی زبان آشنا شده بود و در این زمینه تجربیات ‏فراوانی داشت. او از اهالی وان در ارمنستان غربی بود و مدارج تحصیلی خود را در مدرسۀ عالی گئورکیان[۱۱] طی کرده بود. بانیریان نویسنده ای توانا بود که ‏استعداد و قابلیت کافی درتجزیه و تحلیل حوادث و رویدادهای سیاسی روز داشت. تسلط او بر زبان های فرانسه، آلمانی و روسی، که به او امکان مطالعه و بررسی ‏جراید خارجی را می داد، از او روزنامه نگاری متبحر ساخته بود و تا پیش از مهاجرتش به ایران مقالات بی شماری به رشتۀ تحریر در آورده بود که در روزنامه های ‏مطرح ارمنی زبان قفقاز به چاپ رسیده بودند.

هیئت تحریریۀ آراوُد با تکیه برقلم های با نفوذ خود چند روز متوالی به نوشتن مقالات متعدد با مضامین گوناگون پرداختند و شماری از مقالات برای نخستین ‏شماره برگزیده شدند و سرانجام در ۱۳۲۷ق / ۱۹۰۹م نخستین شمارۀ آراوُد چاپ و در اختیار خوانندگان قرارگرفت. [۱۲]

این نشریه در آغاز کار خود به صورت هفته نامه و در چاپخانۀ موسوم به بان وُر، کـه در محلـۀ ارمنی نشین قلعه قرار داشت، چاپ و تا شمارۀ پنجم ‏در ۴ صفحه در اندازۀ ۳۲ × ۴۲ سانتی متر و با قیمت چهار شاهی به فروش می رسید. [۱۳]

بعد از انتشار پنجمین شمارۀ آراوُد، هیئت تحریریه با مشکلات مادی فراوانی روبه رو شد. تمامی اعضای این هیئت، که بیشتر آنها از معلمان مدارس ارمنی تبریز بودند، ‏بخشی از درآمد ناچیز خود را به هزینه های چاپ این نشریه اختصاص می دادند و علاوه بر نوشتن و ویرایش مقالات در روند مراحل مختلف چاپ و حتی توزیع نشریه ‏به همکاری می پرداختند.‏

پس از مدتی که از انتشار آراوُد گذشت، در طی جلسه ای که با حضور برخی از متفکران و اندیشمندان ارمنی تبریز برگزار شد مقرر گردیدکه آراوُد در موضع ترجمان ‏فدراسیون انقلابی ارمنی داشناکسوتیون و با همیاری مادی برخی ارمنیان توانگر و خیر تبریز به فعالیت خود ادامه دهد. [۱۴]

این تصمیم تغییراتی در ساختار و روند انتشار آن به وجود آورد. در پی این تغییرات هایراپت بانیریان از شمارۀ ششم به عنوان سردبیر آراوُد انتخاب و روند کار ‏چاپ و انتشار آن دستخوش تحولاتی شد و نشریه در اندازۀ ۳۶× ۵۲ سانتی متر در چاپخانۀ خلیفه گری ارمنیان انتشار یافت. لیکن پس از مدتی، محل ‏چاپ آن تغییر کرد و در چاپخانه ای که امید نام داشت، تکثیر و در اختیار خوانندگان قرار گرفت. [۱۵]

محتوای مقالات نیز با تغییراتی همراه بود. به این صورت که ستون های ثابتی برای اخبار و حوادث داخلی، که توسط هوسپ هوانسیان تنظیم و ایجاد شد که ‏البته بخش اعظمی از ستون های مذکور شامل اخبار و گزارش هایی بود که در نشریات شاخص فارسی زبان آن دوره به چاپ می رسید و هوانسیان آنها را به زبان ‏ارمنی ترجمه می کرد. بخشی از نشریه نیز به نقد و بررسی مسائل اقتصادی اختصاص یافت که توسط آسادور تامرازیان، از اهالی مازندران، اداره می شد. در این زمان، ‏تعداد دیگری از نویسندگان برجستۀ ارمنی نیز به جمع هیئت تحریریۀ آراوُد پیوستند که از آن میان باید به گاسپار هاکوپیان،[۱۶] کاراپت بیونیان و سارکیس کاراپتیان ‏اشاره شود. ‏

آراوُد نویسندگانی داشت که در جریان همکاری ها و مشارکت نظامی گروه های ارمنی با مبارزان مشروطه خواه تبریز حضور داشتند و مشاهدات خود را به صورت ‏گزارش در اختیار این نشریه قرار می دادند. در نتیجۀ تلاش های آنان، اخبار بسیاری از حوادث روی داده در تبریز و رویدادهای دیگر نقاط آذربایجان در ‏اختیار خوانندگان قرار می گرفت.‏

آراوُد نخستین نشریۀ ارمنی زبان تبریز بودکه علاوه بر این شهر و مناطق مختلف آذربایجان به دیگر شهرها و حتی روستاهای ارمنی نشین ایران ارسال می شد. ‏این امر همکاری نویسندگان ارمنی را از دیگر شهرهای ایران جلب کرد که از آن جمله باید به آرسن خان مارکاریان اشاره شود. او در تهران کارمند تلگراف خانه ای ‏بود و اخبار مهم، به‎ ‎ویژه، حوادث مربوط به جریان مشروطه خواهی و وقایع روی داده در مجلس را به تبریز برای هوسپ هوانسیان، که خود نیز کارمند ‏تلگراف خانۀ تبریز بود، انتقال می داد. به این صورت، اخبار ارسالی از تهران و حوادث مربوط به جریان مشروطه خواهی به سرعت و به منظور چاپ در ‏اختیار هیئت تحریریۀ آراوُد قرار می گرفت. [۱۷]

فعالیت این هفته نامه با ورود قوای روس به تبریز متوقف شد. هم زمان با این واقعه یک صدو سی و دومین شمارۀ آراوُد در دست چاپ بود که هیچ گاه انتشار نیافت ‏و حیات آن درتبریز در ۱۲۸۹ش / ۱۹۱۱م به پایان رسید. [۱۸] ‏

سال ها بعد از توقف روند چاپ و انتشار آراوُد، هایراپت بانیریان خاطرات خود را در ارتباط با این هفته نامه به رشتۀ تحریر در آورد. او در جزئی از بخش پایانی ‏خاطراتش چنین می نویسد:‏

« به احترام دوستان و همکارانم در نشریۀ آراوُد بایستی به این موضوع اشاره کنم که همگی اعضای هئیت تحریریۀ این نشریه ، از دبیر تحریریه تا ‏نویسندگان متواضع ما، در مدت فعالیت خود هرگز دستمزدی دریافت نکردند. آنها حتی بهای نسخه ای از آراوُد را، که در اختیار داشتند می پرداختند و کاغذهایی را ‏که برای نوشتن مقالات مربوط به این نشریه به کار می بردند از محل امکانات مالی خویش خریداری می کردند.

‏… روحیۀ بخشنده و پایداری های آنان موجب شد که آراوُد بدون لحظه ای درنگ تا زمان توقف اجباری اش منتشر شود»‏.[۱۹]