|
اشاره نوشتار حاضرپژوهشی در باب تاریخ شکل‌گیری و حیات هفته‌نامۀ مهم و تأثیرگذار ارمنی زبان آراوُد[1] است که دردوران مشروطه خواهی در تبریز به چاپ می‌رسید. این نشریه نماد مبارزات معنوی ارمنیان تبریز در جهت تحقق آرمان های مشروطیت بود. |
|
تبریز در دوران مبارزات مشروطه خواهی کانون فعالیت های فرهنگی ارمنیان بود. در این دوران، به اهتمام برخی افراد تحصیل کرده و توانگر در جوار کلیسای حضرت مریم چاپخانه ای تأسیس شد. [2] احداث این چاپخانه نقطۀ آغازی برای فعالیت های مطبوعاتی ارمنیان ساکن در این شهر بود و از 1315ق / 1898م با انتشار نشریۀ پایلاک ـ کایتز[3] مطبوعات ارمنی زبان تبریز وارد عرصه شدند. [4]  هوسپ هوانسیان تقریباً از اواخر 1325ق/ 1907م گروه های مختلف ارمنیان تحت تشکل فدراسیون انقلابی ارمنی[5] همکاری خود را با مشروطه خواهان آذربایجان و گروه مبارزان ستارخان آغاز کردند. بعد از مدتی، کمبود نشریه ای برای بیداری و فراخوان هرچه بیشتر ارمنیان آذربایجان از سوی جامعۀ متفکران و مبارزان مشروطه خواه ارمنی احساس شد. [6] اخبار مربوط به وقایع و حوادث این دوران، به خصوص، رخدادهای مربوط به چگونگی مشارکت گروه های ارمنی توسط برخی افراد، که شاهد وقایع و رویدادهای این دوره بودند، به رشتۀ تحریر در می آمد اما نشریه ای که به طور کامل و با جزئیات به چگونگی همکاری های ارمنیان با گروه های مشروطه خواه تبریز بپردازد و آن را در اختیار مردم قرار دهد، وجود نداشت. ازاین رو، ارمنیان تبریز، که از مدت ها پیش کار چاپ نشریات را آغاز کرده بودند، مصمم شدند در دورۀ مشروطه خواهی این فعالیت را به صورت جدی تری ادامه دهند. بعد از مدتی، برخی از اعضای فدراسیون انقلابی ارمنی تصمیم گرفتند به منظور ایجاد جریان فکری خاصی در میان ارمنیان و در راه تحقق آرمان ها و به ثمر رسیدن مبارزات مشروطه خواهی اقدام به چاپ نشریه ای نمایند. [7] هوسپ هوانسیان،[8] از اهالی تبریز، نویسنده ای برجسته و از پیشروان این تفکر بود که تحصیلاتش را در مدرسۀ آرامیان این شهر به اتمام رسانده بود و به زبان فرانسه تسلط داشت. او به همراه برخی از چهره های فرهنگی هیئتی برای تأسیس نشریه ای با ابعاد و شاخصه های مورد نظر تشکیل دادند و به زودی، به همت و تلاش این هئیت نشریه ای ظهور کـرد که آراوُد نام گرفت. هوانسیان در مورد چگونگی آغاز به کار آراوُد در خاطرات خود چنین می نویسد: «نهضت مشروطه خواهی ایران باعث شد که بیشتر به مسائل و حوادثی که در شرف وقوع بود توجه نشان دهم. به این ترتیب، به نوشتن و ثبت وقایعی که خود شاهد آنها بودم پرداختم. در آن زمان تصمیم گرفتم برای آگاهی هرچه بیشتر ارمنیان تبریز از جزئیات وقایع، این نوشته ها را به گونه ای در اختیار آنها قرار دهم. سرانجام، فکر چاپ نشریه ای به ذهنم خطور کرد. نشریه ای که می توانست اخبار و حوادث مربوط به جریان مشروطه خواهی تبریز را با در نظر گرفتن ابعاد و حواشی مختلف در اختیار خوانندگان قرار دهد. … این فکر را با برخی از صاحب نظران و اهالی قلم در میان گذاشتم که به زودی مورد موافقت آنها قرار گرفت و گروهی برای تحقق این مقصود تشکیل شد.  نشان نوشتار هفته نامه آراوُد شماره نخست 16 آگوست 1909م … در طبقۀ همکف ساختمان مطب دندان پزشکی مارتیک فنرجیان، که یکی از اعضای گروه ما بود، چاپخانه ای کوچک با یک دستگاه چاپ بسیار قدیمی وجود داشت که کارهای ساده ای در زمینۀ چاپ مربوط به تبلیغات مشاغل، آگهی های ترحیم و کارهایی از این قبیل را به زبان ارمنی انجام می داد. به منظور چاپ نشریۀ مورد نظرمان با چاپخانۀ مذکور در مقابل انجام تعهداتی که اکنون به یاد ندارم به توافق رسیدم. با شوق فراوان شروع به کار کردیم. از مدت ها پیش، عنوان نشریه را آراوُد انتخاب کرده و بر این باور بودم که انتخاب این عنوان سرآغاز تلاشی برای تحولات و حیاتی نو در مطبوعات ارمنی زبان تبریز خواهد بود. بیش از ده شبانه روز بی وقفه در چاپخانه مشغول کار بودیم. به سرعت حروف چینی را آموختیم و همۀ اعضای گروه بخشی از کار چاپ را به عهده گرفتند. سرانجام، در آخرین دقایق ساعات روزشنبه ، 15 آگوست 1909م ، چاپ نخستین شمارۀ آراوُد به پایان رسید. 15 آگوست تولدم بود! نمی دانم از قصد آن روز را برای انتشار نخستین شمارۀ آراوُد انتخاب کرده بودم یا این امر فقط یک تصادف بود. از آنجایی که تصمیم بر این بود که این نشریه در روزهای یکشنبه منتشرشود لذا تاریخ 16 آگوست 1909م بر روی آن درج شد. عنوان نشریه را با امکانات محدودی که در چاپخانه بود شکل داده و تنظیم کردیم. خوشحالی و شوق ما در اولین روز انتشار آراوُد وصف ناپذیر بود. بعد از کار فراوان و تحمل سختی های بسیار، سرانجام به مقصود خود رسیده بودیم. وقتی استقبال مردم را دیدیم که چگونه آراوُد را می خرند و با اشتیاق مطالب آن را می خوانند خوشحالی مان دو چندان شد. آراوُد ، اولین نشریۀ ارمنی زبان تبریز بود که علاوه بر موضوعات ادبی، اجتماعی و اقتصادی به مضامین سیاسی نیز می پرداخت…». [9] در شمارۀ نخست این هفته نامه، در ذیل عنوان مقاله ای با عنوان «آراوُد» چنین می خوانیم: « در صبحگاه آزادی ایران ، هفته نامۀ آراوُد وارد عرصه می شود تا وظیفۀ معنوی خطیرخویش را در آستانۀ نوزایی و تحولات این سرزمین به انجام رساند. نقش این نشریه در جهت هدایت و روشنگری سرزمینمان بسیار جدی و پر مسئولیت و مسیر آن سخت و دشوار است.  جمعی از اندیشمندان و فعالان اجتماعی و فرهنگی ارمنیان در تبریز،1912-1913م آراوُد ، آلام و زخم های فراوان به جای مانده از جور ستمگران را آشکار خواهد ساخت و بر پایه های اساسی اصلاحات ، که در روند نوزایی و تحولات این سرزمین مؤثر واقع خواهند شد ، تأکید خواهد کرد. آراوُد ، ناله های ضعیف رنج ها و نیازهای مردمان این سرزمین از خوف حاکمان رویگردان کوچک و بزرگ را با صدایی بلند و رسا بازگو خواهد کرد. آراوُد ، در حالی که پرچم برابری و برادری را در دست دارد همکاری و هم پیمانی خود را به سوی افق روشنی که در سایۀ آن هر گونه سلطه ای فرسوده می شود ادامه خواهد داد. …آراوُد ، با امید به دوستانمان و کمک بی دریغ ایرانیان ارمنی و اهتمام آنان در نشر آرا و اندیشه هایمان وارد عرصه می شود».[10] اعضای هیئت تحریریۀ آراوُد در بدو تشکیل شامل معلمان، نویسندگان و شاعرانی بودند که هرکدام تا آن زمان منشأ بسیاری از تألیفات ارزنده وشالودۀ خدمات فرهنگی شایسته ای در آموزش و هنر و بنیان انجمن های خیریه بودند. در جمع نخستین شورای نویسندگان آراوُد، فردی به نام هایراپت بانیریان، از معلمان مدارس ارمنی تبریز، حضور داشت که به تازگی از روستوف بازگشته و در مدت اقامتش در آنجا با روند چاپ و انتشار چند نشریۀ ارمنی زبان آشنا شده بود و در این زمینه تجربیات فراوانی داشت. او از اهالی وان در ارمنستان غربی بود و مدارج تحصیلی خود را در مدرسۀ عالی گئورکیان[11] طی کرده بود. بانیریان نویسنده ای توانا بود که استعداد و قابلیت کافی درتجزیه و تحلیل حوادث و رویدادهای سیاسی روز داشت. تسلط او بر زبان های فرانسه، آلمانی و روسی، که به او امکان مطالعه و بررسی جراید خارجی را می داد، از او روزنامه نگاری متبحر ساخته بود و تا پیش از مهاجرتش به ایران مقالات بی شماری به رشتۀ تحریر در آورده بود که در روزنامه های مطرح ارمنی زبان قفقاز به چاپ رسیده بودند. هیئت تحریریۀ آراوُد با تکیه برقلم های با نفوذ خود چند روز متوالی به نوشتن مقالات متعدد با مضامین گوناگون پرداختند و شماری از مقالات برای نخستین شماره برگزیده شدند و سرانجام در 1327ق / 1909م نخستین شمارۀ آراوُد چاپ و در اختیار خوانندگان قرارگرفت. [12]  هایراپت بانیریان،سردبیر هفته نامه آراوُد این نشریه در آغاز کار خود به صورت هفته نامه و در چاپخانۀ موسوم به بان وُر، کـه در محلـۀ ارمنی نشین قلعه قرار داشت، چاپ و تا شمارۀ پنجم در 4 صفحه در اندازۀ 32 × 42 سانتی متر و با قیمت چهار شاهی به فروش می رسید. [13] بعد از انتشار پنجمین شمارۀ آراوُد، هیئت تحریریه با مشکلات مادی فراوانی روبه رو شد. تمامی اعضای این هیئت، که بیشتر آنها از معلمان مدارس ارمنی تبریز بودند، بخشی از درآمد ناچیز خود را به هزینه های چاپ این نشریه اختصاص می دادند و علاوه بر نوشتن و ویرایش مقالات در روند مراحل مختلف چاپ و حتی توزیع نشریه به همکاری می پرداختند. پس از مدتی که از انتشار آراوُد گذشت، در طی جلسه ای که با حضور برخی از متفکران و اندیشمندان ارمنی تبریز برگزار شد مقرر گردیدکه آراوُد در موضع ترجمان فدراسیون انقلابی ارمنی داشناکسوتیون و با همیاری مادی برخی ارمنیان توانگر و خیر تبریز به فعالیت خود ادامه دهد. [14] این تصمیم تغییراتی در ساختار و روند انتشار آن به وجود آورد. در پی این تغییرات هایراپت بانیریان از شمارۀ ششم به عنوان سردبیر آراوُد انتخاب و روند کار چاپ و انتشار آن دستخوش تحولاتی شد و نشریه در اندازۀ 36× 52 سانتی متر در چاپخانۀ خلیفه گری ارمنیان انتشار یافت. لیکن پس از مدتی، محل چاپ آن تغییر کرد و در چاپخانه ای که امید نام داشت، تکثیر و در اختیار خوانندگان قرار گرفت. [15] محتوای مقالات نیز با تغییراتی همراه بود. به این صورت که ستون های ثابتی برای اخبار و حوادث داخلی، که توسط هوسپ هوانسیان تنظیم و ایجاد شد که البته بخش اعظمی از ستون های مذکور شامل اخبار و گزارش هایی بود که در نشریات شاخص فارسی زبان آن دوره به چاپ می رسید و هوانسیان آنها را به زبان ارمنی ترجمه می کرد. بخشی از نشریه نیز به نقد و بررسی مسائل اقتصادی اختصاص یافت که توسط آسادور تامرازیان، از اهالی مازندران، اداره می شد. در این زمان، تعداد دیگری از نویسندگان برجستۀ ارمنی نیز به جمع هیئت تحریریۀ آراوُد پیوستند که از آن میان باید به گاسپار هاکوپیان،[16] کاراپت بیونیان و سارکیس کاراپتیان اشاره شود. آراوُد نویسندگانی داشت که در جریان همکاری ها و مشارکت نظامی گروه های ارمنی با مبارزان مشروطه خواه تبریز حضور داشتند و مشاهدات خود را به صورت گزارش در اختیار این نشریه قرار می دادند. در نتیجۀ تلاش های آنان، اخبار بسیاری از حوادث روی داده در تبریز و رویدادهای دیگر نقاط آذربایجان در اختیار خوانندگان قرار می گرفت.  نشان نوشتار هفته نامه آراوُد ش 131،4 دسامبر 1911م آراوُد نخستین نشریۀ ارمنی زبان تبریز بودکه علاوه بر این شهر و مناطق مختلف آذربایجان به دیگر شهرها و حتی روستاهای ارمنی نشین ایران ارسال می شد. این امر همکاری نویسندگان ارمنی را از دیگر شهرهای ایران جلب کرد که از آن جمله باید به آرسن خان مارکاریان اشاره شود. او در تهران کارمند تلگراف خانه ای بود و اخبار مهم، به ویژه، حوادث مربوط به جریان مشروطه خواهی و وقایع روی داده در مجلس را به تبریز برای هوسپ هوانسیان، که خود نیز کارمند تلگراف خانۀ تبریز بود، انتقال می داد. به این صورت، اخبار ارسالی از تهران و حوادث مربوط به جریان مشروطه خواهی به سرعت و به منظور چاپ در اختیار هیئت تحریریۀ آراوُد قرار می گرفت. [17] فعالیت این هفته نامه با ورود قوای روس به تبریز متوقف شد. هم زمان با این واقعه یک صدو سی و دومین شمارۀ آراوُد در دست چاپ بود که هیچ گاه انتشار نیافت و حیات آن درتبریز در 1289ش / 1911م به پایان رسید. [18] سال ها بعد از توقف روند چاپ و انتشار آراوُد، هایراپت بانیریان خاطرات خود را در ارتباط با این هفته نامه به رشتۀ تحریر در آورد. او در جزئی از بخش پایانی خاطراتش چنین می نویسد: « به احترام دوستان و همکارانم در نشریۀ آراوُد بایستی به این موضوع اشاره کنم که همگی اعضای هئیت تحریریۀ این نشریه ، از دبیر تحریریه تا نویسندگان متواضع ما، در مدت فعالیت خود هرگز دستمزدی دریافت نکردند. آنها حتی بهای نسخه ای از آراوُد را، که در اختیار داشتند می پرداختند و کاغذهایی را که برای نوشتن مقالات مربوط به این نشریه به کار می بردند از محل امکانات مالی خویش خریداری می کردند. … روحیۀ بخشنده و پایداری های آنان موجب شد که آراوُد بدون لحظه ای درنگ تا زمان توقف اجباری اش منتشر شود».[19] پی‌نوشت‌ها: 1- Aravod به معنی صبحگاه. 2- «گفت و گو با سورن بانیریان، فرزند هایراپت بانیریان، سردبیر هفته نامۀ آراوُد»، آرپی مانوکیان، تهران، خرداد و تیر 1387. 3- Paylak-Kaytz به معنی درخشش ـ برق. 4- Hayrapet Banirian, «Hayrapet Baniriani Hoosherits», Hayrenik Amsagir (June 1912). 5- فدراسیون انقلابی ارمنی، داشناکسوتیون، که در اواخر سدۀ نوزدهم میلادی در حوزۀ قفقاز تشکیل شده بود. 6- آرپی مانوکیان، حزب داشناک و جریان نهضت مشروطه (تهران: رامرنگ، 1383)، بخش دوم ، فصل 2و 3. 7- H. Elmar, Yeprem (Tehran:Modern, 1964), p.167&168. 8- او ریاست هیئت تحریریۀ پنج شمارۀ نخست نشریۀ آراوُد را بر عهده داشت و بعدها نیز به عنوان یکی از اعضای تأثیرگذار این هیئت به فعالیت خود ادامه داد. پس از آنکه انتشار هفته نامۀ آراوُد در تهران ادامه یافت هوانسیان به سردبیری آن منصوب شد و مدتی نیزسردبیر روزنامۀ آلیک بود. وی، علاوه بر فعالیت مطبوعاتی تألیفاتی نیز داشته است که از آن جمله باید به کتاب شرح زندگانی یپرم خان به زبان ارمنی اشاره کرد. 9- H. Hovannisian, Housher (Yerevan:Apolon, 1995), p. 211 ـ 217. 10- H. Banirian, «Aravod Shapatatert», Aravod (16 August 1909). 11- دانش سرایی عالی در شهر مذهبی اجمیادزین که به منزلۀ تنها دانشگاه ارمنستان شرقی محسوب می شد. 12- Banirian, «Hayrapet Baniriani Hoosherits», ibid.(August 1912 &January1913). 13- «گفت و گو با سورن بانیریان»، همان. 14- Banirian, «Hayrapet Baniriani Hoosherits», ibid. , (August 1912 &January1913). 15- «گفت و گو با سورن بانیریان»، همان. 16- ازمعلمان مدارس ارمنی تبریز که بعدها سردبیری هفته نامه ای ارمنی زبان به نام آیگ ( پگاه ) را، که در تبریز منتشر می شد، به عهده گرفت. 17- Banirian, «Hayrapet Baniriani Hoosherits», ibid. , (August 1912 &January1913). 18- نک: آرپی مانوکیان، «(آراوُد درگذر زمان»، پیمان، س 12، ش 45 (پاییز 1387): 100 ـ 111 ؛ همو، «مطبوعات ارمنی زبان تبریز»، پیام بهارستان ، س 2، ش 7 (بهار 1389): 107 ـ110. 19- Banirian, «Hayrapet Baniriani Hoosherits», ibid (November 1912). منابع: مانوکیان، آرپی. حزب داشناک و جریان نهضت مشروطه. تهران: رامرنگ، 1383. ـــــــ . «آراوُد درگذر زمان»، پیمان. س 12. ش45 .پاییز 1387. ـــــــ . «گفت و گو با سورن بانیریان، فرزند هایراپت بانیریان، سردبیر هفته نامۀ آراوُد»، خرداد و تیر 1387. ـــــــ . «مطبوعات ارمنی زبان تبریز». پیام بهارستان. س2. ش7 . بهار 1389. Banirian, Hayrapet. «Aravod Shapatatert». Aravod.16 August, 1909. ـــــــ . «Hayrapet Baniriani Hoosherits». Hayrenik Amsagir. June 1912- August 1912- November1912-January 1913. Elmar,H. Yeprem.Tehran:Modern, 1964. Hovannisian, H. Housher.Yerevan: Apolon, 1995. |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 78
|
