|
در نیمۀ اول قرن هفتم میلادی، قبایل عرب که دین اسلام آنان را متحد کرده بود، موفق شدند در سال 15ق/636م امپراتوری بیزانس را در جنگ یرموک، در نزدیکی رود اردن و یک سال بعد نیز ارتش ساسانی را در جنگ قادسیه شکست دهند. ارمنستان و گرجستان، کمتر از نیم قرن قبل از این واقعه، براساس پیمان سال591م بین امپراتوری های ساسانی و بیزانس تقسیم شده بودند. ارمنستان شرقی، گرجستان شرقی و اران به صورت مرزبانی های مجزا از یکدیگر بخشی از منطقۀ شمال امپراتوری ساسانی را تشکیل می دادند[1] و مناطق غربی ارمنستان و گرجستان نیز در تصرف بیزانس قرار داشت. با شکست این دو امپراتوری از عرب ها مناطق یاد شده از سیطرۀ آنها رهایی یافتند. در این حال، ارمنستان از وضعیت به وجود آمده استفاده کرد و با فرماندهی تئودوروس رشتونی دو قسمت شرقی و غربی را متحد ساخت و سیاستی مستقل در پیش گرفت. [2]  نمونه ای از سکه های عرب ساسانی عرب ها پس از تسلط بر ایران و مناطق غرب آسیا، از آنجایی که برای انجام امور اقتـصادی نیازمنـد سکه بودنـد و تا آن زمان نیـز نظام پولـی مستقـلی نداشتـند، بنابراین، از نظام پولـی ساسانیـان استفاده کـردند. آنـان در ضراب خانه های ساسانی، با استفاده از مهرهای خسرو دوم و یزدگرد سوم و با افزودن بسم الله، بسم الله ربی، الله محمد و کلمه های دیگری از این دست سکه های خلافت را ضرب کردند. در مرحله بعد، در پشت سکه و در کنار تصویر آتشدان نام خلیفه و تاریخ و مکان ضرب سکه به پهلوی اضافه شد. این سکه ها، که با نام سکه های عرب ساسانی معروف اند، از جنس نقره و برنز هستند. سکه های عرب ساسانی، که مبنای ضرب سکه به دست عرب ها شد، از نظر سکه شناسی از اهمیتی خاص برخوردار است آن چنان که به مجالی دیگر برای طرح و بحث نیاز دارد. همچنین، با در نظر گرفتن اینکه این سکه ها در ضراب خانه های ساسانیان ضرب شده و ارمنستان، نیز دارای ضراب خانۀ دولتی بوده[3] بنابراین امکان ضرب سکۀ عرب ساسانی در ارمنستان نیز وجود داشته[4] که بررسی این موضوع را هم به زمانی دیگر موکول می کنیم. نخستین حملۀ عرب ها به ارمنستان و گرجستان، به قصد شناسایی منطقه و غارت، در زمان خلافت عمر[5] در 20 ق/641م و حملۀ دوم شش سال بعد در زمان خلافت عثمان[6] صورت گرفت. در31ق/652م تئودوروس رشتونی، به قصد مذاکره با خلیفه، به دمشق رفت و با معاویه بن ابی سفیان، فرماندۀ سپاه عرب ها، مستقر در شام، به نیابت از خلیفه پیمانی منعقد ساخت. براساس این پیمان ارمنستان می بایست سپاهی متشکل از پانزده هزار سواره نظام را برای کمک به خلافت نگهداری و سالانه خراج پرداخت می کرد و در مقابل، معاویه متعهد شد تا سپاه ارمنستان را به منطقۀ بین النهرین اعزام نکند و سپاهیان عرب نیز در ارمنستان مستقر نشوند. معاویه همچنین حاکمیت تئودوروس رشتونی را بر ارمنستان و مناطق هم جوار به رسمیت شناخت.[7] امپراتوری بیزانس، که از این پیمان ناخرسند بود، به ارمنستان لشکر کشید و شهر دوین،[8] پایتخت ارمنستان، را به تصرف درآورد اما سپاه مشترک ارمنی ـ عربی بیزانس را شکست داد و آنان را مجبور به عقب نشینی کرد و شهر طرابوزان را نیز به تصرف درآورد.[9] در 33ق/654م عرب ها سیاست خود را در قبال ارمنستان و مناطق هم جوار آن تغییر دادند. آنان برای تسلط بیشتر بر این مناطق سپاهی را به فرماندهی حبیب بن مسلمه به ارمنستان اعزام داشتند و دوین را به تصرف در آوردند. پس از مدتی، هامازاسب مامیکونیان از فرصت به دست آمده بر اثر اختلافات بین عرب ها برای جانشینی عثمان استفاده کرد و موفق شد ارمنستان را از تسلط آنها رها سازد اما پس از آنکه معاویه[10] خلافت را به دست گرفت، با تهدید به لشکرکشی، ارمنستان را مطیع خود ساخت و در 42ق/662م، گریگور مامیکونیان را برای ادارۀ ارمنستان و گرجستان تعیین کرد. پس از کشته شدن گریگور مامیکونیان در جنگ با اقوام خزر در 65ق/685م، آشوت باگرادونی در مقام حاکم منطقۀ ارمنستان تعیین شد. در 69ق/689م، سپاهیان عرب به فرمان خلیفه عبدالملک بن مروان،[11] برای تسلط کامل بر ارمنستان و پایان دادن به وضعیت خودمختار آن، راهی این منطقه شدند اما از سپاه ارمنستان به فرماندهی آشوت باگرادونی شکست خوردند. پس از این واقعه، محمد بن مروان، حاکم استان های شمالی به فرمان خلیفه با سپاهی بزرگ به ارمنستان حمله کرد و موفق شد تا آن را به تصرف درآورد. وی برای تسلط بر منطقه پادگان نظامی در دوین مستقر کرد.[12] در تقسیمات جغرافیایی مناطق شمالی خلافت، استانی به نام ارمینیه تشکیل دادند که شامل کل ارمنستان، شرق گرجستان، اران، آبخاز و سواحل دریای خزر تا دربند بود. عرب ها دوین را محل استقرار حاکم[13] تعیین کرده بودند و آن را دبیل می نامیدند. ابوشیخ بن عبدالله نخستین حاکم ارمینیه بود که به دستور محمد بن مروان تعیین شد. ساختار اداری ارمینیه به مدت یک و نیم قرن دوام آورد. این تغییر و تحولات را تاریخ نگاران و جغرافی دانان وقت همچون ابوالقاسم بن خردادبه، احمد بن یحیی بلاذری، ابن واضح الیعقوبی و بسیاری دیگر گزارش کرده اند. الیعقوبی، که مدتی در ارمنستان اقامت داشته، بخش های تشکیل دهندۀ ارمینیه را شرح داده. استخری جغرافی دان نیز نقشۀ این منطقه را ترسیم کرده است.[14] همچنین، مورخان ارمنی[15] نیز مراحل مختلف حملات عرب ها را به ارمنستان و کشورهای همسایه از جمله ایران با ذکر جزئیات در آثار خود نگاشته اند.  سکه طلای ضرب شده در 77ق از آنجایی که امپراتوری عرب ها فاقد نظام متمرکز پولی بود بنابراین در دوران خلافت عبدالملک بن مروان اموی اصلاحاتی در ضرب سکه ها صورت گرفت. در 77ق/ 696م، سکه هایی از جنس طلا و با نام دینار ضرب شد که اندازه و وزن آن شبیه به سکه های طلای دورۀ ساسانی بود اما از دو روی سکه تصاویر حذف و به جای آن آیاتی از کتاب مقدس مسلمانان به زبان عربی و با خط کوفی (بدون نقطه گذاری) جایگزین شد. یک سال بعد، یعنی در 78ق/697م سکـه هایی از جـنس نقـره ضرب شـد. از آنجایی که سطح سکه های نقره بزرگ تر از سکه های طلا بود بنابراین جملات بیشتری بر روی آن گنجانده شد. این نوع سکه ها را در آغاز در ارمینیه، أدربیجان،[16] الکوفه[17] و شق التیمره[18] ضرب کردند.[19] قدیمی ترین سکۀ به دست آمده از این دوره مربوط به 78ق (سنه ثمان و سبعین) است که در ارمنستان ضرب شده و بر روی آن عبارت «بسم الله ضرب هذا الدرهم بارمینیه فی سنه ثمان و سبعین»[20] نقش بسته است.[21] ضراب خانۀ سکه های ارمینیه در دبیل (دوین) قرار داشت. طبق نظریه ای، سکه های اولیه با نام ارمینیه در دمشق ضرب شده و پس از 81ق/ 700م ضرب آنها در دبیل آغاز شده. مبنای این نظریه تفاوت سکه های ضرب شده در 78ق از نظر شکل کلی با سکه های ضرب شده پس از 81ق است.[22]  ضراب خانه دوره اموی در ارمینیه سکه هایی که در دورۀ خلافت عرب ها با نام ارمینیه ضرب شده به چهار دورۀ زمانی تعلق دارد[23] که در این مقاله آنها را بررسی خواهیم کرد: ـ سکه های متعلق به دورۀ خلافت اموی، ضرب شده در 78ـ 110ق/ 697 ـ 728م ـ سکه های متعلق به دورۀ خلافت عباسی، ضرب شده در 142ـ 277ق/ 759 ـ 890م ـ سکه های متعلق به دورۀ حاکمیت بنی ساج، ضرب شده در 284ـ332ق/897ـ 944م، با نام خلفای عباسی ـ سکه های متعلق به دورۀ سالاریان، ضرب شده در 353ق/ 964م، با نام خلفای فاطمی سکه های ضرب شده در هر دو دورۀ اموی و عباسی فاقد هرگونه تصویر است و آنها را سکه های خطی می نامند.  پشت سکه با ضرب ارمینیه بین 82ق ـ 92ق/ 701م ـ712م ضرب سکه با نام ارمینیه با وقفه هایی صورت گرفته که علت آن شورش های مکرر در ارمنستان بوده است. در قسمت وسط سمت رویی سکه های اموی در داخل یک دایره سورۀ «الله احد الله الصمد لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفوا احد» و در حاشیۀ سکه و بین دو دایره، عبارت «محمد رسول الله ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله ولو کره المشرکون» ضرب شده است. در قسمت وسط پشت سکه و در داخل سه دایرۀ متحدالمرکز نیز عبارت «لا اله الا الله وحده لا شریک له» و در حاشیۀ آن عبارت «بسم الله ضرب هذا الدرهم….. فی سنه….» به چشم می خورد که مکان و تاریخ ضرب سکه را مشخص می کند.[24] سکه های دورۀ اموی بسیار شبیه یکدیگرند و بر خلاف سکه های دورۀ عباسی بر روی آنها نام خلیفه و یا نام حاکم مکان ضرب سکه ذکر نشده است. اما از آنجایی که تاریخ ضرب در سکه ها درج شده مشخص کردن نام خلیفۀ زمان ضرب سکه امکان پذیر است. در دورۀ خلافت عمر بن عبدالعزیز،[25] از 99ق/ 717م به بعد در حاشیۀ سکه های ضرب شده در شهر واسط (مدینه تاریخیه) علائمی به شکل دایره در حاشیۀ سکه[26] ضرب شده که تعداد آنها بر روی سکه های مختلف از سه تا ده دایره است. از این زمان به بعد، این علائم در تمامی سکه های اموی ضرب شد. دسته بندی سکه ها، بر اساس تعداد و وضعیت قرار گرفتن این علائم، حاکی از آن است که با تغییر حاکم محلی تعداد این دایره ها نیز تغییر می کرده. در واقع، تعداد و وضعیت قرار گرفتن دایره ها بیانگر اطلاعاتی دربارۀ حاکمان محلی بوده به گونه ای که با بررسی این علائم می توان طول سال های حکومت هر حاکم را در هر منطقه مشخص کرد که از نظر تاریخی حائز اهمیت است.[27] در دورۀ خلافت اموی، سکه بر روی سه نوع فلز ضرب می شد. سکۀ طلا را دینار، سکۀ نقره را درهم و سکۀ برنز را فلوس می نامیدند و در تمامی نقاط خلافت، سکه های طلا و نقره دارای اندازه و وزن تقریباً یکسانی بود. سکه های طلا 18/4 ـ 31/4 گرم و سکه های نقره 5/2 ـ 5/3 گرم وزن دارد[28] اما سکه های برنز دارای اندازه و وزن مختلف از 3ـ 5 گرم هستند. این سکه ها، که به سکه های بیزانسی شباهت دارند از 81ق/700م تحت نظارت حاکمان محلی ضرب می شد. بر روی سکه های فلوس عبارت «لا اله الا الله وحده» و در پشت سکه عبارت «محمد رسول الله» ضرب شده است. هرچند از دورۀ خلافت عبدالملک ضرب سکه های جدید شروع شد اما کماکان از سکه های عرب ساسانی نیز استفاده می شد. همان گونـه که گفـتیم خلفای امـوی از 78 ـ 110ق با نام ارمینیه سکه ضرب کردند. ضرب سکـه های ارمینیـه در طول حکـمرانی شش خـلیفـه صورت گرفته. ضراب خانـۀ این سکـه ها در دبیـل (دوین)، مرکز ارمینیه، قرار داشت. در زیـر، از هریک از این شش خلیفـه یک سکۀ ضرب ارمینیه را ارائه کرده ایم. نوشتۀ دو روی کلیۀ سکه ها، به غیر از تاریخ ضرب آنها، شبیه یکدیگر است.
پس از مدتی نوشتۀ روی سکه های برنز بیشتر و عبارات به کار رفته بر روی سکه های نقره بر روی سکه های فلوس نیز ضرب شد. در 132ق/750م، خاندان عباسی به خلافت رسید. جملات سکه های دورۀ عباسی، با اندک تغییراتی همان عبارت های سکه های اموی هستند اما حروف و خطوط روی سکه ها ظریف تر از دورۀ اموی است. با تضعیف حکومت مرکزی، در مناطق مختلف، حکومت های خودمختار تشکیل شدند. این حکومت ها در عین حالی که شکل کلی سکه های خلفا را حفظ کردند با اضافه کردن نام خود بر روی سکه سعی در نشان دادن استقلال از حکومت مرکزی داشتند. تا آنجایی که در حوصلۀ این مقاله باشد نگاه مختصری به این سکه ها نیز خواهیم انداخت. در دورۀ عباسی، وزن سکه های دورۀ اموی حفظ شد اما وزن سکه های نقره در برخی از ضراب خانه ها تا 5/4 گرم نیز افزایش یافت. از دوران حکومت ابو العباس عبدالله سفاح،[29] نخستین خلیفۀ عباسی، عبارت «محمد رسول الله» جایگزین سورۀ «الله احد الله الصمد لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفوا احد» شد اما مابقی عبارات به همان شکل دورۀ اموی حفظ شد. در شماری از سکه ها نام ولیعهد نیز ذکر شده است که چند تن از خلیفه های بعدی نیز این رویه را ادامه دادند. نخستین سکه هایی کـه در دورۀ عباسی بـه نام ارمینیـه ضرب شـد بـه 142ق/759م، دورۀ خلافت ابو جعفر عبدالله منصور[30] تعلق دارد.[31] در دورۀ خلافت وی، ارمنستان بار دیگر برای کسب استقلال دست به شورش زد. برای سرکوب شورشیان در 153ق/770م از سربازان مزدور ترک استفاده شد که در خدمت خلافت بودند. این نخستین حضور ترک ها در خاک ارمنستان بود. سرکوب شورش ها تا پایان خلافت منصور به درازا کشید. عدم ضرب سکه با نام ارمینیه طی سال های 156 و 157 هجری بیانگر از دست رفتن تسلط خلافت بر ارمنستان است. ابو عبـدالله محـمد المـهدی[32] در سـال نخـست خلافـت خـود، با اعـزام سپـاه خـراسان به ارمنستـان، مـوفـق بـه سـرکـوب شـورش شـد امـا بـرای جـلوگـیری از شـورش دوبـاره، آشـوت باگـرادونـی را حـاکم ارمنستـان تعیین کرد. طـی سال های 159 و160ق، دوران حکومت آشوت باگرادونی، سکه با ضرب ارمینیه به دست نیامده است. از دورۀ خلافت ابو عبدالله محمد المهدی نام خلیفه پس از عبارت «محمد رسول الله» به صورت «محمد رسول الله صلی الله علیه و سلم الخلیفه المهدی» نوشته شد که خلیفه های بعدی نیز همین رویه را در ضرب سکه های خود حفظ کردند. از 168ق/ 785م سکه های نقره و طلا در دبیل (دوین) با نام ارمینیه ضرب و در مکان ضرب سکه به جای دبیل از نام های الهرونیه و هرون آباد استفاده شده است. ضرب این نوع سکه ها تنها به مدت چهار سال تا 171ق/787م ادامه یافت. بسیاری از سکه شناسان مکان الهرونیه و هرون آباد را در همان شهر دبیل می دانند. با در نظر گرفتن اینکه در منابع عربی مکان الهرونیه و هرون آباد در کیلیکیه ذکر شده است[33] و همچنین، با در نظر گرفتن ذکر نام ارمینیه بر این گونه سکه ها به نظر می رسد که چنانچه مکان این ضراب خانه در کیلیکیه قرار داشته منطقۀ ارمینیه بسیار گسترده تر بوده و مرزهای آن تا سواحل دریای مدیترانه می رسیده است. در قسمـت وسـط روی سکـۀ ضرب شـده در 169ق نـام خلیفـه و ولیعـهد بـه صورت«الخلیفه المهدی مما امر به هرون بن امیر المومنین» ذکر شده است. در بالای عبارت نام «ارمینیه» و در زیر آن نام«حسن»، حاکم ارمینیه در آن تاریخ، قرار دارد. عبارت حاشیۀ پشت سکه، که مکان و تاریخ ضرب سکه را می رساند به صورت«بسم الله ضرب هذا الدرهم بهرون آباد فی سنه تسع و ستین و مئه» آمده که در آن «هرون آباد» به منزلۀ مکان ضرب سکه ذکر شده است. پس از درگـذشت خلیفـه ابـو محـمد موسـی الهـادی[34] برادرش، ابـو جعـفر هـارون الرشید،[35] به خلافـت رسیـد اما بـرای راضـی کردن برادر دیگرش یعنی عبیدالله، که او نیز مدعی خلافت بود، حکمرانی سرزمین های آذربایـجان و ارمنستـان را به او محول کرد. [36]عبیـدالله، در سـال هـای 171 و 172ق، در دبیل سکۀ نقره با نام ارمینیه و سکۀ برنز بدون ذکر مکان و تاریخ ضرب کرده و در آن خود را خلیفه نامیده است.[37] پس از درگذشت عبیدالله، دیگر نام او بر روی سکه های ضرب ارمینیه ذکر نشده و نام هارون الرشید نیز تا 183ق برروی سکه ها نیامده و در این دوره، فقط نام پیامبر و القاب خلیفه بر روی سکه ها ذکر شده است. بر روی سکۀ عبیدالله، در تصویر ارائه شده عبارت «محمد رسول الله مما امر به الامیر عبیدالله بن امیرالمومنین» و در پشت سکه، نام ارمینیه به عنوان مکان ضرب سکه آمده است. سکه های برنز دورۀ خلافت بنی عباس با دورۀ اموی تفاوت دارد و شبیه سکه های نقره است. در دوران خلافت ابوجعفر هارون الرشید، ضراب خانه ای در منطقۀ آباهونیک[38] واقع در شمال دریاچۀ وان تأسیس شد. در این منطقه، اقوام کایسیک[39] عرب سکونت داشتند. طی 183 ـ 216ق/ 799ـ831م در آباهونیک سکه با نام باجنیس یا معدن بجنیس ضرب شده است.[40] برخـی از سکـه شناسان اعتقاد دارند که سکه های ضرب شده با نام محمدیـه نیز در این مکان ضرب شده است.
به علت شورش ها و جنگ های پی درپی در ارمنستان تجارت در آنجا و مناطق هم جوار آن لطمۀ فراوان خورده بود اما با تثبیت اوضاع پـس از نیـمۀ نخست قرن دوم هجـری (نیمه دوم قـرن هشتـم میـلادی) و با تغییراتـی در قوانین و حمایت از بازرگانان، در دوران خلافت محمد مهدی، وضعیت تجارت بهبود یافت. در دورۀ خلافت هارون الرشید، تجارت در منطقۀ ارمینیه به علت هم جواری با امپراتوری بیزانس گسترش بیشتری پیدا کرد و شهرهای این منطقه بدل به مکان مبادلۀ بیشتر کالاهای ارسالی از مناطق گوناگون خلافت عرب ها به بیزانس و ورود کالا از آن امپراتوری شدند. در نقاط مختلف دنیا، سکه های عباسی بسیار بیشتر از سکه های دورۀ اموی یافت شده که گواهی بر گسترش تجارت در دورۀ عباسی است. تنها در کشور انگلستان تا کنون 59 قطعه سکه متعلق به خلافت اموی و عباسی یافت شده که چهار مورد آنها ضرب ارمینیه و مربوط به سال های 256 ـ277ق/870 ـ890م است.[41] در دورۀ خلافت ابوجعفر عبدالله المأمون،[42] سکه هایی با نام های ارمینیه، اران، باجنیس و دبیل با تاریخ های متفاوت ضرب شده اما از تاریخ 216ق/831م ضرب سکه با نام باجنیس متوقف شد. از 205ق/820م و در دورۀ خلافت ابو جعفر عبدالله المأمون، عبارت« لله الامرمن قبل و من بعد و یومئد یفرح المؤمنون بنصراله» از آیـات کتـاب مقـدس در حاشیـۀ بیرونی پشت سکـه اضافه شد.[43] خلیفه های بعدی نیز همین رویه را حفظ کردند. در سـال های پایانـی خـلافـت المـأمون، ارمنستـان بار دیگر بر خلیفه شورید و شورشیان به رهبری موشق مامیکونیان، موفق به تصرف دبیل (دوین) شدند. به دنبال آن، بابـک خـرم دین نیز در ایران علیه خلافت بنـی عبـاس شورش کـرد. ارمنستـان در دورۀ خلافـت ابو اسحـاق محـمد معتـصم[44] و ابـو جعـفر هارون الواثق[45] به خودمختاری دست یافت و حاکمان ارمنستان از خاندان باگرادونی منصوب شدند. در این دوره، سکۀ خلافت در ضراب خانه های ارمینیه ضرب نشده است. در دورۀ خلافت ابو اسحاق محمد معتصم، نام حاکمان محلی از سکه ها حذف شد و نام خلیفه ها، به صورت القاب آنها، برروی سکه ها نقش بست. ابوالفضل جعفر المتوکل[46] پس از رسیدن به خلافت برای تسلط دوباره بر ارمنستان سپاهی به این سرزمین گسیل داشت که پس از چهار سال جنگ موفق شد تا ارمنستان را مطیع سازد.
همـان گونـه کـه پیـش تر گـفتـیم علائـم دایـره ای شکـل پیـرامون سکـه ها مشخص کنندۀ اطلاعات مربوط به حاکمان هر منطقه است. در بررسی این علائم، بر روی سکـه های ضرب ارمـینیـه، در دورۀ عباسی مشخص شد که در دوره هایی برای نقاط مختلف ارمینیه هم زمان دو یا چند حاکم تعیین شده است. از 145ـ 152ق/ 762 ـ 769م ارمینیه دارای دو حاکم بوده و از این دوره سکه هایی با ضرب ارمینیه و اران، با علائم متفاوت، به دست آمده است اما از 152ـ 155ق/ 769ـ772م یک حاکم بر کل ارمینیه حکومت می کرده زیرا هر دو سکۀ ضرب ارمینیه و اران در این دوره دارای علائم یک شکل است.[47] البته، در سکه هایی که نام حاکم محلی بر روی آن ضرب شده دیگر از این علائم استفاده نکرده اند. تعیین دو یا چند حاکم برای منطقه ارمینیه در دوره های زمانی مختلف سبب شد تا این حاکمان برای ضرب سکه اقدام به ایجاد ضراب خانه هایی در شهرهای محل استقرار خود کنند. در نتیجه، در دورۀ عباسی به غیر از دبیل (دوین) و باجنیس سکه هایی نیز با مشخصات زیر به دست آمده است:[48] ـ الیزیدیه،[49] از 140ـ150ق ـ بردعه،[50] سال های 142 و 143ق؛ 158 و 159ق؛ 187ق؛ و 267و 277ق ـ اران،[51] از سال 145 ـ 155ق؛ 166 ـ 169ق؛ سال های 177 و 178ق؛ از 183 ـ 197ق؛ و از 207 ـ 220ق ـ مدینۀ الران،[52] از سال 197ـ 220ق ـ تفلیس، با وقفه هایی از 210 ـ 331ق ـ الباب،[53] با وقفه هایی از 153 ـ 178ق ـ الارض الخزر،[54] سال 223ق ـ بدلیس،[55] سال 301ق شورش های متعدد ارمنیان علیه خلافت عرب ها سرانجام در نیمۀ دوم قرن نهم میلادی به نتیجه رسید که این موضوع از سکه های ضرب شده در این دوره مشخص است. در زمان خلافت ابوالعباس احمد المعتمد،[56] خلافت او در عمل تحت نظر فرزندش، المفوض الی الله و برادرش، موفق بالله، قرار داشت. منطقۀ شرق تا ماورا النهر تحت نظارت موفق بالله و منطقۀ غرب تا شمال آفریقا تحت نظارت المفوض الی الله قرار داشت. موفق بالله، که تسلط بر ارمنستان را از دست داده بود، برای سلطۀ مجدد بر آن المسافر بنی ساج (ساجیان)، حاکم مکه، را به عنوان حاکم ارمینیه و أدربیجان تعیین کرد. خاندان ساجیان در اران و أدربیجان مستقر شدند و طی سالیان بعد، با استفاده از ضعف خلفا حکومتی خودمختار تشکیل دادند و اقدام به ضرب سکۀ خلفای عباسی با نام خود در شهرهای بردعه، اردبیل و مراغه کردند. از 244ق/858م آشوت باگرادونی ادارۀ کل ارمنستان را به دست گرفت و از 271ق/ 885م خود را پادشاه ارمنستان مستقل اعلام کرد. خارج شدن ارمنستان از تحت حاکمیت خاندان بنی ساج و حکمرانی موفق بالله، از سکه های ضرب شده مشخص می شود زیرا در سال های 267، 270 و 277ق سکه هایی در بردعه ضرب شده اند که بر روی تعدادی از آنـها عبـارت «ضرب هذا الدرهم بارمینیـه» ذکـر شده است. [57]آنان با ضـرب این سکـه ها خواستـه اند تسلط خـود را بر ارمینیـه نشان دهند حال آنکه واقعیت امر چنین نبوده زیرا سکـه های با نام ارمینیـه به جـای دبیـل در بردعه ضرب شده است. در بـالای نوشتـۀ وسط سکـه، نام «الموفق بالله» قـرار دارد و در حاشیـۀ داخلی آن عبـارت «… ببردعه سنه و سبع و سبعین و مائتین…» حک شده. در پایین نوشتۀ پشت سکه، نیز نام خلیفه و «شهر بردعه مکان ضرب سکه» آمده است.[58] در بـالای نوشتـۀ وسط سکـه نام «الموفق بالله» قـرار دارد و در حاشیـۀ داخلی آن عبارت «… بارمینیه سنه و سبع و سبعین و مائتین…» نقش شده و در پایین نوشته پشت سکه نام خلیفه و «شهر بردعه مکان ضرب سکه» آمده است. [59] در زمـان خـلافـت ابـو العـباس احـمد المعتضد،[60] شهر دبـیل (دوین) را محمد افشین بنـی سـاج در 284ق/897م تصرف کرد و بار دیگر ضرب سکه را با نام ارمینیه در آن شهر آغاز کرد که تا 297 ق/910م ادامه یافت.[61] در 297ق، یوسف بن دیوداد، پسر افشین بنی ساج، در دبیل سکۀ طلا با نام ارمینیه ضرب کرد.پس از 297ق، هرچند بنی ساج تسلط بر دبیل را از دست دادند تا 332 ق/944م، با وقفه هایی، سکه های بنی عباس را با نام ارمینیه ضرب کردند. از 332ق، دیگر سکه های خلفای بنی عباس با نام ارمینیه ضرب نشد. شهر دوین، بارهـا بیـن خـاندان های باگرادونـی، شدادیان و بنـی ساج دست به دست شـد تا اینکـه در نهایـت خانـدان سالاریان، که در دورۀ خلافت بنـی عبـاس در مـنطقـۀ آذربایـجـان حـکومت مـی کردند، مـوفق شدنـد در 353ق/964م دبیـل (دویـن) را تـصرف کنـند. آنـان در ضراب خانۀ دبیل (دوین) با نام ابومنصور نزار العزیز بالله، خلیفۀ فاطمی، سکه با نام ارمینیه ضرب کردند. نوشتۀ دو روی این سکه ترکیبی از عبارت های به کار رفته بر روی سکه های عباسی و فاطمی است و علت ذکر نام خلفای فاطمی به جای خلفای بنی عباس احتمالاً مذهب اسماعیلی آنها بوده است. پی‌نوشت‌ها: 1- آرمان یغیازاریان، حوزۀ اداری آرمنیا در خلافت عربی (ایروان: دانشگاه دولتی ایروان، 2010)، ص 17 و 18. 2- این سکه مربوط به خسرو دوم ساسانیان است که در 19ق/640م، در شهر استخر ضرب شده. 3-برای اطلاعات بیشتر ر.ک: شاهن هوسپیان، «سکه های ساسانی ضرب شده در ارمنستان»، پیمان، ش65 (پاییز1392): 194 ـ 201. 4- علی اکبر سرفراز و فریدون آورزمانی، سکه های ایران (تهران: سمت، 1379)، ص 139. 5-دورۀ خلافت او از 13 ـ 24ق برابر با 634 ـ 644 م بود. 6- دورۀ خلافت او از 24 ـ 35 برابر با 644 ـ 655 م بود. 7- Sebeos, History, Translated by Robert Bedrosian (New York: 1985), p.62; یغیازاریان، همان، ص 21 و 22. 8- Dvin پایتخت ارمنستان در دوران پادشاهی خاندان آرشاکونیان و مرکز مرزبانی دورۀ ساسانی که ویرانه های آن در نزدیکی شهر آرتاشات ارمنستان قرار دارد. 9- یغیازاریان، همان، ص 23. 10- دورۀ خلافت او از 41 ـ 60 ق برابر با 661 ـ 680 م بود. 11- دورۀ خلافت او از 65 ـ 86 ق برابر با 685 ـ 705 م بود. 12- یغیازاریان، همان، ص 27 و 28. 13- منابع ارمنی شخصی را که از سوی خلیفه در مقام حاکم منطقه تعیین می شد وسدیکان (Vosdikan) می نامیدند. 14- برای اطلاعات بیشتر ر.ک: شاهن هوسپیان، «ارمنستان در نقشه های جغرافیایی»، پیمان، ش56 (تابستان1390): 7 ـ 45. 15- از جمله سبئوس، مورخ قرن هفتم میلادی؛ استپانوس آسوغیک، مورخ قرن یازدهم میلادی؛ غوند، مورخ قرن هشتم میلادی؛ توما آرتزرونی، مورخ قرن نهم میلادی؛ هوانس دراسخداناکرتسی، جاثلیق و مورخ قرن نهم میلادی؛ موسس کاغانکاتواتسی، مورخ قرن دهم میلادی؛ وارطان آرولتسی، مورخ قرن یازدهم میلادی؛ و دیگر مورخان ارمنی. 16- آذربایجان ایران. در دوران خلافت امویان و عباسیان ضراب خانه ها ابتدا در شهر اردبیل سپس مراغه و در آخر تبریز قرار داشته است. عبدالله عقیلی، دارالضرب های ایران در دورۀ اسلامی(تهران: مجموعه انتشارات ادبی و تاریخی دکتر محمود افشار یزدی،1377)، ص 54 و 55. 17- شهر کوفه در عراق امروزی. 18- منطقه ای شامل شهرهای خمین، محلات و دلیجان به مرکزیت قم. عبدالله عقیلی، همان، ص143 و 144. 19- AramVardanyan, «Where was the mint “Arminiyya” located? A case for provincial mint organization», Journal of the oriental numismatic Society. Vol.221, 2014, p.9. section a. 20- «به نام خدا این درهم در ارمینیه به سال هفتاد و هشت ضرب شده است». 21- A Collection of Scottish Coins. Ancient, Islamic, English and Foreign Coins (London: Christie Ltd, 1984), no.3 , p. 22. 22- آرمینه ظهرابیان، نظام پولی ارمنستان در سده های سوم تا دهم میلادی (دورۀ ساسانی و عرب ها) (ایروان: فرهنگستان علوم ارمنستان، 2004)، فصل دوم، ص 15. 23- Vardanyan, ibid. 24- علی اکبر سرفراز و فریدون آورزمانی، همان، ص 150. 25- دورۀ خلافت او از 99ـ 101ق برابر با 717ـ 720م بوده است. 26- Annulet Patterns 27- A.S.DeShaza; Michael L. Bates, «The Umayyad Governors of al-Irāq and the Changing Annulet Patterns on their Dirhams», The Numismatic Chronicle , Seventh Series, vol. 14 (1974): 110-118 [on-line] availabe:https://numismatics.academia.edu/MichaelBates. 28- ibid. , p.7. 29- دورۀ خلافت او از 132 ـ 136ق برابر با 750ـ 756م بود. 30- دورۀ خلافت او از 136ـ 158ق برابر با 756ـ 775م بود. 31- ظهرابیان، همان، ص16. 32- دورۀ خلافت او از 158ـ 169ق برابر با 775ـ 785م بود. 33-ظهرابیان، همان جا. 34- دورۀ خلافت او از 169ـ170ق برابر با 785ـ 787م بود. 35- دورۀ خلافت او از 170ـ193ق برابر با 787ـ 809م بود. 36- Aram Vardanyan, Harun al Rashid’s accession to the throne and the Abbasid administration in Arminiyya as reflected in source (St.Petersburg: State Hermitage museum, 2012). 37- idem. Islamic coins struck in historic Armenia, p.31. 38- Abahunik 39- Kaysik کایسیک ها از اقوام چادرنشین عرب بودند. خلافت برای تسلط بر ارمنستان شماری از اقوام چادرنشین عرب را، که با غارت و چپاول امرارمعاش می کردند، به ارمنستان منتقل کرد. پس از مدتی این اقوام، به علت حمایت خلافت از آنها موقعیت مستحکمی در منطقه به دست آوردند و امیرنشین هایی خودمختار تشکیل دادند که دائماً با حاکمان محلی ارمنی در جنگ بودند. آنان در قرن یازدهم میلادی وضعیت را برای حضور سهل تر سلجوقیان در ارمنستان مهیا ساختند. 40- Michael L. Bates, «A Second Muhammadiyya, and the Four Mints of the Bajunays Mine», [on-line] availabe: https://numismatics.academia.edu/Michael Bates. 41- Rory Naismith,«Islamic coins from early medieval England », [on-line] availabe:https://kcl.academia.edu/RoryNaismith. 42- دورۀ خلافت او از 198ـ 218ق برابر با 814 ـ833م بود. 43- علی اکبر سرفراز و فریدون آورزمانی، همان، ص 163. 44- دورۀ خلافت او از 218 ـ 227ق برابر با 833 ـ842م بود. 45- دورۀ خلافت او از 227 ـ 232 ق برابر با 842 ـ847م بود. 46-دورۀ خلافت او از 232 ـ 247ق برابر با 847 ـ 861م بود. 47- Michael L. Bates ,«Names and title on Islamic coins » [on-line] availabe: https://numismatics.academia.edu/Michael Bates. 48- Aram Vardanyan. Islamic coins struck in historic Armenia, p.31. 49- مکان دقیق الیزیدیه مشخص نیست و احتمالاً در کشور آذربایجان امروزی قرار داشته است. 50- Barda شهر بردعۀ کنونی در کشور آذربایجان. 51- احتمالاً ضراب خانۀ اران در همان شهر بردعه قرار داشته است. 52-احتمالاً ضراب خانۀ مدینۀ الران در همان شهر بردعه قرار داشته است. 53- شهر دربند در منطقۀ داغستان. 54- مکان ضراب خانه مشخص نیست. 55- شهر بیتلیس در ساحل دریاچۀ وان در ترکیۀ امروزی. 56- دورۀ خلافت او از 256ـ 279ق برابر با 870 ـ 892 م بود. 57- Nicholas Lowick, «The kufic coins from Cuerdale», British Museum journal, plate II, no.7, 8 and 9 (1977):p.22. 58-Aram Vardanyan, Islamic coins struck in historic Armenia, p.84, pic.183. 59- ibid. 60- دورۀ خلافت او از279 ـ 289ق برابر با 892 ـ902م. 61- Aram Vardanyan, «Where was the mint of Arminiyya located? A case for provincial mint organization», Journal of the oriental numismatic Society, vol.221, (2014): p.9. منابع: سرفراز، علی اکبر؛ آورزمانی، فریدون. سکه های ایران. تهران: سمت، 1379. ظهرابیان، آرمینه. نظام پولی ارمنستان در سده های سوم تا دهم میلادی (دورۀ ساسانی و عرب ها). ایروان: فرهنگستان علوم ارمنستان، 2004 . عقیلی، عبدالله. دارالضرب های ایران در دورۀ اسلامی. تهران: مجموعه انتشارات ادبی و تاریخی دکتر محمود افشار یزدی،1377. هوسپیان. شاهن. «ارمنستان در نقشه های جغرافیایی». پیمان. ش56. تابستان1390: 7 ـ 45. ـــــــ .«سکه های ساسانی ضرب شده در ارمنستان». پیمان. ش65.پاییز1392: 194 ـ 201. یغیازاریان، آرمان. حوزۀ اداری آرمنیا در خلافت عربی. ایروان: دانشگاه دولتی ایروان، 2010. A Collection of Scottish Coins. Ancient, Islamic, English and Foreign Coins. London: Christie Ltd, 1984. no.3 Bates, Michael L. «A Second Muhammadiyya, and the Four Mints of the Bajunays Mine». [on-line] availabe: https://numismatics.academia.edu/Michael Bates. DeShaza, A.S.;Bates, Michael L. «The Umayyad Governors of al-Irāq and the Changing Annulet Patterns on their Dirhams». The Numismatic Chronicle. Seventh Series, vol. 14. 1974. [on-line] availabe: https://numismatics.academia.edu/Michael Bates Lowick, Nicholas. «The kufic coins from Cuerdale», British Museum journal. plate II, No.7, 8 and 9. 1977 Naismith, Rory.«Islamic coins from early medieval England ». [on-line] availabe: https://kcl.academia.edu/RoryNaismith Sebeos. History. Translated by Robert Bedrosian.New York: 1985 Vardanyan, Aram. Islamic coins struck in historic Armenia.Yerevan: Tigran Mets publishing house, 2011. vol.I ــــــــــ. Harun al Rashid’s accession to the throne and the Abbasid administration in Arminiyya as reflected in source. St.Petersburg: State Hermitage museum, 2012. ــــــــــ. «Where was the mint of Arminiyya located? A case for provincial mint organization», Journal of the oriental numismatic Society, vol.221, 2014. Aram Vardanyan Steven Album rare coins http://www.coinarchives.com http://zeno.ru/ http://islamiccoins.ancients.info |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 77
|
