|
واروژان آراکلیان، مهندس معمار، فعال اجتماعی جامعۀ ارمنیان ایران و کارشناس برجستۀ عرصۀ حفاظت آثار تاریخـی، نامی آشنا در حـوزۀ حفظ و مرمـت آثار معماری در ایران و نیـز، در محـافل ارمنـی سراسر جـهان است. تلاش هـای پیگـیر و خالصانۀ او در زمینۀ حفظ و مرمت آثار تاریخی ارمنـیان از او چـهره ای شاخـص و ممتاز ساخته است.  واروژان آراکلیان او در 1312ش/1934م در تبـریز در خانواده ای اهـل فرهنـگ و هنـر چشم به جـهان گشـود. تحصیلات خـود را تا پایـان دورۀ دبیرسـتان در زادگاهـش گذراند. سپس، به دانشکدۀ هنرهای زیبای دانشگاه تهران راه یافت و دورۀ دانشکده را در رشتۀ معماری با درجۀ کارشناسی ارشد به پایان رساند. پایان نامۀ تحصیلی وی «طرح مرمت دیرهای تادئوس (قراکلیسا) و استپانوس مقدس در استان آذربایجان» بود که شامل طرح پیشنهادی زیارت سالانه در دیر تادئوس مقدس برای بیست هزار زائر نیز می شد. این پایان نامه با درجۀ ممتاز پذیرفته شد. در 1333ش/ 1954م شورای خلیفه گری آذربایجان، مستقر در تبریز، برنامۀ زیارت سالانۀ دیر تادئوس مقدس را در روز یادبود آن قدیس برقرار کرد. در آن سال ها، دسترسی به دیر به آسانی مقدور نبود و زائران و بازدیدکنندگان اتفاقی، از قره ضیاءالدین در جادۀ تبریز ماکو، بی راهۀ منتهی به روستای سیاه چشمه و دیر تادئوس مقدس را ناگزیر سوار بر خودروهای باری می پیمودند. تا سال های پایانی سدۀ نوزدهم میلادی دیر تادئوس مقدس مقر خلیفه گری آذربایجان بود، اما در پی مهاجرت ساکنان آبادی های حوزۀ خلیفه گری و انتقال خلیفه گری به تبریز دیر تادئوس مقدس سال ها در انزوا ماند و در معرض تجاوز افراد سودجو و آسیب های طبیعی قرار گرفت. برقراری برنامۀ زیارت فرصتی بود تا بار دیگر دیر در مرکز توجه افراد متدین و علاقه مند به آثار مذهبی و تاریخی واقع شود. واروژان آراکلیان در زمرۀ افرادی است که از آغاز جوانی همۀ توان خود را برای حفظ آثار تاریخی و فرهنگی ارمنیان، در پهنۀ کشور، به خصوص در آذربایجان، به کار گرفته و در این راه، از صرف منابع مالی خود نیز دریغ نورزیده و خویشان و نزدیکان را هم به این کار تشویق کرده است. نخستین اقدام وی مرمت گنبد دیر تادئوس مقدس در سال های 1336ـ 1338ش بود. صلیب نصب شده بر فراز گنبد گلوله خورده و سوراخ شده و بال های آن شکسته بود. بر بسیاری از نقش برجسته ها اثر گلوله برجای مانده بود که به حملۀ نیرو های عثمانی مربوط می شد. در سال های بعد، مرمت و تحکیم دیوارها؛ تکمیل برج ناقوس، که ناتمام رها شده بود؛ دفع آب ها؛ و بسیاری عملیات دیگر با همت و پیگیری مداوم مهندس آراکلیان جامۀ عمل پوشید. در دهۀ 1340ش، به دعوت سازمان برنامه و بودجه، ادوارد اوتوجیان، معمار و شهرساز ارمنی تبار فرانسوی و کارشناس یونسکو، برای بررسی اولیۀ اقداماتی که در نهایت به ثبت جهانی دیر تادئوس مقدس منتهی شد، به ایران آمد. پس از بازگشت وی، دو کارشناس به نام های مارتن و خداوردیان برای شروع عملیات به محل آمدند. آنان حجره های پیرامون کلیسا و محراب آن را مرمت و بازسازی کردند. محراب بخش اصلی و قدیمی کلیسا بود که پس از زمین لرزۀ ویرانگر 1319م/ 719ق، در مدت ده سال ساخته شده بود. مهندس آراکلیان با حضور در محل و نظارت بر عملیات و در دسترس گذاشتن اطلاعات تاریخی و تخصصی به بهبود روند بازسازی کمک شایانی می کرد. وی با جمع آوری کلیۀ اطلاعات نقشی مؤثر در راهنمایی کارشناسانی داشته است که در سال های بعد نیز برای بازدید های دوره ای مورد نیاز، به منظور ثبت آثار تاریخی، مراجعه می کردند. این همکاری ها نه تنها در مورد دیر تادئوس که در مورد دیگر آثار تاریخی ارمنیان در آذربایجان نیز صورت گرفته است، مانند دیر استپانوس مقدس؛ کلیسای روستای دره شام در کنارۀ ارس، به ویژه، محوطۀ مسکونی این روستا که سابقۀ هفتصد ساله دارد و تاریخ آن به زمان ایلخانان می رسد؛ کلیسای سرکیس مقدس؛ کلیسای قریس؛ و دیگر جاها.
دیر استپانوس مقدس، در شمال غربی جلفا، در سه کیلومتری جنوب رود ارس بنا شده و در پایین دست آن در ساحل ارس روستای قدیمی دره شام قرار دارد. در سدۀ نوزدهم میلادی، این دیر نیز مانند دیر تادئوس مقدس اسقف نشین و مقر خلیفه گری بود و تعدادی از شهرها و آبادی های ارمنی نشین شمالی و جنوبی رود ارس در حوزۀ آن قرار داشت. دیر استپانوس، که در کوه های سخت گذر محصور است، از طریق راه های مالرو با شهرها و آبادی های اطراف در ارتباط بود. با پراکنده شدن اهالی آبادی های پیرامون، در اثر اوضاع نامساعد امنیتی و سیاسی، حوزۀ خلیفه گری دیر استپانوس در حوزۀ تازه تأسیس خلیفه گری کل آذربایجان، با مرکزیت تبریز، ادغام شد. در نتیجه، دیر کارکرد قبلی خود را از دست داد و پس از چندی در انزوای کامل قرار گرفت. از آن پس، در وضعیتی که راه دسترسی نیز وجود نداشت، حفاظت دیر از تعرض و دستبرد افراد و پیشگیری از آسیب های طبیعی و ضرورت انجام به موقع تعمیرات از نگرانی های اصلی خلیفه گری آذربایجان بود. سرانجام، با کمک های مردمی جامعۀ ارمنیان و همکاری مقامات ذیربط جاده ای برای دسترسی به دیر در نوار مرزی احداث شد. ساخت جاده هفت ماه به درازا کشید و در بهمن 1351ش، نخستین گروه بازدیدکنندگان از تبریز، از طریق جادۀ نوساز، موفق به زیارت دیر استپانوس شدند. بعدها، ادارۀ راه استان به بهسازی و تکمیل این جاده همت گماشت. با گشایش این جاده زائران و گردشگران بسیاری به دیر راه یافتند و از تخریب ناشی از عوامل طبیعی و دستبرد افراد سودجو جلوگیری شد. در سال های اخیر، مرمت اساسی دیر به همت سازمان میراث فرهنگی استان در مقیاس وسیع در دست اقدام بوده و دیر استپانوس از جاذبه های عمدۀ گردشگری استان آذربایجان شده است. احداث جادۀ دیر استپانوس مقدس با هدایت مستقیم مهندس واروژان آراکلیان و همکاری دکتر روبرت هوانسیان، هایک استپانیان و دیگران با حداقل امکانات مالی و تدارکاتی تحقق یافت و به صورت اقدامی برجسته در کارنامۀ فعالیت های مهندس آراکلیان ثبت شده است. وی با تسلط بر تاریخچۀ دیر و آگاهی از عناصر معماری ارمنی همواره با مدیران و کارشناسان سازمان میراث فرهنگی همکاری نزدیک داشته و رهنمود های وی در مرمت بخش های گوناگون دیر همواره مد نظر قرار گرفته است. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال ارمنستان، مرمت مسجد کبود ایروان، ـ از بناهای سدۀ هجدهم میلادی ـ و بهره برداری از آن در دستور کار دو کشور همسایه قرار گرفت. در دورۀ شوروی، که بناهای مذهبی بی محابا تخریب می شد، این بنا با دخالت برخی از مقامات ارمنستانی و تغییر ظاهری کاربری آن از خطر تخریب در امان ماند. جمهوری اسلامی ایران بنیاد مستضعفان را متولی بازسازی مسجد کرد. در اینجا نیز مهندس واروژان آراکلیان، در مقام کارشناس آثار معماری، از سوی بنیاد مستضعفان وارد عملیات شد و در تمامی مراحل بازسازی به همکاری خود و ایجاد هماهنگی با مقامات ارمنستانی ادامه داد. مهندس آراکلیان نه تنها در عرصۀ معماری که در فعالیت های اجتماعی جامعۀ ارمنیان نیز حضوری پررنگ داشته است. در 1333ش/1954م، باشگاه فرهنگی ـ ورزشی آرارات تهران، که ده سال سابقۀ فعالیت داشت، شعبۀ تبریز را با 120 عضو گشود. واروژان آراکلیان، که از مؤسسان شعبۀ تبریز بود، به اتفاق نمایندۀ باشگاه مرکزی برای تأسیس این شعبه مدت ها تلاش کرده بودند. در انتخابات نخستین دورۀ هیئت مدیرۀ شعبۀ باشگاه آرارات در تبریز آراکلیان به سمت عضو و رئیس هیئت مدیره برگزیده شد. او دو دورۀ پیاپی ریاست شعبۀ تبریز باشگاه را برعهده داشت. شعبۀ باشگاه در تبریز درکنار باشگاه مرکزی در تهران نقشی مؤثر در سازماندهی حیات ورزشی و فرهنگی جامعۀ ارمنیان تبریز ایفا کرده و هم اکنون، در شصت و چهارمین سال فعالیت همچنان مؤثر و فعال است. در سال های بعد، مهندس واروژان آراکلیان در سمت های عضو هیئت نمایندگان جامعۀ ارمنیان تبریز، عضو شورای خلیفه گری آذربایجان و عضو و نایب رئیس شورای شهر تبریز به فعالیت اجتماعی در زادگاه خود ادامه داد. وی، پس از انتقال به تهران نیز در امور جامعۀ ارمنیان تهران به فعالیت پرداخت. مهندس آراکلیان در سال های 1375ـ1377ش ریاست شورای خلیفه گری ارمنیان در حوزۀ تهران و شمال ایران و در 1378ـ1380ش ریاست هیئت مدیرۀ باشگاه فرهنگی ـ ورزشی آرارات را برعهده داشته است. در 1376ش، به منظور حفاظت از آثار فرهنگی ارمنیان در سرتاسر ایران، از سوی سه حوزۀ خلیفه گری تهران و شمال، اصفهان و آذربایجان هیئتی تشکیل و مهندس آراکلیان به ریاست آن منصوب شد. وی تا 1387ش در این سمت باقی ماند.
در کارنامۀ مهندس واروژان آراکلیان فعالیت های بسیاری ثبت شده که در این مختصر مجال پرداختن به همۀ آنها نیست. در اینجا، به اجمال به شرح برجسته ترین اقدام وی، جا به جایی کلیسای مریم مقدس زور زور[1] و بازسازی آن، می پردازیم: کلیسای مریم مقدس زور زور در ده، دوازده کیلومتری دیر تادئوس مقدس، در کنار درۀ رودخانۀ زنگمار قرار گرفته است. این کلیسا از بناهای دیر زور زور بوده که به همت اسقف اعظم زاکاریا، خلیفۀ دیر تادئوس مقدس بنا شده بود و تاریخ احداث آن سال های 1315 ـ 1324م/ 715ـ724ق[2] تخمین زده می شود. دیر زور زور به صورت مدرسۀ دینی و مرکز فرهنگی زیر نظر راهب عالی مقام، هوانس یرزنگاتسی، معروف به زور زورِتسی[3] اداره می شد. عمر دیر چندان دراز نبود. پس از چندین دهه، بر اثر حملۀ مجدد مغولان و سپس، لشکرکشی تیمور لنگ و دیگر اقوام تورانی آسیب های فراوان دید چنان که در اوایل سدۀ هفدهم میلادی به حالت متروک در آمد، بناهای آن بر اثر زمین لرزه و عوامل جوی و غارت ها و چپاول های پی در پی ویران شدند و از بین رفتند و تنها کلیسای مریم مقدس آن به حالت نیمه ویران با گنبد فروریخته به روزگار ما رسید.[4]
حدود سی سال پیش، به منظور آبیاری دشت ماکو، طرح سد مخزنی بارون بر روی رودخانۀ زنگمار در نزدیکی روستای بارون در دست اجرا بود. محل سد در مجاورت کلیسای زور زور طراحی شده بود و با آبگیری سد کلیسای مریم مقدس زور زور در آب غرق می شد. عملیات ساختمانی و انفجارها آسیب فراوانی به بنای موجود رسانده بود. در این حال خلیفه گری آذربایجان و شخص مهندس واروژان آراکلیان و سازمان میراث فرهنگی کشور موضوع را پیگیری کردند. سرانجام، با موافقت وزارت نیرو و همکاری سازمان آب منطقه ای و مهندسان مشاور مهاب قدس و پیمانکار، بخشی از عملیات اجرایی به مدت بیش از سه هفته متوقف شد. در این فاصله، کارشناسان سازمان میراث فرهنگی با رعایت اصول علمی، با شماره گذاری لایه ها و قطعات سنگ های کلیسای مریم مقدس، آن را به طور کامل پیاده کردند و به نقطۀ دیگری در فاصلۀ ششصد متری و ارتفاع 120 متری محل پیشین انتقال دادند و بر روی یک برآمدگی صخره ای از نو بازسازی کردند.  کلیسای زور زور عملیات بازسازی کلیسا از 1367ش آغاز شد و تا تیر 1379ش به درازا کشید. با توجه به محدودیت دورۀ انجام کار و نبود امکانات در محل، همچنین، کمبود بسیاری از قطعه سنگ های فرو افتادۀ کلیسا و عدم دسترسی به طرح اولیۀ گنبد و طوقۀ زیرین آن، که به کلی از میان رفته بود، بازسازی کلیسا در محل جدید با دشواری هایی فراوان همراه بود. سرانجام، بازپردازی نما و بخش های از بین رفتۀ کلیسا با طراحی مهندس آراکلیان و هماهنگ سازی طرح با کارشناسان و معماران جمهوری ارمنستان میسر شد. [5] با پیگیری مهندس آراکلیان و حسن نیت و همکاری سازمان میراث فرهنگی و دیگر مقامات مملکتی نخستین بار در کشور اقدام متهورانۀ جا به جایی و بازسازی کلیسایی مورد توجه قرار گرفت، آن هم در وضعیتی که آثار ارزشمند بسیاری بدون توجه در معرض تخریب و انهدام قرار می گیرد. هرآینه، اگر تلاش و پیگیری همه جانبۀ وی نبود، کلیسای زور زور نیز به سرنوشت محتوم بسیاری آثار دیگر دچار می شد. حال آنکه امروزه با قرار گرفتن در کنار دریاچۀ سد بارون گردشگران بسیاری را به منطقه جذب می کند. تمامی هزینه های جا به جایی و بازسازی کلیسای زور زور را مهندس آراکلیان و بانو به یادبود والدین خود متقبل شدند. جا به جایی و بازسازی کلیسای زور زور در سال های بعد مورد توجه کارشناسان یونسکو قرار گرفت. بر همین پایه، کلیسای زور زور را به منزلۀ نمونه ای کوچک از کار جا به جایی و بازسازی اثری تاریخی، که با دقت و درستی صورت گرفته، شایستۀ ثبت جهانی شمردند. در این مورد نیز مهندس آراکلیان با ارائۀ مدارک و مستندات زمینۀ تأیید کارشناسان یونسکو را فراهم آورد. مهندس واروژان آراکلیان دارای اطلاعاتی گسترده دربارۀ تاریخ ارمنستان، تاریخ معماری و تاریخ کلیسای ارمنی و تحولات آنها در طول قرن هاست. این اطلاعات به همراه روحیۀ پرتلاش و جست و جوگر او موجب شد که وی در همۀ موارد مرتبط با تاریخ و فرهنگ ارمنیان طرف مشاورۀ سازمان میراث فرهنگی قرار گیرد و دیدگاه های وی مورد توجه و استناد واقع شود.
شب بزرگداشت مهندس واروژان آراکلیان به همت باشگاه فرهنگی ـ ورزشی آرارات، در آغاز هشتاد و پنجمین سال زندگی مهندس واروژان آراکلیان مراسم بزرگداشت وی در شامگاه 27 بهمن 1396ش در تالار گردهمایی کومیتاس باشگاه آرارات برگزار شد. مهندس آراکلیان، که خود از اعضای قدیمی باشگاه است، در گذشته مقام ریاست هیئت مدیرۀ باشگاه را در تهران و شعبۀ تبریز عهده دار بوده است. در این مراسم، نمایندگان شورای خلیفه گری تهران، انجمن ها و مؤسسه های فرهنگی و ورزشی ارمنیان، مطبوعات ارمنی، سفیر ارمنستان در جمهوری اسلامی ایران و هیئت همراه حضور داشتند. همچنین، میهمانانی از ادارۀ میراث فرهنگی استان آذربایجان غربی و جمهوری ارمنستان در جمع حاضران بودند. مراسم با نمایش فیلمی کوتاه آغاز شد که در آن مهندس آراکلیان گوشه هایی از زندگی و فعالیت های خود را شرح می داد. سپس، مهندس گئورگ وارطان، رئیس هیئت مدیرۀ باشگاه فرهنگی ـ ورزشی آرارات و نمایندۀ پیشین ارمنیان تهران و شمال در مجلس شورای اسلامی، با ابراز خرسندی از حضور دعوت شدگان و میهمانان، به نام خانوادۀ بزرگ آرارات به حاضران خوشامد گفت و برگزاری مجلس بزرگداشت برای شخصیتی چون مهندس آراکلیان را انجام وظیفه شمرد و افزود: «جوامع ارمنی پراکنده در جهان تربیت نسل جوان و آشنا ساختن آنان با فرهنگ ملی و تاریخ خود را در رأس اهداف خویش قرار داده و آن را به همت والای فرزندان ایثارگر خود تحقق بخشیده اند».
خانم مهندس شرلی آوِدیان، کارشناس ارشد سازمان میراث فرهنگی و رئیس پایگاه کلیساهای تاریخی ایران، در سخنانی از نخستین ملاقات خود با مهندس آراکلیان در باشگاه فرهنگی ـ ورزشی آرارات، در دوره ای که ایشان رئیس هیئت مدیرۀ باشگاه بودند یاد کرد و گفت: «هجده سال از آن روز می گذرد و تقریباً هر روز از مشاوره و رهنمودهای ایشان بهره مند شده ام. بارها، به اتفاق از آثار تاریخی بازدید کرده ایم و هر بار، اطلاعات تازه ای از او به دست آورده ام و مطالب تازه ای آموخته ام». خانم آودیان سپس به اجمال از اقدامات کارشناسانۀ ایشان برای احداث جادۀ دسترسی به دیر استپانوس مقدس، مرمت این دیر و دیر تادئوس (طاطاوس) مقدس و جا به جایی و دوباره سازی کلیسای زور زور سخن گفت. وی مهندس آراکلیان را فرشتۀ نگهبان بناهای تاریخی ارمنیان در ایران خواند و ایثارگری ایشان را در عملیات مرمت این آثار ستود. سخنران بعدی، دکتر آشوت گریگوریان، استاد دانشگاه و رئیس موزه و مؤسسۀ ملی معماری ارمنستان، بود که برای شرکت در این مراسم از ایروان به تهران آمده بود. دکتر گریگوریان (متولد 1948م، ارمنستان)، دانش آموختۀ رشتۀ معماری از دانشگاه پلی تکنیک ایروان (1973م) و دانشکدۀ معماری مسکو (1985م)، در 2009م به دریافت دکترای معماری از دانشگاه مسکو نائل شد. دکتر گریگوریان از 1985م در سمت مدرس و استاد دانشگاه معماری ایروان به تدریس اشتغال دارد، عضو اصلی آکادمی معماری ارمنستان است و بیش از 250 مقالۀ علمی و اجتماعی منتشرکرده است. وی در 1990م موزه و مرکز پژوهشی ملی معماری ایروان را تأسیس کرد و تا کنون مدیریت آن را بر عهده دارد. دکتر گریگوریان در سخنانی دربارۀ همکاری مهندس آراکلیان با شخص وی و موزه و مؤسسۀ ملی معماری ارمنستان گفت: « واروژان آراکلیان برای فعالیت های موزه تکیه گاهی استوار و قوی و همکاری دلسوز و بی توقع بوده است، کسی که با سخنان سنجیده و عالمانۀ خود می تواند جنبه های خوب و بد کارهایی را نشان دهد که هر مهندس معمار در طول مسیر آفرینندگی خود باید دنبال کند». او رویکردهای دقیق و پیگیر آراکلیان را نیز در فعالیت های پژوهشی برشمرد و تلاش سیزده سالۀ او را برای بازسازی کلیسای زور زور ستود. مهندس گاگیک گورجیان (متولد 1948م، ارمنستان)، مدیر موزۀ اربونی[6] ایروان و رئیس کمیتۀ ایکوموس[7] ارمنستان دیگر میهمان برنامه بود. وی دانش آموختۀ رشتۀ معماری و شهرسازی (1972م) است و دورۀ تکمیلی شهرسازی را در دانشگاه مریلند امریکا گذرانده است (1994م). گورجیان در سمت های معاونت معماری و شهرسازی، ریاست نظارت وزارت شهرسازی، ریاست ادارۀ حفاظت از آثار تاریخی و فرهنگی و معاونت وزارت فرهنگ خدمت کرده است. عضو اصلی آکادمی مهندسی جمهوری ارمنستان است و از 2009م ریاست منطقۀ حفاظت شده و موزۀ اربونی را بر عهده دارد.
مهندس گورجیان در سخنانی خطاب به مهندس آراکلیان گفت: «شما از فعالان نادر ارمنی هستید که با آنکه در خارج از ارمنستان زندگی می کنید و دانش و تخصص خود را در راه شکوفایی کشور زادگاه خود به کار گرفته اید، به خصوص، به حفاظت میراث فرهنگی ارمنی و معرفی آن همت گماشته اید. من، در مقام رئیس کمیتۀ ایکوموس ارمنستان، می خواهم تأکید کنم که شما در عین حال که از اعضای فعال برون مرزی ما هستید در تمامی فعالیت های ایکوموس در ارمنستان، به ویژه، در مرمت دفتر ایکوموس مشارکت فعالانه داشته اید و نام شما در فهرست یاریگران ایکوموس ارمنستان ثبت شده است. امسال (2018م)، ما دوهزار و هشتصدمین سال بنیان گذاری ایروان را با شکوه تمام جشن خواهیم گرفت. در چارچوب آن، طی برنامه هایی مراسم پنجاهمین سال بنیان گذاری موزۀ اربونی نیز برگزار می شود. از هم اکنون به اطلاع می رسانم که شما میهمان افتخاری این برنامه ها خواهید بود. با تقدیر فراوان از تلاش های پرثمر شما طی سال های طولانی، در زمینۀ حفاظت از بناهای تاریخی ارمنیان و معرفی و عرضۀ آنها به عموم، می خواهم پیشاپیش بگویم که شما در زمرۀ تلاشگرانی هستید که به دریافت نشان یادبود اربونی ـ 50 نائل خواهید شد. این نشان طی مراسمی ویژه در برنامه های پنجاهمین سال منطقۀ حفاظت شده و موزۀ اربونی به شما تقدیم خواهد شد». گورجیان از جانب کارکنان منطقۀ حفاظت شده و موزۀ اربونی نمونۀ بازسازی شدۀ خنجری برنزی از دورۀ اورارتو را به مهندس آراکلیان اهدا کرد. سخنران بعدی مهندس آلبرت عجمیان، صاحب امتیاز و مدیر مسئول روزنامۀ ارمنی زبان آلیک، گفت که به اقتضای تخصص و سال ها دوستی و همکاری و هم اندیشی بیشترین ارتباط و تماس را با مهندس آراکلیان داشته است و همین شناخت سخن گفتن از او را در حضور وی دشوار می کند. او واروژان آراکلیان را آرمان گرایی ثابت قدم خواند که برای حراست از باورها و ارزش های خود همواره به جد تلاش کرده است. وی بر سه جنبه از فعالیت ها و شخصیت آراکلیان تأکید کرد. اول، از فعالیت های مؤثر اجتماعی او تقدیر کرد. دوم، از فعالیت او در شرکت مهندسین مشاور اورارتو، که در آنجا همکار بودند، قدردانی کرد. آراکلیان هم زمان با مدیریت شرکت، در کلیۀ عملیات مرمت و بازسازی کلیساها، مانند بازسازی کلیسای زور زور بشخصه حضور می یافت. سوم، از روحیۀ پژوهشگر او تقدیر کرد و گفت: «آراکلیان فردی است که زندگی اش سراسر خودسازی، دانش اندوزی و علاقه به انتقال اندوخته های خود به اطرافیان بوده است. او در زمینه های تاریخ، جنبش های صد سالۀ اخیر، ادبیات و موسیقی صاحب نظر است. مصاحب خوبی است، دوست پرور است، اصول گراست، صادق است و ایثارگر». مهندس تقی زاده، از کارشناسان با سابقۀ ادارۀ میراث فرهنگی آذربایجان و عضو هیئت راهبردی حفاظت از کلیساهای تاریخی ایران، نخست به سابقۀ آشنایی خود با مهندس آراکلیان اشاره کرد که به نیمۀ دوم دهۀ1360ش می رسد. در این زمان، آراکلیان مدیرعامل شرکت مهندسین مشاور اورارتو و عهده دار طراحی شهر جدید سهند بود. تقی زاده از چند خصیصۀ آراکلیان یاد کرد و گفت: «مبانی علمی به کار گرفته شده در طراحی شهر جدید سهند، با درنظر گفتن طبیعت سخت منطقه و سازگاری طرح با اصول زیست محیطی و انسانی، من را از عمق علمی و مرتبۀ انسانی مهندس آراکلیان آگاه کرد. سپس، در اوایل دهۀ 1370ش، وقتی در سمت یکی از اعضا و همکاران میراث فرهنگی آذربایجان شرقی مشغول به کار شدم، مشاهدۀ وجوه دیگر شخصیت آراکلیان مرا متقاعد ساخت که ایشان مهندسی خردمند و انسانی وارسته هستند. ایشان همواره در همۀ این سال ها رهگشای حل مشکلات پیچیده و دشوار فنی در طرح های میراث فرهنگی ـ نه فقط در بناهای تاریخی ارمنیان ـ بلکه در بسیاری از طرح ها بوده اند. ایشان در مواقع سخت و دشواری که بسیاری از اوقات گریبانگیر ما بوده، سخاوتمندانه، از امکانات مالی خود نیز دریغ نکرده اند. علاوه بر سخاوت یکی دیگر از خصوصیات بارز ایشان نجابتشان است. ایشان در همۀ حوزه ها یار و یاور ما بوده اند، بدون آنکه حتی یک بار در بارۀ کمک هایی که کرده اند سخنی به میان آورند. ایشان، با توان بالای فنی و مهندسی، همواره در همۀ کارها در یافتن راه حل مشکلات و طراحی جزئیات اجرایی ما را مساعدت کرده اند. تواضع ایشان به اندازه ای است که در سال هایی که با ایشان بوده ام ـ در بیش از سی سال همکاری ـ حتی یک بار کلمۀ من را از ایشان نشنیده ام. ایشان به منزلۀ یک انسان کامل الگویی بسیار خوب برای همۀ ما در میراث فرهنگی بوده اند». دکتر کارن خانلری، نمایندۀ ارمنیان تهران در مجلس شورای اسلامی، در سخنرانی خود به زبان فارسی گفتند: «کارل مارکس و سپس کارل کائوتسکی جوان و به ویژه، ولادیمیر لنین نقش شخصیت ها را در تاریخ به طور بی رحمانه ای مورد اغماض قرار داده اند. آنان معتقد بودند که اگر افراد تاریخ ساز وجود نمی داشتند یا پا به جهان هستی نمی گذاشتند، آنگاه توده ها افرادی دیگر را با نقش آفرینی مشابه در بطن خود می پروراندند و بدین گونه، خدشه ای در روند تاریخ به وقوع نمی پیوست. تاریخ نشان می دهد که این رویکرد مارکسیسم با واقعیت های موجود مغایرت ماهوی دارد. نقش افراد مشخص تاریخ ساز در سرنوشت جوامع بشری هیچ گاه کمتر از نقش توده ها نبوده و نیست. اگر همین تاریخ فرهنگ و هنر معاصر ارمنی های ایران را مد نظر قرار دهیم و سربرگ های مهمی از آن یعنی نجات کلیسای زور زور را از فروریختگی حتمی و نیز ثبت مجموعۀ سه کلیسای ارمنی را در فهرست میراث فرهنگی یونسکو به عنوان اپیزودهایی تاریخ ساز در نظر گیریم، آنگاه نقش بی بدیل شخصیتی چون مهندس آراکلیان در آن میان هویدا خواهد شد. صد البته، برای ایفای نقش بی بدیل و تاریخ ساز شخصیت ها باید ویژگی های فردی خاصی داشته باشند. چون هرکسی با هر ویژگی فردی قادر به تأثیرگذاری بر روند تاریخ نمی باشد. من معتقدم که در صدر این ویژگی ها همانا اعتقادات اصولی و انگیزه های قوی ایدئولوژیک قرار دارند. شاید بتوان معماران بسیاری را یافت که صرفاً به لحاظ تخصصی و تکنیکی از مهندس آراکلیان برتر باشند ولی آنچه جایگاه وی را به شخصیتی تاریخ ساز ارتقا می دهد جهان بینی و بینش اعتقادی اوست، موضوعی که شاید کمتر مورد توجه قرار گرفته و من مایلم بر آن تأکید کنم. من سال ها افتخار آشنایی با ایشان را دارم و تا جایی که از افکار و پندار ایشان استنباط کرده ام باید بگویم که ایشان در باب موضوعات اجتماعی و اقتصادی به اندیشۀ سوسیالیسم دموکراتیک اعتقاد راسخ دارند. اصول عدالت و آزادی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و نفی هرگونه ظلم و ستم طبقاتی، نژادی و فرهنگی همواره برای ایشان ارزش هایی بنیادین بوده است. حفظ هویت ملی ملت ها و تلاش و کوشش همه جانبه برای بالندگی فرهنگی همواره از دیدگاه ایشان مناسب ترین بستر برای رشد فردی و پیشرفت جمعی محسوب می شود. باور به نظریۀ انقلاب و ایدۀ انقلاب گرایی راستین در بطن رویکردهای ایشان کاملاً محسوس بوده و قوه ای قابل اتکا برای فائق آمدن بر مشکلات و مبارزه برای ایجاد تحول در شرایط موجود بوده است. مجموعۀ این ارزش ها و جهان بینی هاست که نقش بی بدیل مهندس واروژان آراکلیان را در تاریخ معاصر ارمنیان رقم زده و جایگاه ایشان را استوار کرده است». آرتویت زهرابیان، مجری برنامه، پیام اسقف گریگور چیفتچیان، رهبر خلیفه گری کل آذربایجان را قرائت کرد که در آن آمده است: « با گوش فرا دادن به صدای پای معماری ارمنی و تاریخ آن شما از سنین جوانی به ملاقات آثار تاریخی مقدسی رفتید که در ایران، به ویژه، در حوزۀ خلیفه گری ما در آذربایجان از سده های گذشته بر پا شده اند. … شما به سنگ های بی جان پای رفتن دادید و تاریخچۀ هر اثری را با روح خود در آمیختید. برای آنها بال هایی ساختید و معابد مقدس ما را به آسمان برافراشتید و علاقۀ روحی خود را به دیگران نیز سرایت دادید». آرتاشِس تومانیان، سفیر مختار ارمنستان در جمهوری اسلامی ایران، در سخنرانی خود به این نکته اشاره کرد که کارکنان سفارت بر آن بودند تا شب بزرگداشتی را برای مهندس آراکلیان برگزار کنند اما این برنامۀ عمومی سبب شد که سفارت نیز به آن بپیوندد. او در بخشی از سخنان خود گفت:« از ویژگی های ملت ارمنی یکی آن است که در همه جا بین فرهنگ های متفاوت و در محیط های مختلف پراکنده است و می کوشد در میان آنها شهروندی شایسته، قانون مدار و احترام برانگیز باشد. در عین حال، به موازات آن، در همان سطح، زندگی ملی خود را نیز داشته باشد و زبان و ادب و فرهنگ خود را حفظ کند. این اقدام برای ارمنی ها در همۀ کشورها به خصوص، در ایران موفقیت آمیز بوده است». وی در ادامه افزود: «تاریخ را افراد عادی می سازند. در میان آنان، شایستگانی پیدا می شوندکه به مفهوم مستقیم یا غیر مستقیم سنگ روی سنگ می گذارند. شما از آن شایستگان هستید که سنگی را بر سنگی گذاشته اید». سفیر ارمنستان دو کتاب به مهندس آراکلیان اهدا کرد. یکی کتابی دربارۀ نمایشگاه آثار ممتاز فرهنگی ـ تاریخی ارمنی در موزۀ لوور پاریس و دیگری کتابی دربارۀ نمایشگاهی که به تازگی در موزۀ ملی ایران برپا شده و در آن، آثار دورۀ اورارتو از گنجینه های باستانی ایران و ارمنستان به نمایش در آمده بود. سفیر ارمنستان همچنین از سوی بانو هرانوش هاکوپیان، وزیر وقت دیاسپورای ارمنستان، یک نشان طلا به واروژان آراکلیان اهدا کرد. در ادامه مجری برنامه رشتۀ سخن را به مهندس آراکلیان سپرد. او از مدیران باشگاه فرهنگی ـ ورزشی آرارات، که از 1950م با آنان در ارتباط و از نزدیک شاهد تلاش های گردانندگان این مرکز برای تربیت جسم و روح نسل ها بوده است، از سفیر ارمنستان برای همکاری در برگزاری این مراسم و از هیئت برگزار کنندۀ مراسم سپاسگزاری کرد. همچنین، از میهمانانی که رنج سفر را بر خود هموار کرده و در این مجلس، حضور یافته اند؛ از خانم شرلی آودیان، رئیس پایگاه حفاظت از کلیساهای تاریخی ایران؛ از ملت بزرگوار ایران؛ از سازمان میراث فرهنگی و همکارانی از سازمان که در مراسم شرکت کرده اند تشکر کرد. به ویژه، اقدامات مؤثر زنده یاد دکتر شیرازی، رئیس وقت سازمان، را ستود. مهندس آراکلیان خود را وامدار این سرزمین و آب و خاک آن دانست که به وی فرصت رشد و شکوفایی و خدمت داده است. هنریک خالویان، رئیس هیئت برگزارکنندۀ مراسم بزرگداشت، در سخنانی گفت: « ما بر این باوریم که این گونه مراسم نه فقط به نکو داشت شخصیتی که به گرامیداشت کاری، گرامیداشت آرمانی اختصاص دارد که نسلی آرمان گرا را پیرامون خود گرد آورده، نسلی که در یک سدۀ گذشته منشأ آثاری بزرگ بوده و تاریخ سازی کرده است. ما معتقدیم هدف این برنامه همین بوده. ما به دشواری مهندس آراکلیان را متقاعد کردیم که با گردآوری و انتشار آثار مکتوب او می توان بر تاریخ کهنسال[ارمنیان در] آذربایجان پرتوی تاباند. اما نگرانیم که تاریخ ارمنیان ایران در صدسالۀ اخیر هنوز مورد بررسی جدی قرار نگرفته و امیدواریم با چنین برنامه هایی بتوان گام هایی در این راه برداشت». او سپاس ویژۀ خود را به همسر مهندس واروژان آراکلیان اظهار داشت که همواره در کنار ایشان بوده و به ویژه، در برگزاری این مراسم مشوق همسر خود بوده است. در این مراسم، مهندس تقی زاده از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور لوح سپاسی به مهندس آراکلیان اهدا کرد. همچنین، دکتر آشوت گریگوریان از سوی موزه و مؤسسۀ معماری وابسته به کمیتۀ ملی شهرسازی ارمنستان لوح تقدیر و جلد نخست کتاب معماران ارمنی در جهان را به مهندس آراکلیان اهدا کرد. این کتاب دربارۀ خاندان بالیان است که اهل استانبول بودند. دکتر گریگوریان اظهار امیدواری کرد که جلد بعدی به معماران ارمنی ایران اختصاص یابد. مهندس آرمن میناسیان، مشاور رئیس کمیتۀ ملی شهرسازی جمهوری ارمنستان، که به همین مناسبت از ایروان به تهران آمده بود، نشان طلای معمار مومیک[8] و لوح تقدیر با امضای وزیر شهرسازی را به مهندس آراکلیان تقدیم کرد.
هدیۀ یادبود باشگاه فرهنگی ـ ورزشی آرارات به دست مهندس گئورگ وارطان، رئیس هیئت مدیرۀ باشگاه، به مهندس آراکلیان اهدا شد. همچنین، تقدیرنامۀ انجمن معماران و مهندسان ارمنی ایران را مهندس واروژان یادگاریان، رئیس هیئت مدیرۀ انجمن، به ایشان تقدیم کرد. در پایان، مجری برنامه پیام اسقف اعظم سبوه سرکیسیان، خلیفۀ ارمنیان تهران و شمال ایران را قرائت کرد. در این پیام آمده است: «واروژان آراکلیان سراسر زندگی خود را صرف بررسی تاریخ ملت ارمنی، به ویژه، مقاطع بررسی نشدۀ آن کرده و می کند. او، که عاشق ادب و فرهنگ ارمنی است، زندگی خود را با بازسازی کلیساهای ارمنی پیوند داده است … . او با تلاش و پیگیری نستوه نجات فیزیکی کلیسای مریم مقدس زور زور را جامۀ عمل پوشاند. او با هدایای نقدی خود و خانوادۀ خود توانست آثار زیبای معماری ارمنی را از نابودی نجات دهد». در بخش هایی از برنامه اجرای قطعات موسیقی و آواز این مراسم را باشکوه تر ساخت. استاد رازمیک اوهانیان، از اعضای با سابقۀ باشگاه آرارات، دو ترانۀ ارمنی همراه با ارکستر سازهای زهی اوهانیان اجرا کرد. وی، که رهبر گروه کُر ارکستر سمفونیک تهران است، اخیراً نشان برجستۀ هنری مووسِس خورِناتسی را از رئیس جمهور وقت ارمنستان دریافت کرده و ارکستر سازهای زهی اوهانیان را نیز تشکیل داده است. تنظیم ترانه ها برای پیانو و ارکستر کار استاد اوهانیان بود که برای نخستین بار در ایران اجرا می شد و چنان که وی اعلام کرد این اجرا به افتخار مهندس آراکلیان به این مراسم تقدیم شده بود. در بخشی دیگر، مِقِدی نازاریان و ایرینا ملیکیان با همراهی پیانوی تیگران مسروپیان ترانه های تک صدایی و دوصدایی اجرا کردند. در پایان، نیز وارطان ده ساله، نوۀ مهندس آراکلیان به روی صحنه رفت و قطعه ای را با پیانو به افتخار پدربزرگ خود نواخت. پی‌نوشت‌ها: 1- Tzortzor (Ծործոր) 2- در جایی دیگر احداث دیر در فاصلۀ سال های 1297 ـ 1314م/ 696 ـ 713ق تخمین زده شده است. 3- Hovhannes Yerzenkatsi (Tzortzoretsi) 4- واروژان آراکلیان، «پروژۀ جابه جایی و دوباره سازی کلیسای مریم مقدس زور زور»، پیمان، ش11 و12(بهار و تابستان 1379): 112ـ 117. 5- همان. 6- اربونی (Erebuni) نام ایروان به زبان اورارتویی است و موزۀ اربونی آثار دورۀ اورارتو را در خود جای داده است. دژ شهر اربونی، در جنوب شرقی ایروان، بر بلندی کارمیر بلور یا تپۀ سرخ قرار دارد و کاخ شاهان اورارتو برآن بنا شده است. اربونی در 782 پ م، در دورۀ آرگیشتی اول، بنیان گذاری شده است. 7- ICOMOS: International Council of Monuments and Sites ایکوموس، شورای بین المللی بناها و محوطه های تاریخی، تشکلی غیردولتی است که در زمینۀ حفاظت از بناها و محوطه های تاریخی فعالیت می کند. 8- Momik نسخه بردار، نگاره گر، چلیپاسنگ کار و معمار سدۀ سیزدهم و چهاردهم میلادی در ارمنستان. منابع: آراکلیان، واروژان. «پروژۀ جابه جایی و دوباره سازی کلیسای مریم مقدس زور زور». پیمان، ش11 و12. بهار و تابستان 1379: 112ـ 117 |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 83
|
