قرن بیستم میلادی را باید قرن انقلاب‌ها نامید. مفهوم انقلاب اصولاً خشونت، خیزش و عصیان را در ذهن ‏تداعی می‌کند. حال آنکه بسیاری از انقلاب‌های قرن بیستم رخدادهایی بدون خشونت بودند. در دهۀ ‏‏1890م شاهد انقلاب‌های عظیم در زمینۀ علوم بودیم، تحولاتی که نگرش ما را به دنیا و زندگی ‏تغییر دادند، کشف اشعۀ ایکس، رادیو اکتیو، تئوری نسبیت، مطالعات علمی در زمینۀ بهداشت و ‏پزشکی و کشف آنتی  بیوتیک به دست انسان که توانست بر بسیاری از بیماری‌ها فائق آید.‏ فناوری اطلاعات و ارتباطات نیز دستخوش انقلاب شد و تلفن، رادیو و اینترنت زندگی انسان را متحول ساخت. دستاوردهای تکنولوژیک سبب شد تا قرن بیستم یکی از خونین‌ترین سده‌های تاریخ بشریت باشد: ‏جنگ جهانی اول، جنگ جهانی دوم، نژاد‌کشی و …‏ .

در این اوضاع و احوال، شاید یکی از مهم  ترین دستاوردهای انقلاب‌های بشری قرن بیستم توسعۀ آزادی ‏انسان‌ها بود. قرن بیستم، قرن نفی استعمار و طرد استبداد است. در این قرن، ‏مفهوم آزادی نیز دستخوش تغییر شد. تا آن زمان، حکومت‌ها آزادی‌هایی وسیع‌تر و انسان‌ها و جوامع ‏آزادی‌هایی محدودتر داشتند. در این دوران مباحث مربوط به آزادی‌های فردی، آزادی بیان، آزادی تبادل ‏اطلاعات، تهدید آزادی‌های حکام، حقوق فردی، حقوق سیاسی و … مطرح شد.‏

این انقلاب‌ها و جریان‌های فکری آزادی  خواهانه مختص به یک کشور یا یک سرزمین نبود. امواج آن رفته رفته ‏توسعه یافت و بیشتر نقاط کرۀ زمین را از شرق تا غرب درنوردید. جوامع مختلف واکنش‌های متفاوتی به ‏این امواج نشان دادند.‏

 – در انگلستان از 1867 ـ 1884م مجموعه قوانین اصلاحات تنظیم شد، از جمله قوانین ‏دربارۀ آزادی شرکت در انتخابات و آزادی رأی دادن.‏

 – در نتیجۀ سه جنگی که در سال‌های 1864 ـ 1871م از سوی آلمان، دانمارک، فرانسه و اتریش ‏صورت گرفت چهار کشور مشروطه ایجاد شد، از جمله جمهوری سوم فرانسه (1875م).‏

 – ایتالیا، که به هفت بخش تقسیم شده بود، پس از شورش  های 1859 ـ 1870م، ‏سرانجام اتحادیه‌ای به وجود آورد و دارای یک قانون اساسی شد.‏

 – در خلال همین سال‌ها، جنبش‌های ملی در کشورهای بالکان پدیدار شد و پس از جنگ ‏روس و عثمانی، رومانی به استقلال رسید.‏

نهضت مشروطیت ایران در دهۀ نخست قرن بیستم میلادی تقریباً هم  زمان با بسیاری از حرکت‌های ‏تاریخی در کشورهای دیگر به وقوع پیوست. این حرکت‌ها و رویدادهای تاریخی اگرچه هریک ‏مستقیماً در وقایع مشروطیت دخالتی نداشتند اما نمی‌توان تأثیرات آنها را بر اتفاقات و حوادث ‏مشروطیت نادیده گرفت.‏

در آن دوران، نگرش حاکم بر جامعۀ ایران چنین بود که پیشرفت‌های علمی، فنی و نظامی و ‏دیگر جنبه‌های زندگی سبب برتری اروپا بر ایران شده است و اگر ایران بخواهد به زندگی خود ‏ادامه دهد، به ناچار باید نوسازی  هایی در آن صورت گیرد. این نوسازی و نوگرایی بدان ‏معنی بود که امور اداری نو، ارتش نو، نظام مالیاتی نو، آموزش و پرورش نو، وسایل حمل و نقل ‏نو و خلاصه ارزش‌های نوین به ایران معرفی شود. برای رسیدن به این هدف از اوایل ‏قرن نوزدهم میلادی روابطی با اروپا برقرار شد، از جمله اعزام دانشجویان به اروپا، استخدام ‏رایزن نظامی از انگلستان و فرانسه، دعوت از اروپاییان برای تدریس و مشاوره و … . به این ترتیب، سیر ‏نوسازی آغاز شد.‏

هم  زمان جنبش‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نیز در بسیاری از نقاط دنیا شروع شده بود و ایران ‏به دلیل موقعیت جغرافیایی، سیاسی و اقتصادی خود نمی‌توانست در انزوا بماند. جنبش‌های ‏مشروطه‌خواهی، ملت‌گرایی و استقلال‌جویی در اروپا، در اواسط قرن نوزدهم میلادی، به اوج خود رسیده بود. ‏این موج، هم  زمان با اروپا، ملت‌های گوناگونی را از شرق تا غرب کرۀ زمین درگیر ساخت.‏

 – در شرق دور و ژاپن، رویدادهای مربوط به مشروطه‌خواهی، نوسازی و اصلاحات از نیمۀ دوم قرن ‏نوزدهم میلادی آغاز (دورۀ امپراتور میجی[1]) و مجلس تأسیس شد و امپراتور در 1889م ‏قانون اساسی کشور را تصویب کرد.‏

 – در چین، پس از جنگ اول تریاک و مغلوب شدن چینی‌ها به دست انگلیس‌ها (1839ـ ‏‏1842م) و پس از دخالت‌های روزافزون انگلستان، فرانسه و ژاپن در امور مهم حکومت، برخی از ‏دانشمندان و روشنگران چینی به این نتیجه رسیدند که دلایل پیروزی بیگانگان و به ویژه، ‏اروپاییان آن است که غرب از پیشرفت فنی و علمی و مخصوصاً نظامی برخوردار است. ‏تقریباً، از 1867م سیر نوسازی اجتماعی و اقتصادی در چین آغاز شد که بعدها در 1911م به انقلاب انجامید، انقلابی با آرمان‌های ملی‌گرایی، مردم‌سالاری، توسعۀ اقتصادی و ‏برابری.‏

 – در همسایگی چین، کشور هند نیز، که تحت استعمار انگلستان قرار داشت، از دهۀ 1850م به بعد ‏چند قانون اساسی تدوین کرد. این قوانین به طور عمده بر اثر شورش‌های 1857م پدید آمد که به ‏جنگ اول استقلال هندوستان معروف است.گرچه این شورش‌ها به پیروزی منجر نشد ‏و سیطرۀ استعمار انگلستان تا 1947م ادامه یافت بر اساس قانون اساسی 1858م ‏انحلال کمپانی هند شرقی اعلام و حاکمیت انگلستان به طور رسمی زیر نظر وزارت خارجه و ‏مجلس برقرار شد. در 1861م، «قانون شورای هندوستان» به نگارش درآمد و طبق آن روابط ‏میان هیئت حاکمه و مردم تنظیم شد. در 1885م کنگرۀ ملی هند به وجود آمد. این ‏کنگره تقریباً پایه‌های مجلس بومی هند را بنا نهاد که گام بعدی آن ایجاد قانون شورای سال ‏‏1892م بود. لازم به ذکر است که ایران و هند از دیرباز سابقۀ مراودات فرهنگی و ‏اقتصادی داشتند و در این برهه نیز، ایرانیان مقیم هندوستان از نزدیک شاهد رویدادهای مربوط به قانون مشروطیت در ‏این کشور بودند.‏

 – در 1839م، سلطان عبدالحمید، امپراتور عثمانی، «خط شریف گلخانه» موسوم به فرمان ‏تنظیمات را امضا کرد و به این ترتیب، دورۀ تنظیمات آغاز شد (1839ـ 1876م). این فرمان نقطۀ عطفی در ‏حرکت‌های تجددخواهانه در این کشور بود. در 1845م، قانون جدیدی برای آموزش تدوین شد و ‏سازمان اداری به صورت اروپایی درآمد. در 1876م، قانون اساسی امپراتوری عثمانی تنظیم ‏شد. البته، بعدها سلطان عبدالحمید دوم  این قانون را لغو کرد و در 1908م با انقلاب ترکان جوان ‏ قانون اساسی دوباره احیا شد. ‏

 – در این دوران تحول عظیمی که در کشور شمالی قارۀ آسیا رخ داد، یعنی انقلاب 1905م روسیه، ‏تأثیر فراوانی بر دیگر کشورهای این قاره گذاشت. زمینه‌های این انقلاب از دهه‌های 1860 و ‏‏1870م آغاز شده بود. در پی شکست روسیه از ژاپن در جنگ 1904ـ 1905م، ‏گسترش هرج و مرج و فشار انقلابیون، از سوی تزار روسیه، نیکلای دوم، بیانیه‌ای تنظیم شد که ‏شالودۀ اساسی آن مصونیت فردی، آزادی افکار و بیان و تشکیل اجتماعات بود. در این بیانیه  ‏تصریح شده بود که از آن پس هیچ قانونی بدون تصویب در مجلس شورا (دوما) ارزش قانونی ‏ندارد.‏

 – از دیگر کشورهایی که با جنبش مشروطه‌  خواهی دست به گریبان بود، می‌توان از مصر نام برد. در سرتاسر ‏قرن نوزدهم میلادی، از اشغال نظامی ناپلئون به بعد و افول سلطۀ امپراتوری عثمانی، تغییرات گوناگونی ‏در نظام قانون اساسی مصر به وجود آمد، از جمله تأسیس دیوان، که از سوی دستگاه اداری ‏ناپلئون در 1798م پایه  گذاری شد. تأسیس مجلس الشوری در 1829م به دست ‏محمدعلی پاشا، بنیان  گذار مصر نوین؛ تأسیس مجلس الشوری النواب در 1860م؛ تأسیس مجلس النظار ‏در 1878م و تدوین قانون اساسی در 1882م. در دهه  های پایانی قرن نوزدهم میلادی، ایرانی‌های ‏بسیاری از جمله برخی از روشنفکران نیز در مصر زندگی می‌کردند. این روشنفکران به چاپ و ‏توزیع روزنامه‌های فارسی مشغول ‌بودند. تأثیر این روزنامه‌ها بر جامعۀ روشنفکران و قشر باسواد ‏ایران آن چنان بود که حکومت ورودشان را به ایران ممنوع ساخته بود.‏

بررسی اوضاع کشورهای گوناگون در مقطع تاریخی یاد شده نشان می‌دهد که آغاز انقلاب مشروطۀ ایران از دیدگاه خارجی دنباله و ادامۀ سیر جنبش‌های مشروطه‌خواهی بود که در بسیاری از کشورهای ‏جهان در حال وقوع بود. به علت همسایگی ایران با دو کشور در حال انقلاب، یعنی روسیه و عثمانی؛ ‏پیوند ایرانی‌ها با مصر و هندوستان؛ و آگاهی از رویدادهای گوناگون سیاسی و اجتماعی در ژاپن و ‏چین اندیشمندان ایرانی درک کرده بودند که نظام حاکم استبدادی در ایران دیگر تحمل‌پذیر ‏نیست. این مردان آغازگر جنبشی شدند که رویدادی مهم در بیداری ایران و تاریخ معاصر آن ‏محسوب می‌شود.‏

انقلاب مشروطۀ ایران از مهم  ترین انقلاب‌های اجتماعی خاورمیانه و جزئی از نهضت‌های جهانی ‏انقلاب در قرن بیستم میلادی است.‏

پی‌نوشت‌ها:

1- Emperor Meiji 

منابع:

حائری، عبدالهادی. تشیع و مشروطیت ایران. تهران: امیرکبیر، 1364‏.

بهنام، جمشید. ایرانیان و اندیشۀ تجدد. تهران: فخران، 1375‏.

غنی نژاد، موسی. تجددطلبی و توسعه در ایران معاصر. تهران: نشر مرکز، 1377‏.

ورهرام، غلامرضا. تاریخ سیاسی و سازمان‌های ایران در عصر قاجار. تهران: معین، 1367‏.