|
شهرستان خمین، که در جنوب غربی استان مرکزی واقع شده، از شمال به شهرستان اراک، از غرب به شهرستان شازند و الیگودرز، از جنوب به شهرستان گلپایگان و از شرق به شهرستان محلات محدود می شود.[3] مطالعات باستان شناسی و مردم نگاری شهرستان خمین نشان می دهد که گروه های انسانی مختلفی در طول دوره های تاریخی در شهرستان خمین زندگی کرده اند و آثاری که امروزه از این اقوام باقی مانده، نشانگر دوام و مدت سکونت آنها در منطقه است. ارمنیان نمونه ای از این اقوام هستند که در پی جنگ میان ایران و عثمانی در فاصلۀ بین سال های 1602 ـ 1620م، به دست شاه عباس اول از نواحی مرزی شمال غرب ایران به مناطق مرکزی، گیلان و نواحی جنوبی کوچ داده شده اند. به نظر می رسد هدف شاه عباس از این اقدام استفاده از مهارت و تجربۀ استادکاران و پیشه وران ماهر ارمنی در اصفهان و همچنین محروم ساختن دولت عثمانی از یک مستعمرۀ ارمنی نشین بوده است.[4] مطالعات تاریخی نشان می دهد که گروه هایی از این ارمنیان در استان مرکزی در حوزۀ شهرستان های خمین و شازند اسکان داده شدند. ارمنی های ساکن در شهرستان خمین در دهستان های آشناخور، حمزه لو، رستاق و خرم دشت سکونت یافتند. در این محدوده، روستاهایی توسط ارمنی ها شکل گرفتند که اهالی آنها به کشاورزی و بافت قالی و قالیچه و صنایع دیگر پرداختند. یکی از این روستاها، روستای لیلان است که می توان از آن به عنوان مرکز ارمنیان در منطقه نام برد و در سفرنامه های مختلفی نیز بدان اشاره شده است. این روستا در فاصلۀ پانزده کیلومتری غرب شهر خمین قرار گرفته و امروزه اکثر ساکنان آن را مسلمانان تشکیل می دهند. بررسی های تاریخی و باستان شناسی نشان می دهد که در گذشته و به خصوص در دورۀ قاجاریه، جمعیت زیادی از ارمنیان در این منطقه زندگی می کردند که به کار کشاورزی و بافت فرش و قالی می پرداختند (جدول 1). آثاری که امروزه از ارمنیان در روستای لیلان باقی مانده، شامل: کلیسا، درمانگاه و منازل مسکونی است. در اطراف روستا نیز دو قبرستان ارمنی باقی مانده است که از سوی ادارۀ میراث فرهنگی استان مرکزی به ثبت ملی رسیده اند.[5] جدول 1: روستاهای شهرستان خمین که در 1939م/ 1318ش دارای جمعیت ارمنی بودند.
در فرهنگ جغرافیایی ایران، چاپ 1328ش، در توصیف روستای لیلان آمده است: «قصبه ای است در دهستان دالائی و 8 کیلومتری غرب شهر خمین. در جلگه ای سرسبز واقع شده و جمعیت آن 1674 نفر است. اهالی آن مسلمان و مسیحی هستند و به زبان های فارسی و ارمنی صحبت می کنند. محصولات آن غلات، چغندرقند، پنبه، بادام و اهالی آن به کار زراعت و قالیچه بافی می پردازند».[6] روستای لیلان در آمارگیری جمعیتی ای که در 1318ش/1939م، به سفارش کلیسای ارامنۀ اراک انجام شده، دارای جمعیتی در حدود 911 نفر بوده است. در سرشماری عمومی جمعیتی نیز که در سال 1345ش انجام شده، جمعیت روستا 900 نفر برآورد شده است. [7] روستای لیلان در سفرنامه ها از دورۀ صفویه تا قاجاریه، جهانگردان خارجی مختلفی از اروپا و دیگر نقاط جهان به سمت ایران روانه شدند و در مسیر رفت و آمد خود به اصفهان و شهرهای مرکزی ایران، ضمن عبور از شهرستان خمین اشاره ای به حضور ارمنیان در منطقه کردند. از جمله این افراد می توان به اوژن فلاندن،[8] جهانگرد فرانسوی، اشاره کرد که در فاصلۀ سال های 1209 ـ 1221ش هنگام عبور از کرمانشاه به سمت اصفهان از منطقۀ خمین عبور کرده است. وی در مورد روستای لیلان نوشته است: « در عِمارت،[9] رفیقم موسیو کست مریض شد … روز بیست و هشتم حالش بهبود پیدا کرد و برای اینکه بدتر نشود در دهکدۀ ارمنی نشین لیلان توقف نمودیم. هنوز پیاده نشده بودیم که عده ای را از دور دیدم که پیش می آیند. در جلوی آنها یک نفر اروپایی دیده می شد که با چادری سبز رنگ سر خود را پوشانده بود. این شخص موسیو لوبارون بود».[10] چند سال پس از فلاندن، موسیو چریکف روسی، نمایندۀ دولت روسیه در کمیسیون تعیین حدود مرزی ایران و عثمانی، زمانی که از بروجرد به گلپایگان و اصفهان می رفت از منطقۀ خمین و روستای لیلان عبور کرده است. وی در این باره نوشته است: «کوه های دره که تمام می شود، جای مسطحی دارد که محال کَزّاز را از محال کَمره جدا می سازد. در این جای مسطح نزدیک به جاده، روستای لیلی آباد است و ساکنین آنجا چهل خانوار از ارامنه هستند. در نزدیکی این روستا سه پاره ده نیز وجود دارند که همگی آنها ارمنی هستند. در ده لیلی آباد کلیسای کوچکی قرار دارد که دو نفر کشیش در آنجا هستند که تحت حکم خلیفه اصفهان می باشند».[11] جکسن، استاد دانشگاه کلمبیا، دیگر جهانگردی است که به ایران آمده و ضمن عبور از روستای لیلان، منطقۀ خمین را به صورت خلاصه توصیف کرده است: « ضمن عبور از روستای لیلهان توقف کوتاهی در آنجا نمودیم که حدود هزار خانوار ارمنی در آن زندگی می کنند. در آنجا با کشیش محل، حضرت رابین یوسف آشنا شدیم. وی اطلاعات مفیدی از منطقه و راهی که باید طی می نمودیم، ارائه داد».[12] با توصیف های جهانگردان مختلف به این نتیجه می رسیم که روستای لیلان در آن مقطع تاریخی دارای چنان اهمیتی بوده که مورد توجه جهانگردان مختلف بوده است و آنها ضمن عبور از منطقه، توقف کوتاهی نیز در این روستا می کردند و مطالبی در باب اهمیت روستا و ویژگی های آن در سفرنامه های خود می نوشتند.
آثار تاریخی بر جای مانده از ارمنیان در روستای لیلان همان طور که پیش تر گفته شد، امروزه در روستای لیلان آثاری از یک کلیسا، درمانگاه، چند منزل مسکونی و دو قبرستان از ارمنیان باقی مانده است که در اینجا به طور مختصر به بنای کلیسا و درمانگاه اشاره می شود. شایان ذکر است که بر اساس بررسی های میدانی و پرس و جو از مردم محلی، به نظر می رسد در روستای لیلان دو کلیسا وجود داشته که یکی از آنها به مرور زمان تخریب شده است و دیگری نیز امروزه به عنوان منزل مسکونی توسط اهالی روستا مورد استفاده قرار می گیرد (تصاویر 1 و 2).
بنای کلیسا، که در شرقی ترین نقطۀ مجموعه قرار گرفته، فضایی مستطیل شکل است که با سقف تیرپوش مسقف شده است. در هر یک از اضلاع طولی و عرضی این بنا به ترتیب چهار و سه طاق نما با قوس هلالی در قاب های مستطیل شکل ساخته شده است. با توجه به وسعت سقف تیرپوش کلیسا، دو ردیف سه تایی از ستون های چوبی به منظور تحمل فشار تیرهای باربر به کار رفته در سقف کار گذاشته شده است. در قسمت شرقی این فضای چهار ضلعی، تختگاهی ایجاد شده که دسترسی به سطح آن از کف کلیسا به واسطه دو پله میسر است. همچنین محرابی مقعر که با اندک تزئینات گچ بری تزئین شده، در جلوی این تختگاه قرار گرفته است (تصاویر3،4 و 5).
در کـنـار کلیسـا، در سمـت حـیـاط، مجموعه ای موسوم به درمانگاه، مشتمل بر یـک ایـوان تیـرپوش و یـک فضـای پنج دری در پشت ایوان، قرار گرفته است. این پنج دری فضایی چهار ضلعی است که با تیغه هایی به ارتفاع 5/1 متر (به صورت پارتیشن) به سه قسمت مجزا تقسیم می شده است (تصویر 6). از کنارۀ جنوبی ایوان، دو رشته پلکان در جهت مخالف یکدیگر، یکی به پشت بام مجموعه و دیگری به پنج دری مسکونی در جنوب مجموعه می رسند. مجموعه در جنوبی ترین نقطه به صورت دو طبقه است. طبقۀ زیرین کاربرد اصطبل و طویله و طبقۀ فوقانی، که شامل یک ایوان تیرپوش و پنج دری ای در پشت آن است، کاربرد مسکونی داشته است. در ساخت این مجموعه از مصالح خشت و گل استفاده شده است.[13] نتیجه گیری بررسی متون تاریخی نشان می دهد که سابقۀ حضور ارمنیان در شهرستان خمین به دورۀ شاه عباس اول صفوی می رسد. در این زمان دسته های مختلفی از ارمنیان با مهاجرت از سرزمین اصلی خود وارد منطقه ای شدند که به لحاظ زیست محیطی و اجتماعی تفاوت هایی با سرزمین اولیۀ آنها داشته است. در این منطقه، ارمنیان اقدام به ایجاد روستاهایی در کنار مردم بومی منطقه کردند. به نظر می رسد، مردم ارمنی به دلیل داشتن مهارت و تجربه در زمینۀ امور کشاورزی و صنایع مختلف خیلی زود توانستند نسبت به محیط اطراف خود خو گیرند و قابلیت خود را در منطقه نشان دهند. البته، زندگی ارمنیان در منطقه همیشه با آرامش و راحتی همراه نبوده است و در برخی از مقاطع تاریخی، به خصوص در دورۀ قاجاریه، هجوم راهزنان منطقۀ خرم آباد و الیگودرز، مردم بومی و ارمنیان حاضر در منطقه را دچار پریشانی و صدمات زیادی می کرد. هجوم این راهزنان در مواقعی که حکومت مرکزی رو به ضعف می گذاشت، افزایش بیشتری پیدا می کرد. مهم ترین محلی که ارمنیان در آنجا حضور پررنگی داشتند، روستای لیلان بود که جمعیت زیادی در آن ساکن بودند و در آن بناهایی همچون کلیسا و درمانگاه ساخته شده بود. به نظر می رسد کشیشی که در این روستا عهده دار برپایی مراسم مذهبی بوده است، از اسقف کلیسای ارامنۀ اصفهان دستور می گرفته است. پی‌نوشت‌ها: 1- دانشجوی دوره دکتری باستان شناسی، کارشناس ادارۀ میراث فرهنگی آذربایجان غربی. 2- کارشناس ارشد باستان شناسی، کارشناس ادارۀ میراث فرهنگی آذربایجان غربی. 3- محمد رحم دل؛ قاسم کاظمی دهقی، سیمای میراث فرهنگی استان مرکزی(اراک: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1383). 4- حسن کریمیان؛ آرمینه مارقوسیان، «نخستین فضاهای زیستی و عبادی ارمنیان در تهران قدیم»، پیمان، س11، ش42 (زمستان 1386): 81 ـ 99. 5- غلام شیرزاده، بررسی و شناسایی باستان شناسی شهرستان خمین (تهران: پژوهشکدۀ باستان شناسی، 1388). 6- فرهنگ جغرافیایی ایران (1328ش)، ج 1، ص 198. 7- مرتضی فرهادی، نامۀ کَمره (تهران: امیرکبیر، 1369)، ج1. 8- Eugène Flandin 9- روستایی خوش آب و هوا در شهرستان شازند. 10- اوژن فلاندن، سفرنامۀ اوژن فلاندن به ایران، ترجمۀ حسین نورصادقی(تهران: اشراقی، 1356). 11- موسیو چریکف، سیاحتنامۀ چریکف، ترجمه آبکار مسیحی(تهران:کتابچه های جیبی، 1358). 12- جکسن، سفرنامۀ جکسن، ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره ای(تهران: خوارزمی، 1352). 13- غلام شیرزاده، بررسی و شناسایی باستان شناسی شهرستان خمین (تهران: 1388). منابع: چریکف. سیاحتنامۀ چریکف. ترجمۀ آبکار مسیحی. تهران: کتابچه های جیبی، 1358. جکسن، ویلیامز. سفرنامۀ جکسن. ترجمۀ منوچهر امیری و فریدون بدره ای. تهران: خوارزمی، 1352 رحم دل، محمد؛ قاسم، کاظمی دهقی. سیمای میراث فرهنگی استان مرکزی. اراک: بهار، 1383. شیرزاده، غلام. بررسـی و شناسایـی باستان شنـاسی شهرستـان خمیـن. تـهران: پژوهشکدۀ باستان شناسی، 1388. فرهادی، مرتضی. نامۀ کمره (جغرافیا و جغرافیای تاریخی کمره(شهرستان خمین) و معناشناسی نام برخی جای ها). تهران: امیر کبیر، 1369. ج1. فلاندن، اوژن. سفرنامۀ اوژن فلاندن به ایران. ترجمۀ حسین نورصادقی. تهران: اشراقی، 1356. کریمیان، حسن؛ آرمینه مارقوسیان. « نخستین فضاهای زیستی و عبادی ارمنیان در تهران قدیم». پیمان. س11. ش42. زمستان 1386. |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 76
|
