ارمنیان از معدود ملت هایی هستند که موفق شده اند حکومتی مستقل خارج از سرزمین اجدادیشان تشکیل دهند. آنها ‏طی قرون یازدهم تا چهاردهم میلادی توانستند در سرزمین های واقع در شمال شرق دریای مدیترانه، که امروزه ‏قسمتی از خاک ترکیه است، کشور ارمنستان کیلیکیه[1] را تشکیل دهند اما علت حضور گستردۀ ارمنیان در ‏منطقۀ ‏‎کیلیکیه را باید در سیاست های اعمال شده از سوی امپراتوری بیزانس جست و جو کرد.‏

منطقه کیلیکیه در ترکیه امروزی

حاکمان ارمنی کیلیکیه در دورۀ سیصد سالۀ حکومت بر این منطقه اقدام به ضرب سکه کردند که طی این مقاله به ‏آنها خواهیم پرداخت اما از آنجایی که سکه های ضرب شده بازگوکنندۀ تاریخ پر فراز و نشیب این منطقه است بنابراین، طی بررسی سکه ها، مختصر نگاهی نیز به تاریخ منطقه خواهیم انداخت، که مصادف با حضور نیروهای صلیبی در این ناحیه بود‏.‏

ارمنیان قرن ها پیش از کوچ گسترده از فلات ارمنستان به سرزمین های شرق و جنوب آسیای صغیر، در ‏سرزمین های کاپادوکیه، مالاتیا، قیصریه و کیلیکیه سکونت داشته اند و ارتباط تنگاتنگی با بومیان آن سرزمین ها برقرار کرده بودند به طوری که تیگران دوم، پادشاه ارمنستان، در شهر آنتاکیه سکه ضرب کرده است‏.‏[2]

با افول قدرت اعراب در غرب آسیا و قدرت گرفتن مجدد بیزانس، تسلط بر ارمنستان برای آن امپراتوری در ‏جهت احیای مجدد امپراتوری روم در مشرق زمین اهمیت خاصی یافت اما ارمنستان، که توانسته بود از تسلط ‏اعراب خارج شود و از پایان قرن نهم میلادی به استقلال دست یابد، بارها سپاهیان بیزانس را ـ که قصد تصرف ‏ارمنستان را داشتند ـ شکست داد. با آغاز حملات سلجوقیان به ارمنستان، از نیمۀ دوم قرن یازدهم میلادی، شرایط ‏کاملاً تغییر کرد. امپراتوری بیزانس از فرصت به دست آمده استفاده کرد و مناطق غرب ارمنستان را تحت سلطۀ ‏خود درآورد و به حاکمان سایر مناطق ارمنستان، به خصوص مناطقی که به طور مستقیم با خطر حملۀ سلجوقیان مواجه ‏بودند، پیشنهاد داد سرزمینشان را با سرزمین های واقع در عمق خاک امپراتوری معاوضه کنند. تعدادی از حاکمان ‏که خود را برای مقابله با سپاهیان سلجوقی ضعیف می دیدند، سرزمین های خود را در مقابل حکومت بر شهر یا ‏قلعه ای معاوضه کردند. بسیاری از اهالی مناطق تحت کنترل این زمین داران از بیم سلجوقیان و به دنبال کوچ ‏حاکمانشان، به سرزمین های جدید نقل مکان کردند. امپراتوری بیزانس نه تنها از کوچ دسته جمعی ارمنیان ‏جلوگیری نکرد بلکه به آنها اجازه داد تا در سرزمین های تحت کنترل بیزانس ساکن شوند. با سقوط حکومت ‏خاندان آرتزرونی[3] در منطقۀ واسپوراکان[4] در 1021 م، به دست امپراتوری بیزانس، کوچ ارمنیان به سرزمین ‏جدید با شتاب بیشتری انجام شد. با اشغال مناطق شرق ارمنستان توسط امپراتوری بیزانس و سقوط پادشاهی ‏باگرادونی در 1045م، گروه های بزرگ تری از ارمنیان به منطقۀ کیلیکیه کوچ کردند. در مناطقی از خاک ‏ارمنستان که تحت سلطۀ امپراتوری بیزانس قرار داشت و اهالی آن منطقه حاضرنبودند از سرزمین اجدادیشان کوچ کنند و خطری بالقوه برای امپراتوری محسوب می شدند، ارتش بیزانس با نیروی نظامی آنها را مجبور می کرد تا از این ناحیه کوچ کنند‏.‏[5]

امپراتوری بیزانس از اعمال این سیاست دو هدف را دنبال می کرد: اول، تضعیف ارمنستان برای تسلط ‏بر آن و دوم، اسکان ارمنیان در مناطقی از کوه های توروس تا سواحل دریای مدیترانه تا سدی باشند در مقابل حملۀ ‏احتمالی مسلمانان به آسیای صغیر اما تضعیف ارمنستان برای امپراتوری بیزانس سرنوشت ساز شد زیرا دیگر مانعی برای جلوگیری از هجوم سلجوقیان از طریق فلات ارمنستان به داخل آسیای صغیر ‏وجود نداشت و اعمال این سیاست باعث شد که چهارصد سال بعد امپراتوری بیزانس برای همیشه از صحنۀ ‏تاریخ محو شود.‏

ارمنیان ساکن در سرزمین های جدید، که در مدت زمان کوتاهی جمعیت غالب را در منطقه تشکیل دادند، فرهنگ ‏و تمدن چندین هزارسالۀ سرزمین مادری شان را با خود به سرزمین های جدید آوردند. آنها با ادغام فرهنگ خود با فرهنگ و تمدن بومی و تحت تأثیر فرهنگ ‏بیزانسی و تمدن غرب ـ که صلیبی ها با خود آوردند ـ فرهنگ خاص منطقۀ کیلیکیه را بنا نهادند که نشانه های آن ‏بر روی سکه های ضرب شده نیز مشهود است.‏

سرزمین کیلیکیه، که ارمنیان به مدت سه قرن به طور مستقل بر آن حکم رانی کردند، پرتنش ترین ‏منطقۀ جهان طی قرون یازدهم الی چهاردهم میلادی بود. برای پی بردن به این واقعیت کافی است که نگاهی به ‏همسایگان ارمنستان ِکیلیکیه بیندازیم‏ که طی سیصد سال دارای سیزده همسایه بوده است. [6]

در این دوره از تاریخ، حاکمان هر منطقه تنها به فکر گسترش سرزمین خود ـ به هر شکل ممکن ـ بودند و ‏برای رسیدن به هدفشان هر اقدامی را مشروع می دانستند. بنابراین، سؤالی که در اینجا پیش می آید این است که در چنین دورۀ پر ‏تنشی که حکومت های همجوار کیلیکیه دوام طولانی ای نداشتند، ارمنیان چگونه موفق شدند ‏به مدت سیصد سال بر این منطقه حکومت کنند؟ تداوم حکومت ارمنیان مهاجر بر کیلیکیه سه دلیل اصلی ‏داشت: اول اینکه، هر چند ارمنیان جمعیت غالب را در کیلیکیه تشکیل می دادند اما حکومت تفاوتی بین ارمنیان ‏و سایر اقوام منطقه نمی گذاشت؛ دوم اینکه، کشمکش های دینی در منطقۀ کیلیکیه بسیار کمتر از مناطق همجوار بود و ‏بالاخره سوم اینکه، حکومت این منطقه بر خلاف مناطق همجوار، در دست اکثریت اهالی کیلیکیه بود.‏

حاکمان ارمنی منطقه، در این دورۀ سیصد ساله، با درایتی که به خرج دادند نه تنها استقلال کیلیکیه را، ‏که با همسایگانی قدرتمند محصور شده بود، حفظ کردند بلکه باعث شدند که این منطقه به پل ارتباطی بین مسلمانان مشرق زمین و مسیحیان غرب ‏تبدیل شود. آنها در دوره های بعدی نیز، نقش مهمی در برقراری ارتباط بین امپراتوری مغول با حکومت های محلی صلیبی ‏ایفا کردند، به طوری که پادشاهی کیلیکیه به حدی برای امپراتورهای مغول اهمیت پیدا کرد که هیچ گاه به این سرزمین تعرض نکردند.‏

حاکمان ارمنی کیلیکیه با علم به نقش مهم منطقه در تجارت توانستند ناوگان تجاری تشکیل داده و کالاهای مشرق ‏زمین را تا بنادر دوردست اروپا حمل کنند و کالاهای اروپایی را به سرزمین های مسلمانان بیاورند. این امر به رونق اقتصادی کیلیکیه و گسترش مراکز بازرگانی در شهرهای ساحلی آن منجر شد و برای اولین بار در تاریخ ‏جهان به فرمان حاکمان کیلیکیه کالاهای وارده و صادره از بنادر کیلیکیه از پرداخت مالیات معاف شدند.‏

حاکمان ارمنی کیلیکیه هم در دوران تسلط امپراتوری بیزانس و هم در دوران استقلال، اقدام به ضرب سکه کردند. ‏این سکه ها تحت تأثیر فرهنگ ارمنی ضرب شده اند اما تأثیر فرهنگ بیزانسی، سلجوقی، اروپایی و حاکمان صلیبی، ‏به خصوص امیرنشین آنتاکیه، نیز در آنها مشهود است. سکه ها از نظر وزن، اندازه و نوع فلز متنوع اند و نوشته های ‏روی آنها به غیر از دو مورد مابقی به زبان ارمنی است.‏

در 1873م، زمانی که خط آهن آنکارا به ازمیت احداث می شد، در نزدیکی شهر ازمیت کارگران خمره ای ‏پر از سکه، به تعداد 531 عدد یافتند که همۀ آنها به موزۀ قسطنطنیه ارسال شد. کلیۀ سکه ها متعلق به پادشاهی ‏ارمنی کیلیکیه بودند که موزه 50 عدد آنها را برداشت و مابقی را برای ذوب و ضرب سکه های جدید به ضرابخانۀ دولتی فرستاد. میهران بیگ دئوزویان، مسئول ارمنی ضرابخانه، با دیدن حروف ارمنی بر روی سکه ها همۀ ‏‏481 عدد سکۀ باقی مانده را خریداری و برای مطالعۀ علمی در اختیار کغموس سیبلیان، سکه شناس و معاون موزۀ قسطنطنیه،‏ قرار داد. طی بررسی انجام شده مشخص شد که سکه ها متعلق به لئون اول هستند. به این ترتیب، توجه سکه شناسان به سکه های حاکمان ارمنی کیلیکیه جلب و فصلی جدید در سکه شناسی ‏آغاز شد.

برژ کاراپتیان در 1952م، سکه های پادشاهان ارمنی کیلیکیه را، که طی قرن نوزده میلادی توسط انجمن علمی مخیتاریان در ‏شهر ونیز جمع آوری شده بود، مورد بررسی قرار داد و نتیجۀ تحقیقات وی ‏منتشر شد. سپس، سکه شناسان معروفی همچون، زاره بدوگیان و یغیا نرسیسیان، سالیان طولانی این سکه ها را ‏مورد بررسی قرار دادند و کتاب های متعددی در این خصوص منتشر کرده اند‏.‏[7]

هر چند از ده ها هزار سکۀ ضرب شده تنها 2900 سکۀ نقره و 1390 سکۀ برنز مجموعۀ سکه های کیلیکیۀ بخش ‏سکه شناسی موزۀ تاریخ ارمنستان را تشکیل می دهد[8] ‏ اما امروزه این موزه یکی از مهم ترین مراکز بررسی علمی ‏این سکه ها محسوب می شود.‏

بزرگ تـرین مشکل مـوجود در خـصوص مطالعـۀ این سکـه ها، عـدم وجـود اطلاعـات باستان شناسی در مورد مکان ‏یافت آنها و جزئیات مجموعۀ یافت شده است زیرا، اکثر این سکه ها را جویندگان گنج پیدا و سکه های خوب را برای ‏ارائه به بازار، از آن جدا کرده اند. گاهی تعدادی سکۀ دیگر به این مجموعه اضافه شده و از طریق ‏بازارهای قاچاق سکه در ترکیه به حراجی های کشورهای مختلف ارسال می شود.‏

از مجموع سکه های یافت شده در مناطق ترکیه و سوریه، تنها مکان سیزده مجموعه، به تعداد 8132 عدد سکه، مشخص است که از این سیزده مجموعه یازده مجموعه مربوط به لئون اول و مابقی مربوط به ‏دیگر پادشاهان ارمنی کیلیکیه هستند[‎.[9

با این حال، سکه شناسان بسیاری به بررسی این سکه ها ـ که در چهارگوشۀ دنیا در موزه های ‏مختلف و مجموعه های شخصی نگهداری می شوند ـ پرداخته اند و اطلاعات سکه شناسی و تاریخی بسیاری در ‏خصوص آنها منتشر کرده اند اما متأسفانه کماکان سؤالات بی جواب بسیاری باقی مانده است که این امر باعث شده است تا بین سکه شناسان، در موارد مختلف، اختلاف ‏نظر به وجود آید.‏

در این ‏مقاله، سعی شده است با استناد به کتب و نشریات منتشر شده و بررسی های انجام شده بر روی این سکه ها، اطلاعاتی هرچند مختصر، به منظور معرفی سکه های حاکمان ارمنی کیلیکیه به علاقه مندان سکه و تاریخ ارائه شود.‏

حاکمان ارمنی، که نیروی نظامی خود را از سرزمین اجدایشان به کاپادوکیه، کیلیکیه و مناطق همجوار آورده ‏بودند، قدرت قابل توجهی داشتند اما طبق پیمانی که با امپراتوری بیزانس بسته بودند می بایست از قدرت نظامی شان در ‏راستای دفاع از مرزهای جنوبی امپراتوری استفاده می کردند. با این حال، آنها گاهی از حکومت مرکزی اطاعت نمی کردند و سعی داشتند مناطق تحت کنترلشان ‏را گسترش داده و اعلام استقلال کنند. امپراتور رومانوس چهارم ‏دیوژن‏[10] که با سلجوقیان در خاک ارمنستان در جنگ بود، این اقدامات حاکمان ارمنی را نادیده گرفته و حتی برای ‏کنترل آنان به تعدادی از آنها در دربار سمت هایی داد.‏

سکه فیلارتوس واراژنونی

یکی از این حاکمان قدرتمند، فیلارتوس واراژنونی،‏[11] از ژنرال های ارتش بیزانس بود که به دستور ‏امپراتور دیوژن حاکم مناطق وسیعی از حد فاصل مرز غربی فلات ارمنستان تا سرزمین کیلیکیه شد و در 1071م، در جنگ ملازگرد فرماندهی سربازان ارمنی سپاه بیزانس را، که علیه سلجوقیان می جنگید، به ‏عهده داشت. با شکست بیزانس در جنگ، او با سپاهش در سرزمین تحت کنترل خود مستقر شد و با هم پیمانی ‏دیگر حاکمان ارمنی، حکومتی مستقل شامل مناطق کیلیکیه، کاپادوکیه، شمال بین النهرین تا استان های غرب ‏سرزمین اصلی ارمنستان تشکیل داد و مرکز حکومت خود را شهر مرعش امروزی قرار داد امـا حـکومت وی ‏زیاد دوام نیـاورد. او در 1080م، در مقابـل سپاهیان سلجوقی مجبور به عقب نشینـی شد. این روند ادامـه یافت به طوری کـه در‏ 1086م، منطقـۀ تحت کنترل واراژنونی تنها محدود به شهر مرعش و اطراف آن می شد. هر چند دوران حکومت واراژنونی ‏کوتاه بود اما شرایطی به وجود آورد که خاندان روبینیان در قلعۀ باردزرابرت[12] قدرت گرفتند. فیلارتوس واراژنونی ‏در دوران حکومتش سکۀ نقره با نام خود ضرب کرد.‏

بر یک روی این سکه، تصویر سربازی نیزه به دست و در طرف دیگر سکه، جملاتی به زبان یونانی ضرب شده است که ‏در ابتدا جملۀ «خدایا، فیلارتوس را یاری کن» و سپس، سمت هایی که از امپراتور بیزانس دریافت کرده ذکر شده ‏است‏.‏[13]

با آغاز تجزیۀ حکومت فیلارتوس واراژنونی هر یک از متحدانش حکومت های مستقلی تشکیل ‏دادند که قدرتمندترین آنان روبن اول،[14] حاکم مناطقی از کیلیکیه و مؤسس خاندان روبینیان بود. او با متحد کردن ‏تعدادی از حاکمان ارمنی کیلیکیه و شکست حاکمان محلی یونانی، که به امپراتوری بیزانس وفادار بودند، ‏موفق شد حکومت مستقلی در منطقۀ کوهستانی کیلیکیه تشکیل دهد.‏

تشکیل حکومت روبن اول در 1080م، سرآغاز حکمرانی ارمنیان بر منطقۀ کیلیکیه بود که تا نیمۀ ‏دوم قرن چهاردهم میلادی، با فراز و نشیب های فراوان ادامه یافت. این حکومت سیصد ساله، از دو دورۀ بارون ها‏[15] و پادشاهان[16] تشکیل شده است.‏

روبن اول، پس از فیلارتوس واراژنونی، اولین حاکم کیلیکیه بود که اقدام به ضرب سکه با نام خود کرد.‏

سکه روبن اول

سکه های روبن اول، که از جنس برنز هستند، 20 ـ 22 میلی متر قطر و 1/4 ـ 2/5 گرم وزن دارند. ‏بر دو روی این سکه ها تصویر صلیبی با بازوان یک اندازه دیده می شود. در یک طرف سکه نام روبن به صورت ‏ՌաիԲԵՆ ‏ ‏و در سمت دیگر جملۀ þԾառա այ به معنی خادم خدا، به اختصار، به زبان ارمنی ضرب ‏شده است[17] کـه در مجمـوع معنی و مفهوم آن روبن خادم خدا است.‏

‏ در نزد سکه شناسان، صلیب با بازوان یک اندازه، که در سکه های روبن اول از آن استفاده شده و یکی از نقوش ‏مشترک در سکه های همۀ حاکمان ارمنی کیلیکیه است، به صلیب لاتینی[18] معروف است. علت این نام ‏گذاری استفاده از نقش این نوع صلیب در سکه های حاکمان اروپایی و به خصوص، سکه های صلیبی ها در قرون ‏وسطا است. سکه شناسان منشأ این نوع صلیب را اروپایی می دانند در حالیکه ارمنیان از این نوع صلیب ‏در حجاری کلیساهای قرون چهارم تا ششم میلادی استفاده کرده اند و همچنین، ‏پنج قرن پیش از ورود صلیبی ها به منطقه، در سکه های پادشاهی اکسومیت[19] در شمال آفریقا نیز از این نوع صلیب استفاده شده ‏است، پس نمی توان برای آن منشأ اروپایی قائل شد.‏

• 

  قلعه آنارزابا

• 

  موقعیت کیلیکیه در پایان قرن یازدهم

• 

  قلعه واهکا

• 

  نقش صلیب در حجاری کلیسای یغوارد (قرن پنجم میلادی)

در 1095م، کنستانتین[20] فرزند روبن، به جـای پدر حاکم کیلیکیه شد و یک سال بعد، اولین لشکـرکشی نیروهای ‏صلیبی آغـاز شد. کنستانتیـن با ارائۀ کمک هـای لجستیـکی به سپاهیـان صلیبی یاری رسانـد و با استـفاده از فرصت بـه دست آمـده، قلعۀ واهکا[21] را از چنـگ امپراتوری بیزانس خارج و مرکز حکومت خود را به آنجا منتقل کرد.‏ ‏صلیبی ها ـ که سرزمین های شـرق دریـای مدیترانـه را تصرف کـرده بودنـد، چندیـن حـکومت صلیبـی در جـوار منطقــۀ ‏کیلیکیه تشکیل داده و ارتباط خویشاوندی با حاکـمان ارمنـی کیلیکیه برقرار کردنـد. آنها به کنستانتین القاب ‏بارون و مارکیز[22] اعطا کردند که کنستانتین لقب بارون را پذیرفت و منطقۀ کیلیکیه را بارون نشین اعلام کرد.‏

هـرچـند کنـستانتــین از 1095م، جانشین پدر شد اما درواقع از 1092م، در ادارۀ کشـور با روبـن اول ‏همکاری داشت. تاریـخ ضرب سکه هـایی که از او بـه دست آمـده مشخص نیـست و از آنجـایی که در سکه هایـش نـام ‏پـدر را نیـز ذکر کـرده این فرض وجود دارد که از زمان حیات روبن اول با نام خود سکه ضرب کرده است.‏

سکه کنستانتین

سکه های کنستانتین شبیه سکه های روبـن اول است کـه روی یـک طرف سکـه عبارت[Կաւսդանդն է ա [23 که ‏ترجمۀ آن «کنستانتین متعلق به خداوند است» و روی سمت دیگر سکه عبارت ‏[24]‏ՌաիԲԵՆ ա էþ که ترجمـۀ آن «روبن متعـلق به خداوند است» ضرب شـده است‏.[25] در ابتدای جملـۀ مربوط به کنستانتیـن حرف ‏Ք‏ (ک) ارمنـی شبیـه ‏صلیب ضرب شده که هم بیانگر نقش صلیب و هم اولین حرف نام حضرت عیسی مسیح به زبان ارمنی ‏است‏.[26]

در 1100م، توروس اول[27] جانشین کنستانتین شد. در زمان حکومت توروس، سپاهیان بیزانس و حاکمان ‏محلی طرفـدار امپراتوری با او وارد جنگ شدنـد، اما شکست خـوردنـد و تـوروس توانـست با تـصرف دشت هـای واقـع ‏در جنوب کیلیکیـه به دریای مدیترانه دست یابد. سپس، مناطقی از قونیه و مرعش را از تصرف امیران سلجوقی و ‏قلعه های مستحکم آنارزابا[28] و سیـس[29] را از کنترل امپراتوری بیزانس خارج کرد‏.[30]

از تـوروس اول دو نـوع سکه از جنس بـرنز به دسـت آمـده است که نـوزده میلی متر قطر و 65/2 ـ 75/2 گـرم ‏وزن دارند. نقوش هر دو نـوع سکـه یک شکـل اسـت و فقـط نوشتـۀ روی آنـها مـتفاوت است. در قسمـت وسط ‏روی[31] سکـه ها، صلیبی با بازوان یک اندازه دیده مـی شود کـه در داخـل دایـره ای از دانـه های مروارید شکل ‏احاطه شده است. در بالای سکه، صلیب کوچکی قرار دارد که به دنبال آن و در جهت عقربه های ساعت جملۀ ‏ԹՈՐՈՍ Է Ի [32] به معنـی «توروس از» ضرب شده است. دایرۀ اطراف نقش وسط سکـه، که از دانه های شبیه ‏مروارید تشکیل شده است، از دیگر موارد مشترک در اکثر سکه های حاکمان بعدی کیلیکیه است. همچنین از ‏دورۀ توروس اول تا پایان دورۀ پادشاهی کیلیکیه از حروف بزرگ ارمنی بر روی سکه ها استفاده شده است.‏

سکه توروس اول

در پشت[33] سکه صلیبی شبیه صلیب یونانی با پایۀ دو یا سه شاخه قرار دارد که نوشتۀ دو طرف آن ‏به صورت ‏‎ ‎کلمات اختصاری نوشته شده است و شامل‏Տ Բ ՅԱ ՈՂ ՂԹ [34] ýý است که دو جمله را تشکیل می دهد. قسمتی از آن ‏نام «روبینیان» را می رساند که در دنبالۀ جملۀ روی سکه است و جملۀ «توروس از روبینیان» را تشکیل می دهد ‏و مابقی کلمات پشت سکه، بیانگر جملۀ «عیسی مسیح فاتح است» هستند‏.[35] زاره بدوگیان، سکه شناس ارمنی، اعتقاد دارد که توروس تحت تأثیر سکه های تانکر،[36] حاکم صلیبی شهر آنتاکیه، نام حضرت مسیح را ‏شبیه نوشتۀ پشت سکۀ[37] وی با کلمات ارمنی در سکۀ خود آورده است‏.‏[38]

نوع دوم سکۀ توروس نیز شبیه سکۀ قبلی است اما نوشتۀ پشت آن با سکۀ قبلی تفاوت دارد. در این سکه نیز ‏جملۀ مورد نظر به طور اختصار آمده است که شامل‏Խ ՂԹ Բ [39] به معنی «صلیب ‏عیسی مسیح فاتح است»[40] است‏.‏

پس از فوت توروس، از آنجا که تنها پسرش به علت مسمومیت فوت کرده بود برادرش، لئون ـ که در زمان ‏حیات توروس بر مناطق شرقی کیلیکیه حکمرانی می کردـ در 1129م، با نام لئون اول،[41] به جای او حاکم کل ‏منطقۀ کیلیکیه شد.‏

لئون اول، به دنبال فتوحات برادر موفق شد قسمتی دیگر از مناطق جنوب کیلیکیه را تصرف کند و شهرهای ‏مامیسترا،[42] آدانا‏[43] و طرسوس[44] را تحت کنترل درآورد. در 1130م، امیر غازی کومش تکین (1104ـ 1134م)،‏ حاکم خاندان ‏دانشمندیان و بالدوین دوم،[45] پادشاه صلیبی اورشلیم و آنتاکیه، به کیلیکیه لشکرکشی کردند. این دو در کنار شهر ‏مامیسترا با یکدیگر درگیر شدند و لئون از این فرصت استفاده کرد و با امیر غازی صلح کرد و با ارتش صلیبی ها ‏وارد جنگ شد و آنها را شکست داد. در 1135م، لئون موفق شد قلعۀ استراتژیک سرواندیکار[46] را از ‏تصرف نیروهای صلیبی خارج کند. یک سال بعد، رایموند[47] حاکم آنتاکیه، از لئون برای عقد پیمان دوستی دعوت کرد اما ‏او را زندانی کرد و تنها پس از تسلیم شهرهای مامیسترا و آدانا و همچنین، قلعۀ سرواندیکار و دریافت شصت هزار سکۀ ‏طلا او را آزاد کرد‏.[48]

امپراتوری بیزانس هرگز نتوانست با واقعیت تشکیل حکومت مستقل ارمنیان در کیلیکیه آشتی کند و تا آخرین ‏لحظه برای نابودی آن کوشید. در 1137م، امپراتور ژان دوم کومننوس[49] با هم پیمانی با رکن الدین مسعود ‏رومی (1116 ـ 1156م)، سلطان سلجوقیان روم و با هدف تصرف کیلیکیه و آنتاکیه به منطقه لشکرکشی کرد. لئون پس از یک سال ‏جنگ های مداوم در نهایت شکست خورد و خود به همراه همسر و دو پسرش اسیر و به زندان قسطنطنیه منتقل ‏شدند اما سه پسر دیگرش توانستند به حاکم اِدِسا پناه برند. به فرمان امپراتور کومننوس همۀ دیرهای متعلق به ‏ارمنیان غارت و کتاب های موجود در آنها سوزانده شدند و کیلیکیه بار دیگر تحت کنترل امپراتوری بیزانس درآمد‏.‏[50]

سکه های لئون اول

هر چند لئون اول با نام خود سکه ضرب کرده اما تا کنون فقط دو عدد از آنها با کیفیت نه چندان مطلوب ‏به دست آمده است که در یک کلکسیون شخصی نگهداری می شود. در یک طرف هر دو سکه، همچون سکه های ‏حاکمان قبلی، تصویر صلیب در وسط و در اطراف آن کلماتی به اختصار به همراه یک صلیب کوچک نقش شده ‏است. در سکۀ اول کلمات ‏ԵTՈ ԱՅ ԾԱԵՒ [51]‏و در سکۀ دوم کلمات þý ԱՅ ԾԱՌԱ [52]و در پشت هر دو ‏سکه کلمات ՔՍ ‏ [53]،‏ که کلمۀ ‏Ք‏ به شکل صلیب نقش شده است، به همراه نقش صلیب های کوچک و یک رشته ‏نقش مروارید در حاشیه، نقش شده است و معنی و مفهوم جمله های هر دو سکه «لئون خادم خداوند و ‏عیسی مسیح» است. [54]

بر خلاف سکه های روبن اول و کنستانتین، که تحت تأثیر سکه های حاکمان صلیبی در دو روی سکه هایشان از ‏نقش صلیب با بازوان مساوی استفاده کرده اند، توروس اول و لئون اول با استفاده از نقشی کاملاً متفاوت ‏ظاهراً سعی کرده اند تأثیر سکه های صلیبی را کم رنگ کنند.‏

روبن، یکی از پسران لئون اول، بر اثر شکنجه در زندان قسطنطنیه کشته شد و لئون نیز در 1141م، در زندان ‏درگذشت. دو سال بعد، توروس، پسر دیگر لئون، موفق شد از زندان فرار کند و از طریق قبرس خود را به ‏کیلیکیه برساند و در آنجا با گرد آوردن هم پیمانانی قلعۀ واهکا را از تسلط سلجوقیان خارج کند و ‏مابقی قلعه ها و شهرها را یکی پس از دیگری از امپراتوری بیزانس پس بگیرد. امپراتور مانول اول کومننوس[55] ‏چندین سردار خود را برای سرکوب توروس به کیلیکیه فرستاد اما همۀ آنها شکست خوردند. در 1156م، رکن ‏الدین مسعود رومی برای سرکوب توروس با سپاهش وارد کیلیکیه شد اما این بار شوالیه های معبد به کمک ‏توروس شتافتند و سپاهیان سلجوقی شکست خوردند.‏

توروس با رینالد شاتیون،[56] حاکم آنتاکیه، که هم زمان با سپاه سلجوقی وارد کیلیکیه شده بود، پیمان صلحی منعقد کرد. در 1157م، آنها با سپاهی مشترک به جزیرۀ قبرس، که تحت کنترل امپراتوری بیزانس بود، حمله کردند و با غنائم فراوان ‏بازگشتند. مانول اول نیز در تلافی این حمله در 1158م، به کیلیکیه لشکرکشی کرد اما کاری از پیش نبرد و سرانجام، با ‏میانجیگری بالدوین سوم،[57] پادشاه اورشلیم، پیمان صلحی منعقد شد و توروس با نام توروس دوم[58] حاکم کیلیکیه شد‏.[59]

رهبری کلیسای ارمنیان، که به علت فشارهای بیزانس و سلجوقیان سالیان طولانی مجبور به تغییر مکان مداوم در ‏خاک ارمنستان بود، در دوران حکومت توروس دوم از خاک ارمنستان خارج و در 1147م، در قلعۀ ‏هرومکلا،[60] واقع در شرق کیلیکیه مستقر شد.‏

سکه توروس دوم

از توروس دوم یک نـوع سکه از جنـس برنـز به دست آمده که هجده میلی متر قطر و بین 5/1 الی 2/3 ‏گرم وزن دارد. بر روی سکه، همچون سکۀ توروس اول، نقش صلیب در یک دایره دیده می شود که در اطراف آن کلمات þԹՈՐՈՍ ՅԱՍՏԻþ نقش شده است که کلمـۀ اول نام توروس است اما معنی کلمۀ دوم هنوز مشخص نیست. در پشت سکه، تصویر قلعه ای با درهای بسته و در اطراف آن کلمات þԱԹ ՈՍþ نقش شده که معنی آن نیز مشخص نشده است. به نظر زاره بدوگیان‏[61] سکه های توروس دوم، به خصوص تصویر پشت سکه، تحت ‏تأثیر سکه های رایموند دوم،[62] حاکم طرابلس‏ و بالدوین سوم، پادشاه اورشلیم، ضرب شده است‏.‏[63]

پس از فوت توروس در 1169م، پسر چهارسالۀ او با نام روبن به حکومت می رسد اما مله،‏‏[64] برادر توروس، ‏که به دلیل توطئه علیه برادرش به خارج از کیلیکیه تبعید شده بود به کمـک نورالـدین زنـگی (‏1118ـ1174م‏)، امیـر حلب، در ‏‏1170م، حکومـت کیلیکیه را بـه دست می گیـرد. مله با در پیش گرفتـن سیاستـی کاملاً متفاوت، با حـاکمان ‏مسلمـان منطقه هم پیمان می شود و امپراتوری بیزانس و صلیبی ها را از کیلیکیه بیرون می کند. او در سال های‏‏1170 ـ 1171م، پس از بیرون راندن صلیبی ها از کیلیکیه، دیرهای متعلق به آنان را تعطیل می کند. به همین دلیل، مورخان ‏صلیبی از مله به بدی یاد می کنند. به تلافی این عمل مله دو حاکم صلیبی منطقه، یعنی بوهمند دوم،[65] حاکم آنتاکیه ‏و بالدوین چهارم،‏[66] پادشاه اورشلیم، سپاهی به کیلیکیه اعزام می کنند اما هر دو شکست می خورند‏.[67] در زمان مله ‏پایتخت از قلعۀ واهکا به قلعۀ سیس منتقل شد.‏

از هیچ کدام از این دو حاکم، یعنی روبن و مله، تا کنون سکه ای به دست نیامده است.‏

سکه بالدوین سوم

در زمان مله شرایط برای تشکیل پادشاهی مستقل کیلیکیه مهیا شده بود اما او در 1175م، طی توطئه ای در ‏قلعۀ سیس کشته شد و این فرصت از دست رفت. روبن، فرزند استپان، برادر مله ـ که به همراه برادرش لئون نزد ‏اقوامش در قلعۀ بابرون[68] پناه برده بود ـ پس از کشته شدن عمویش، با تصمیم شورای حکام[69] به حکومت کیلیکیه ‏منصوب شد.‏ [70]

روبن دوم[71] نیز،‏ مانند مله دائم با صلیبی ها و امپراتوری بیزانس درگیر بود تا اینکه‏ امپراتوری بیزانس در سپتامبر 1176م، در جنگ میریکی فالون،[72] از سلجوقیان روم شکست خورد و مجبور شد از مناطق شرقی آسیای صغیر ‏عقب نشینی کند. درنتیجه، امپراتوری بیزانس برای همیشه از مرزهای کیلیکیه دور شد و این فرصت مناسبی ‏برای روبن بود تا حاکمان محلی وفادار به امپراتوری بیزانس را تحت کنترل خود درآورد.‏

هر چند با شکست امپراتوری بیزانس در جنگ، حضور ترکان سلجوقی در آسیای صغیر برای همیشه ‏تثبیت شد اما نتیجۀ این جنگ برای حاکمان ارمنی کیلیکیه نیز سرنوشت ساز بود. ‏ارمنیان که پس از جنگ 1071م ملازگرد، موفق به تشکیل حکومتی بارون نشین در کیلیکیه شدند، پس از جنگ 1176م، میریکی فالون نیز موفق ‏به تشکیل پادشاهی ارمنی کیلیکیه می شوند.‏

خاندان هتومیان،[73] از هم پیمانان سنتی امپراتوری بیزانس در کیلیکیه تنها پایگاه باقی مانده از این ‏امپراتوری بود. روبن برای به اطاعت در آوردن آنان قلعۀ مستحکم لامبرون[74] را محاصره کرد که این محاصره سه سال ‏طول کشید. بوهموند سوم،[75] حاکم آنتاکیه، از روبن برای انجام مذاکرات صلح با حاکمان هتومیان دعوت به عمل آورد و از ‏آنجایی که بوهموند با مادر روبن خویشاوند بود، روبن همراه مادرش به آنتاکیه رفت اما ‏هردوی آنها به دستور بوهموند دستگیر شدند‏.‏[76]

پس از دستگیری روبن در 1185م، بوهموند به کیلیکیه لشکرکشی کرد اما با مقاومت برادر روبن، یعنی لئون، ‏مواجه و مجبور به عقب نشینی شد. بوهموند کاری که با زور نتوانست انجام دهد از راه دیگری انجام داد. او در ‏قبال آزادی روبن، تعدادی از قلعه های کیلیکیه و مقادیری پول به صورت طلا دریافت کرد اما برای حاکمان کیلیکیه آنچه در قبال آزادی ‏روبن داده شد به اندازۀ قسم وفاداری روبن به آنتاکیه گران نبود، به همین علت نیز پس از ‏بازگشت به وطن طبق تصمیم شورای حکام از حکومت بر کنار و برادرش لئون به جای وی به حکومت رسید. ‏روبن مابقی عمرش را در دیری سپری کرد و در 1187م، در همان جا درگذشت.‏ [77]

از روبن دوم یـک نوع سکه از جنس برنـز بـه دسـت آمـده کـه دارای 21ـ22 میلی متـر قطر و 2/1 الی ‏‏2/35 گـرم وزن است و شبیه سکه های توروس دوم است. روی سکه، تصویر قلعه با درب های بسته و در اطراف ‏آن کلمات [78]‏Ռ ԱԻ ԲԵՆ ՈՐ ՍՏԵՖ ضرب شده است که ترجمۀ آن «روبن فرزند استفان» است. در پشت ‏سکه همچون دو حاکم قبلی نقش صلیب در یک دایره قرار دارد که در اطراف آن کلمات þԿԱՐ Ն Է ԱՅ [79] که به ‏معنی «با اراده خداوند» نگاشته شده است. [80]در 1187م، کی لوسینیان،[81] پادشاه اورشلیم، در جنگ حطین از صلاح الدین شکست خورد و اورشلیم از ‏تسلط صلیبی ها خارج شد که باعث آغاز لشکرکشی سوم صلیبی ها به فرماندهی ریچارد شیردل،[82] پادشاه ‏انگلستان؛ فیلیپ دوم،[83] پادشاه فرانسه؛‏ و فریدریش بارباروسا،[84] پادشاه آلمان‏ شد. پس از سقوط اورشلیم، کی لوسینیان ‏به قبرس رفت و حاکم آنجا شد. این خاندان ارتباط خویشاوندی نزدیکی با حاکمان کیلیکیه برقرار کرد که ‏طی این مقاله خواهیم دید چگونه پس از سقوط پادشاهی کیلیکیه بازماندگان این خاندان در اروپا خود را جانشینان ‏پادشاهان کیلیکیه ‏‎ ‎اعلام کردند.‏

• 

  قلعه باغراس

• 

  قلعه لامبرون

• 

  قلعه سیس

• 

  قلعه هرومکلا

یکی از شکوفاترین دوران های تاریخ ارمنیان کیلیکیه دورۀ حکومت لئون است. او، که با نام لئون ‏دوم‏[85] به جای برادرش به حکومت رسید، مجبور شد چند ماه بعد به جنگ سپاه بزرگ ترکان سلجوقی ـ که قصد تصرف ‏کیلیکیه را داشتندـ برود. او موفق شد سپاه سلجوقی را شکست دهد. یک سال بعد نیز، صلاح الدین ایوبی قصد داشت به ‏کیلیکیه حمله کند که به دلیل مقاومت سپاه لئون مجبور به عقب نشینی شد.‏

لئون از فرصت به دست آمده بر اثر جنگ صلیبی ها با صلاح الدین استفاده کرد و توانست کنترل قلعۀ باغراس[86] را ‏از دست شوالیه های معبد خارج کند که این اقدام او باعث نارضایتی پاپ شد. این قلعه درواقع، دروازۀ ورود به کیلیکیه از جنوب ‏بود و اهمیت بسیاری برای امنیت کیلیکیه و آنتاکیه داشت‏.‏[87]

هر چند پاپ کلمنت سوم[88] به علت تصرف قلعۀ باغراس ارتباط خوبی با لئون نداشت اما در 1189م، طی نامه ‏ای از لئون درخواست کرد تا به صلیبی ها کمک کند زیرا با سقوط حکومت های صلیبی در منطقه تنها حکومتی که ‏می توانست به آنها یاری برساند حکومت کیلیکیه بود و این فرصت مناسبی برای لئون بود تا از پاپ بخواهد تا وی را به عنوان پادشاه کیلیکیه به ‏رسمیت بشناسد.‏

هر چند لئون قدرت کافی برای اعلام پادشاهی خود بر کیلیکیه را در اختیار داشت اما به رسمیت شناختن پادشاهی ‏او از سوی پاپ به معنای به رسمیت شناختن پادشاهی او بر کیلیکیه توسط همۀ حاکمان اروپا بود زیرا طبق تصمیم ‏جلسۀ لاتران در 1073م، پاپ ها نه تنها رهبر کلیسای کاتولیک بودند بلکه رهبر تمامی پادشاهان و ‏حاکمان کشورهای مسیحی نیز محسوب می شدند.‏

فریدریش باباروسا در جواب درخواست لئون، طی نامه ای به وی قول داد که تاج و فرمان پادشاهی را از طرف پاپ برای او بیاورد اما این قول عملی نشد زیرا باباروسا پیش از رسیدن به قلعۀ سیس کشته شد‏.‏[89]

در 1191م، لئون قلعۀ درباساک،[90] که صلاح الدین آن را در 1188م، از دست حکومت آنتاکیه ‏خارج کرده بود، تصرف کرد. تصرف این قلعه باعث استحکام مرزهای جنوبی کیلیکیه در مقابل آنتاکیه و صلاح الدین شد‏.[91]

بوهموند سوم به قصد تصرف قلعۀ باغراس، که برای حکومت آنتاکیه اهمیت بسیار داشت، از صلاح الدین کمک ‏خواست اما لئون در 1193م، به بهانۀ مذاکره وی را به قلعۀ باغراس دعوت کرد و با ‏بوهموند همان کاری را کرد که وی با برادرش انجام داده بود. او بوهموند را پس از دستگیری با خود به قلعۀ سیس برد.‏

پس از یک سال تلاش های بی ثمر، بارون های آنتاکیه مجبور شدند برای آزادی بوهموند از هنری دوم ‏کنت شامپانی،[92] پادشاه اورشلیم و عکا درخواست کمک کنند. هنری دوم شخصاً به دیدار لئون رفت و در نتیجۀ ‏این مذاکرات بین بوهموند و لئون موافقت نامه ای نه ماده ای منعقد شد که براساس آن بوهموند سوگند خورد به کیلیکیه وفادار بماند و رایموند، فرزند ارشدش، را نزد لئون گذاشت تا با آلیس، دختر ارشد روبن، برادر لئون، ازدواج کند و فرزند آن دو، پس ‏از فوت لئون و بوهموند، حاکم دو کشور کیلیکیه و آنتاکیه شود. هدف لئون الحاق آنتاکیه به کیلیکیه ‏بود زیرا ارمنیان جمعیت غالب آن منطقه را تشکیل می دادند و بدین وسیله کیلیکیه قدرتمندترین حکومت در ‏منطقه می شد که مرزهای آن از شرق شهر اسکندرون، از غرب شهر سلوکیه و از شمال، کوه های توروس تا ‏منطقۀ قیصریه را دربر می گرفت.‏

صلاح الدین، که تمامی سوریه را تحت کنترل خود درآورده بود، قصد تصرف کیلیکیه را داشت اما در 1193م، ‏زمانی که سپاهیان دو طرف آمادۀ جنگ شده بودند، صلاح الدین درگذشت و درنتیجه، این جنگ بین دو قدرت منطقه به وقوع ‏نپیوست‏.‏[93]

سکه لئون دوم

از دوران حـکمرانی لئـون، در مقام بـارون کیلیکیـه، یک نوع سکه از جنس برنـز با وزن 2/4 گـرم و قـطر 18 ـ ‏‏24 میلی متر به دست آمده است که بر روی سکـه، تحت تأثیر سکه های سلجوقیـان روم، تصویـر شوالیـه ای زره پـوش ‏سـوار بر اسـب که پرچـمی در دسـت دارد، در داخل دایره ای با رشته های مروارید نقش شده و همچون سکۀ متعلق به لئون ‏اول اطراف آن عبارت ‏ԼԵՎՈՆ ԾԱ ԱՅ ՌԱ [[94‏ به معنی «لئون خادم خداوند» به همراه تصویر صلیب کوچکی ‏ضرب شده است. در پشت سکه، همچون سکه های پیشینیان، تصویر صلیبی با بازوان مساوی در یک دایره و در ‏اطراف آن عبارت ضرب شده در سکۀ برادرش یعنی þՈՐԴԻ ՍՏԵՖԱՆԷԻþ Ü به معنی «فرزند استفان» ـ ‏با تصویر یک صلیب کوچک در ابتدای عبارت ضرب شده است. شایان ذکر است که نقش صلیب کوچک در ‏بالای سکه، ابتدا و انتهای عبارت اطراف سکه را از یکدیگر جدا می کند که این رویه در تمامی سکه های حاکمان ‏بعد از لئون نیز استفاده شده است.‏

امپراتوری بیزانس پس از جنگ میریکی فالون دیگر خطری برای کیلیکیه نبود، امیران دانشمندیان ‏مناطق سیواس و مالاتیا درگیر جنگ های طولانی با یکدیگر بودند، سرزمین تحت حکومت سلجوقیان روم پس از ‏فوت سلطان قلیچ ارسلان دوم بین پسرانش تقسیم شده بود و به علت آغاز لشکرکشی سوم صلیبیون حکومت های ‏سلجوقی منطقه درگیر جنگ با آنها بودند و بالاخره حکومت های صلیبیون به خصوص، آنتاکیه به علت جنگ های ‏طولانی با صلاح الدین ضعیف شده و خطری برای کیلیکیه محسوب نمی شدند. اروپا نیازمند همکاری با کیلیکیه، ‏قدرتمندترین حکومت مسیحی منطقه بود. بنابراین، شرایط مناسب برای تشکیل پادشاهی کیلیکیه به وجود آمد. ‏لئون مجدداً با پاپ مذاکره کرد و او را برای به رسمیت شناختن پادشاهی کیلیکیه تحت فشار قرار ‏داد. او زیر نامه هایی را که به پاپ ارسال می کرد با نام پادشاه کل ارمنیان[95] امضا می کرد که بیانگر اطمینان او ‏از به رسمیت شناختن پادشاهیش از سوی پاپ بود.‏

ناموفـق ماندن تلاش صلیبـی ها برای تصرف اورشلیـم و عـدم قدرت گرفتـن مجـدد حکومـت های صلیبـی در منطقـه، ‏موقعـیت لئون را مستحـکم تر از قبـل کرد به طوری که امپراتور بیزانس و پاپ بـرای هم پیمانی با وی رقابت می کـردند. لئون از این فرصت به خوبی استفاده کـرد و در 6 ژانویـۀ 1198م، در کلیسای جامع شهر ‏طرسوس با حضور کاردینال کنراد‏،[96] نمایندۀ پاپ سلستین سوم؛[97] جاثلیق کلیسای ارمنی؛ حاکمان و روحانیان ‏ارشد ارمنی، آشوری و یونانی کیلیکیه؛ نمایندگان خلیفۀ بغداد؛ امپراتور بیزانس؛ پادشاه آلمان و کشورهای همسایه؛ ‏و بسیاری دیگر به عنوان پادشاه کیلیکیه تاج گذاری کرد‏. [98]به غیر از نمایندۀ پاپ، نمایندگان آلکسیوس سوم ‏آنجلوس،[99] امپراتور بیزانس و هاینریش چهارم،[100] پادشاه آلمان نیز به نشانۀ به رسمیت شناختن پادشاهی لئون، ‏برای او تاج فرستاده بودند‏.[101] با تاج گذاری لئون اول، پادشاه ارمنی کیلیکیه، فصل جدیدی در تاریخ کیلیکیه و همچنین ضرب ‏سکه آغاز شد.‏

بـا مقایسـۀ سـکـه هـای دو دوره، معلوم مـی شود که سکه های دورۀ بارونی از ظرافـت کمتـری برخوردارند و همــه از جـنس برنـز هستند که بسیار فـرسوده و کمیـاب اند. سکـه های دورۀ پادشاهـی هرچند تحت تأثیر سکه های دورۀ بارونی ‏ضرب شده اند اما از نظر نقش ها، نوشته ها و به خصوص، ظرافت و تنوع فلزات به کار رفتـه، تفاوت بسیـاری با سکـه های دورۀ بارونی دارند.‏

پیـش از آغـاز بررسی سکـه هـای دورۀ پادشاهـی لازم اسـت توضیـحاتـی در مـورد برخـی علائم نقـش شده روی سکه های پادشاهان ارمنی ‏کیلیکیه داده شود که تفسیرهای گوناگونی از آنها شده و تاکنون به نتیجۀ نهایی نرسیده است. بر روی این ‏سکه ها علائم و نشانه هایی وجود دارد که تعدادی از آنها شبیه علائم به کار رفتـه در آثار معماری ارمنـی است؛ ‏مثل تصویر چـهار گوی بین بازوان صلیـب که همین نقش در تعدادی از سنگ صلیب ها نیز به کار رفته است.‏[102]

• 

  مقایسه علائم نوشتاری زبان ارمنی با علائم روی سکه ها

• 

  نمونه ای از علائم روی سکه ها

• 

  حجاری سه گوی روی دیوار کلیسای نوراوانک

• 

  سنگ صلیب دیر گغارداوانک

• 

  لئون اول روبینیان

در موردی دیگر، بر روی سکه سه گوی در کنار یکدیگر به گونه ای نقش شده اند که مثلثی را تشکیل می دهند. این ‏نقش بر روی دیوار خارجی بعضی از کلیساها نیز حجاری شده است.‏

بـر روی بسیـاری از سکـه ها اشکالـی شبیـه عـلائـم نوشتـاری وجـود دارد کـه به اعتقـاد برخی از کارشناسان از علائم ‏نوشتاری زبان ارمنی باستان اقتباس شده است و پادشاهان کیلیکیه بدین وسیله خواسته اند ارتباط خود را با سرزمین ‏اصلی و پیشینیان خود حفظ کنند.‏[103]

برخی دیگر از کارشناسان این علائم را بیانگر مـکان ضرب، تاریـخ ضرب و یا نشانـۀ طراح سکـه می دانند. اثبات این نظریه نیاز ‏به بررسی کامل تری دارد اما چون این سکه ها معمولاً توسط جویندگان گنـج پیدا می شونـد و آنها نیـز از دادن اطلاعـات کامـل در ‏خـصوص مـکان و شرح کامل سکه های یافتـه شده پرهیـز می کنند، این موضوع کماکـان مبهم باقی مانده است.‏[104]

برای ضرب سکه های دورۀ پادشاهی از چهار نوع فلز ـ با اندازه ها و وزن های مختلف ـ که هر یک نام مخصوص ‏به خود را داشته اند، استفاده شده است.‏ این سکه ها عبارت اند از:

‏1.‏ سکه های از جنس طلا : این سکه ها را با نام های دینار، بیزاند‏،[105] داهکان و کارمیر می‏نامیدند. تعداد اندکی از این نوع سکه ها به دست آمده است به طوری که از لئون اول ‏‏دوازده عدد، از لئون دوم یک عدد، از کنستانتین اول دو عدد و از هتوم ـ لئون دو عدد سکه پیدا شده است. از این سکه ها، به غیر ‏از کلکسیون های شخصی، تعدادی در کتابخانۀ ملی پاریس، انجمن مخیتاریان در ونیز، موزۀ ‏باستان شناسی استانبول و مؤسسۀ رولن در انگلیس نگهداری می شوند‏.[106] سکه های طلا به ‏عنوان سکۀ یادبود ضرب می شدند که بسیاری از آنها به عنوان باج و خراج به سلاطین مصر واگذار شدند. ‏پیدا شدن دو سکۀ طلا در آن منطقه تأییدی بر این مطلب است.‏

‏2. سکه های از جنس نقره: این سکه ها را براساس وزن و اندازۀ آنها با نام های درام، با زیر ‏مجموعه های آن شامل دو و نیم درام؛[107] تاکاورین،[108] که همان شاهی در زبان فارسی است؛ ‏‏نوردرام[109] و هین درام[110] ‏با زیر مجموعه های آنها؛ و اوتزمان درام،[111] که سکۀ یادبود تاج گذاری است؛ می نامیدند.‏

‏3. سکه های از جنس نقره و برنز: [112] سکه هایی هستند که به عنوان سکۀ نقره، به خصوص در سال ‏های پایانی حکومت کیلیکیه، ضرب شده اند و با همان نام سکه های نقره نامیده می شدند.‏

‏4.‏ سکه های از جنس برنز: این سکه ها در سه اندازه و وزن ضرب شده اند که اندازۀ بزرگ آن با نام دانگ، اندازۀ متوسط با نام کاردز و اندازۀ کوچک آن با نام پوغ نامیده شده اند. در سال های ‏پایانی حکومت کیلیکیه به دلیل وخامت وضعیت اقتصادی سکه هایی از جنس برنز ضرب شده است ‏که به درام و نیم درام موسوم بودند.‏

سکه های نقره در شهرهای سیس، طرسوس و بندر آیاس و سکه های برنز در ضرابخانۀ شهر ‏سیس ضرب شده اند[‎.[113

لئون اول قلعۀ سیس را بازسازی و مستحکم و پایتخت پادشاهی کیلیکیه را به آنجا منتقل می کند و ‏تا پایان پادشاهی کیلیکیه، پایتخت در همین قلعه، که بعدها به شهری بزرگ تبدیل می شود، باقی می ماند.‏

رایموند، پسر بوهموند پادشاه آنتاکیه، پس از ازدواج با دختر برادر لئون، به همراه سپاهی از کیلیکیه در ‏شهر آنتاکیه مستقر می شوند و از این ازدواج فرزندی با نام روبن ـ رایموند متولد می شود که طبق توافق می ‏بایست پادشاه کیلیکیه و آنتاکیه می شد اما به علت درگذشت زود هنگام رایموند، عمویش ـ که حاکم تریپولی بودـ با ‏کمک صلیبی ها و شوالیه های معبد شهر آنتاکیه را تصرف می کند. لئون برای تحقق تصمیم خود، با حاکم تریپولی ‏و نیروهای صلیبی وارد جنگ می شود. این نبرد، که پانزده سال طول می کشد، با پیروزی لئون خاتمه می یابد و لئون، روبن ـ ‏رایموند را بر تخت پادشاهی آنتاکیه می نشاند. سه سال بعد، روبن ـ رایموند برای حفظ جانش از گزند توطئۀ درباریان ‏از آنتاکیه نزد صلیبی ها در مصر فرار می کند تا به کمک آنها نه تنها حکومت آنتاکیه بلکه کیلیکیه را نیز به دست ‏آورد. در نتیجه، لئون در تصمیم خود تجدید نظر می کند. ریتا، دختر بزرگ لئون، با جان دی بریین،[114] پادشاه ‏اورشلیم، ازدواج کرده بود. بنابراین، لئون ایزابلا (زابل)‏، [115] دختر خردسالش را که مادرش، سیلبیا، دختر پادشاه قبرس و از ‏خاندان لوسینیان بود، جانشین خود ‏اعلام کرد[116] و سیرآدان ـ حاکم شهر سلوکیه ـ را به سمت نایب السلطنه منصوب کرد و ادارۀ کشور را به کنستانتین پایل هتومیان،[117] ‏سردار ارتش کیلیکیه و حاکم قلعه بابرون،[118] سپرد.‏

در سکه های لئون اول از دو نوع نشان حکومتی استفاده شده است. در یک نوع که متعلق به خاندان روبینیان است، نقش دو شیر را در حالیکه به هم پشت کرده و بر روی دو پا ایستاده اند و از صلیبی که بین آنها قرار دارد ‏محافظت می کنند، دیده می شود. شایان ذکر است که بر روی سر شیرها تاجی وجود ندارد.‏

• 

  نشان خاندان باگرادونی

• 

  نشان پادشاهی کیلیکیه

• 

  نشان خاندان آرداشسیان

• 

  نشان خاندان روبینیان

نحـوۀ قرار گرفتـن دو شیـر کـه پشت بـه صلیبـی دارنـد و چرخـش سرهایشان به سمت صلیب، اقتبـاسی از نشان خانـدان ‏آرداشسیـان است که در آن دو عقاب پشت به ستاره ای دارند و سرهایشان را به سمت ستاره برگردانده اند. [119]‏از این نشان بر روی سکه های تیگران دوم استفاده شده است و احتمالاً در دوران لئون اول با این سکه ها آشنایی ‏داشته اند.‏

نشـان حـکومتی نـوع دوم متعـلق بـه پادشاهی کیلیکیه است که شامل شیر تاجداری است که صلیبی را با یک دست گرفته ‏است.‏

گفتنـی است کـه نشـان دوم اقتباسی از نشـان پادشاهـی باگرادونـی[120] در ارمنستان است که خاندان روبینیان ‏با آنها ارتباط خویشاوندی داشتند و لئون بدین وسیله می خواسته پادشاهی کیلیکیه را دنبالۀ پادشاهی خاندان ‏باگرادونی بر کل ارمنستان نشان دهد.‏

تنــوع سکـه هایـی کـه در تمـام دوران پادشاهان ارمنـی کیلیکیـه ضرب شده است به اندازۀ تنوع سکه های دورۀ ‏پادشاهی لئون اول نیست. سکه های لئون اول ابتدا در شهر طرسوس و پس از انتقال پایتخت به سیس، در ‏آن شهر ضرب شده اند.

• 

  سکه نقره لئون اول با یک شیر

• 

  سکه نقره لئون اول با یک شیر

• 

  سکه لاتین لئون اول

• 

  سکه طلای لئون اول

• 

  نوع دوم سکه تاج گذاری لئون اول

• 

  سکه تاج گذاری لئون اول

‏لئون سکه های یادبودی از جنس نقره به مناسبت تاج گـذاری ضرب کرد که دارای قطری به اندازۀ 21 ـ 26 میلی متـر و ‏وزن 2/88 ـ 3/15 گـرم هستند. [121]بر روی سکـه تصویر لئون اول، که ردای سلطنتـی به تن دارد، در حالیـکه به حالت ‏ستایش در مقابل مریـم مقـدس زانو زده است[122] و آن حضرت وی را تدهیـن می کند و در بالای سر آنها حضور ‏خداونـد به شکل دست ـ در سکه های با یک شیر ـ یا به شکل شعاع نـور یا کبـوتر ـ در سکه های با دو شیر ـ ‏ضرب شده است‏.[123] این تصاویـر در داخل دایـره ای از رشتـۀ مروارید قـرار داشته و در اطراف دایره عبارت ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ ԼԵՒՈՆ [124] به همراه صلیب کوچکی در ابتدای عبارت قرار دارد. پشت سکه های ‏تاج گذاری دو نوع نقش دیده می شود. نوع اول نشان خاندان روبینیان به صورت دو شیر پشت کرده ‏به یکدیگر است که در داخل دایره ای با نقش رشتۀ مروارید قرار دارد و در اطراف دایره عبارت ‏ԿԱՐՈՂՈՒԹԲՆ ԱՍՏՈՒԾՈՅ [125] به همراه صلیب کوچکی در ابتدای عبارت ضرب شده است.‏

نقش روی سکۀ نوع دوم، شبیه سکۀ قبلی است اما نقش پشت سکه تفاوت دارد و در آن تصویر شیری نقش شده که صلیبی ‏در دست دارد که نشان پادشاهی کیلیکیه است. نوشتۀ دور تصویر شبیه سکۀ قبلی است. شیری که در پشت این ‏سکه ها ضرب شده به سمت راست حرکت می کند در حالیکه در سکه های دیگر به سمت چپ حرکت می کند. طبق نظریۀ نرسیسیان، این نوع از سکه ها پیش از تاج گذاری ضرب شده اند زیرا زمانی که هاینریش چهارم، ‏پادشاه آلمان، قول آوردن تاج پادشاهی از پاپ را داد با قرار دادن جهت شیر به سمت راست خواسته است این پیام را ‏به صلیبی ها برساند که ارمنیان نیز همچون حکومت های صلیبی در شرق دریای مدیترانه جزئی از دنیای ‏مسیحیت هستند‏.‏[126]

در خصوص سکه های تاج گذاری ملقب به لئون اول بین سکه شناسان اختلاف نظر وجود دارد و افرادی مانند ‏دکتر روبن وارطانیان، مسئول بخش سکه شناسی موزۀ تاریخ ارمنستان، این نوع سکه ها را متعلق به لئون سوم می دانند‏.[127]

سکـه هـای طلای لئـون اول دارای 19/5 ـ 23 میلی متر قطر و 2/46 ـ 3/14 گـرم وزن است‏.[128] ‏بر روی سکه تصویر لئون اول در حالیـکه بر روی تختی نشسته است، نقـش شده است. نوشتـۀ دو طرف سکه و ‏تصویر پشت سکه شبیه سکۀ تاج گذاری با دو شیر است.‏

لئـون اول پـس از تـحـت کـنـترل درآوردن آنتـاکیـه در1216م، سکـه هایـی از جنـس نقـره ـ برنـز، بـرای استفـاده در آنتاکیـه، ‏ضـرب کـرد. این سکـه ها، کـه در شهر سیس ضرب شده اند، دارای قطری برابر با 19 میلی متر هستند و بسیار ‏کمیاب اند. این سکه ها از نظر نوشتۀ روی آنها بر دو نوع اند: بر روی سکۀ تحت تأثیر سکه های بیزانسی، ‏تصویر لئون اول از روبه رو در داخل دایره ای با رشتۀ مروارید نقش شده است و در اطراف آن ‏عبارت [129]‏LEO DEI GRATIA ‏با یک صلیب کوچک در ابتدای جمله ضرب شده است. در قسمت وسط پشت ‏سکه، صلیب با بازوان مساوی در داخل دایره ای با رشته های مروارید نقش شده که در اطراف آن عبارت‏REX ARMENIOR ‎ [130] ‏حک شده است. [131]کلمات دو سمت سکه با هم یک جمله تشکیل می دهند و لئون، همچون پادشاهان ‏اروپایی، خواسته این پیام را برساند که او با ارادۀ خداوند پادشاه ارمنیان شده است. سکۀ نوع دوم دارای همین ‏نقوش است اما نوشته های آن به زبان ارمنی است. بر روی سکه عبارت þԼԵՒՈՆ ԹԱԳՈՐ ՀԱՅԻՈՑþ به معنی ‏‏«لئون پادشاه ارمنیان» و در پشت سکه عبارت ‏‎ ՇԻՆԵԱԼ Ի ԳԱՂԱԳՆ Ի ՍԻՍ‏ به معنی «ضرب شهر سیس» ‏حک شده است‏.[132]

سکه های نقرۀ لئون اول را می توان به دو گروه تقسیم کرد: سکه ها با نقش دو شیر که بیشترین تعداد سکه های ‏به دست آمده از او را تشکیل می دهند و سکه ها با نقش یک شیر.‏

سکه های نقرۀ لئون اول با یک شیر در سه اندازه و وزن ضرب شده اند. سکه های دو درام‏ دارای 26/3 ـ 30 میلی متر قطر و 4/5 الی 5/66 گرم وزن هستند‏.[133] سکه های نیم دو درام[134] دارای 21/1 ـ ‏‏23/6 میلی متر قطر و 2/47 ـ 2/86 گرم وزن هستند. [135]سکه های نوع سوم، که یک چهارم دو درام‏[136] ‏نام دارند، دارای 16 ـ 17/6 میلی متر قطر و 1/39 ـ 1/49 گرم وزن هستند.‏ [137]

بر روی سکه های نقره، همچون سکه های طلا، لئون اول در وضعیت نشسته بر تخت نقش شده و در پشت سکه ها نشان ‏پادشاهی کیلیکیه، یعنی تصویر شیر تاجداری که صلیبی در دست دارد، ضرب شده است. جمله های دو روی سکه ها ‏همان جمله های دو روی سکه های طلا و تاج گذاری هستند. در این نوع سکه ها شیر با دو جهت ضرب شده ‏است. سکه هایی که در آنها شیر در جهت راست حرکت می کند که این سکه ها احتمالاً هم زمان با تاج گذاری ‏ضرب شده اند و سکه هایی که در آنها شیر در جهت چپ حرکت می کند که طی سالیان پس از تاج گذاری ضرب شده اند.‏

سکۀ نقرۀ لئون اول با دو شیر در دو اندازه و وزن ضـرب شده اند. سکه های درام‏ که 20/8 ـ 25/3 ‏میلی متر قطر و 2/30 ـ 3/22 گرم وزن دارنـد[138] و سکـه های نیم درام ‏که 16/3 ـ 17/7 میلی ‏متر قطر و 1/29 ـ 1/43 گرم وزن دارند‏.[139] روی سکـه شبیه سکـه های نقرۀ قبـلی است اما در پشت آن ‏نشان خانـدان روبینیان، یعنی صلیبی با دو شیر، ضرب شده است.‏

بر روی سکه های لئون اول تصویر او در حالت نشسته بر روی تخـتی که ‏از دو شیر ماده تشکیل شده و همـان نشان خاندان باگرادونی اسـت، نقـش شـده است. در این تصـویر، کـه توسط پادشاهان بعـدی نیز برای ضرب سکـه مورد استفاده واقـع شد، او ردایـی بر تن ‏دارد که پوشیده از تصاویر شیرهایی است که نشان پادشاهی کیلیکیه هستند و شمشیری به کمر بسته است. در ‏دست راستش کره ای قرار دارد کـه بر روی آن صلیبی نقش شده. این نمـاد توسط پادشاهان انگلیس و روم نیز ‏استفاده شده است‏.[140] در دست چپش گل زنبقی به عنوان نماد سلطنت دیده می شود که این نماد را نیز پادشاهان فرانسه ‏و روحانیان فلورانس استفاده می کردند. [141]این دو نماد تحت تأثیر سکه های صلیبی ها بر روی سکه های لئون اول ‏ضرب شده است. بر روی سر لئون تاجی که شبیه تاج خاندان آرشاکونیاتس[142] ارمنستان است قرار دارد اما ‏تحت تأثیر تاج های اروپایی بر روی آن صلیبی نقش شده است. شایان ذکر است که تاج روی سر لئون و تاج روی سر ‏شیر شبیه یکدیگرند. از دو طرف تاج، سه زنجیر بافته شده که در انتهای آنها گوی هایی قرار دارد که روی موهای بلند ‏وی افتاده اند.‏

• 

  سکه های برنز لئون اول

• 

  سکه های برنز لئون اول

• 

  سکه های نقره لئون اول با دو شیر

در پشت سکـه های لئـون اول، به همراه تصویر شیـر، صلیبـی نقـش شده است که دارای دو بازوی افـقی است. این ‏نوع صلیب، که مسیحیان اعتقاد دارند صلیب واقعی حضرت مسیح است، بیشتر از سوی کلیساهای شرق مورد استفاده قرار می گرفته است. ‏در کلیسای ارمنی این نوع صلیب با نام صلیب هایراپتاکان[143] و در کلیسای ارتدکس شـرق با نام صلیـب ‏پاتریارکـی[144] معروف است. صلیبی ها پس از فتح اورشلیم در جست و جوی این صلیب بودند و شوالیه های سنت ‏جان پس از فتح اورشلیم تصویر این صلیب را به عنوان نماد خود انتخاب کردند. لئون نیز تصویر این صلیب را ‏در سکه های خود ضرب کرد. تعدادی از پادشاهان بعدی کیلیکیه نیز از همین صلیب در سکه های خود ‏استفاده کرده اند.‏

لئون اول یک نوع سکۀ برنز ضرب کرده است که دارای 28/2ـ 30/7 میلی متر قطر و 4/22 ـ 9/27 گرم ‏وزن است‏.[145] بر روی سکه، تصویر سر شیری که تاجی شبیه تاج روی سر لئون در سکه های نقره برسر ‏دارد، دیده می شود. دور سکه همان عبارت سکه های نقره ضرب شده است. در پشت سکه صلیب با دو بازوی افقی به تنهایی ‏با علائم مختلف کنار آن نقش شده است و دور آن عبارت [146]þՇԻՆԵԱԼ Ի ՔԱՂԱՔՍ Ի ՍԻՍ ضرب شده است و در ابتدای عبارت صلیب ‏کوچکی قرار دارد. در تعدادی از سکه های برنز در انتهای بازوان صلیب گوی هایی وجود ‏دارد که این نوع نقوش خاص صلیب های ارمنی است.‏

هر چند از دوران اولین حاکمان کیلیکیه نام خداوند در سکه های آنها آمده است اما از دورۀ روبن دوم به صورت ‏پیام «خداوند حامی حاکم» تغییر شکل می دهد که این پیام در سکه های دورۀ پادشاهی لئون اول نیز آمده است. ‏امپراتوران بیزانس از قرن چهارم میلادی برای اولین بار علائم مسیحیت را در سکه های خود نقش کردند. ‏سپس، از قرن هفتم میلادی نام خداوند یا حضرت عیسی مسیح در سکه ها ذکر شد. در قرون وسطا پادشاهان اروپایی ‏از این روش در سکه های خود به صورت جملۀ «با ارادۀ خداوند» برای رساندن پیام حمایت خداوند از آنها برای ‏رسیدن به حکومت استفاده کردند. پادشاهان و حاکمان صلیبی از این جمله در سکه های خود استفاده کردند و ‏حاکمان کیلیکیه نیز از دورۀ روبن دوم این جمله را به زبان ارمنی در سکه های خود آوردند. در سکه های لئون ‏دوم و هتوم دوم این جمله حذف شد اما از دورۀ پادشاهی سمبات استفاده از آن مجدداً آغاز شد.‏

لئون اول برای گرفتن تأیید پاپ اینوسنت سوم[147] برای پادشاهی روبن ـ رایموند بر آنتاکیه در 1216م با او ‏نامه نگاری کرده است. تعدادی از این نامه ها، که به زبان لاتین نوشته شده اند، در آرشیوهای واتیکان نگهداری می ‏شود. لاک و مهر لئون اول از جنس طلا با روبان قرمز به نامه وصل شده است که نقوش روی آن شبیه سکه های ‏نقره است و نشان پادشاهی کیلیکیه در پشت آن دیده می شود. در دو طرف لاک و مهر جملۀ «لئون پادشاه ارمنیان» به زبان ‏ارمنی ضرب شده است. گفتنی است، صلیبی که در دست شیر قرار دارد از نوع صلیب های کلیسای ارمنی است.‏

لئون اول در 1219م درگذشت و پادشاهی کیلیکیه به زابل، دختر هفت سالۀ او، رسید. کم سن و سال بودن ‏زابل باعث شد که دربار به مدت ده سال در وضعیت هرج و مرج به سر برد. دو سال بعد از فوت لئون، ‏سیرآدان، نایب السلطنه، کشته شد و طبق تصمیم شورای حکام کنستانتین پایل نایب السلطنه شد. روبن ـ رایموند، ‏که از حمایت صلیبی ها و تعدادی از حاکمان کیلیکیه برخوردار بود، برای تصرف تخت ‏پادشاهی با سپاهی به سمت سیس حرکت کرد و در نزدیکی قلعۀ بابرون با ارتش کیلیکیه، به فرماندهی کنستانتین پایل، مواجه شد. روبن ـ ‏رایموند در جنگ شکست خورد و دستگیر شد و دو سال بعد در زندان به قتل رسید. علاء الدین کیقباد، سلطان سلجوقیان ‏روم، از این وضعیت استفاده کرد و مناطقی از سواحل غربی پادشاهی کیلیکیه را به تصرف درآورد.‏

کنستانتین پایل، که قصد داشت زابل را به عقد پسرش درآورد، شورای حکام تشکیل داد اما بر خلاف ‏انتظارش شورا به ازدواج زابل با فیلیپ، پسر شانزده سالۀ بوهموند چهارم، حاکم آنتاکیه، رأی داد. در 1222م، ‏فیلیپ وارد شهر سیس شد و با زابل ازدواج کرد. سه سال بعد درباریان او را متهم به همکاری با پدرش بر علیه ‏منافع کیلیکیه کردند. فیلیپ هنگام فرار از کشور دستگیر و کشته شد. بوهموند برای گرفتن انتقام با علاءالدین کیقباد ‏هم پیمان شد و به کیلیکیه حمله کرد. صلیبی های معبد به علت هم پیمانی بوهموند با سلجوقیان به کیلیکیه کمک ‏کردند و در نتیجه سپاه مشترک بوهموند و سلجوقیان شکست خورد‏.[148]

زابل پس از کشته شدن شوهرش از دربار فرار کرد و به قلعۀ صلیبی های معبد در نزدیکی سلوکیه پناهنده شد. ‏کنستانتین پایل قلعه را محاصره و او را به دربار باز گرداند و قلعه را از دست صلیبی ها خارج کرد. [149]

طبق تصمیم شورای حکام، در 1226م، زابل چهارده ساله بر خلاف خواسته اش مجبور شد با هتوم،[150] پسر ‏یازده سالۀ کنستانتین پایل، ازدواج کند. در بهار همان سال مراسم تاج گذاری برگزار شد اما کنستانتین ‏پایل کماکان نایب السلطنه باقی ماند[151]‏ و تمام سمت های مهم کشوری را بین دیگر فرزندان خود تقسیم کرد. ‏به این ترتیب، پادشاهی کیلیکیه از خاندان روبینیان به خاندان هتومیان منتقل شد.‏

سلجوقیان روم در نیمۀ اول قرن سیزدهم میلادی تمام مناطق مرکزی آسیای صغیر، از دریای سیاه تا دریای ‏مدیترانه را تصرف می کنند و هتوم اول برای جلوگیری از حملۀ آنها به کیلیکیه با آنها پیمان دوستی منعقد می کند و تحت ‏الحمایۀ سلاطین سلجوقی قرار می گیرد. در 1230م، سپاهیان مغول به مناطق غرب آسیا رسیدند. در ‏جنگی که در 1243م، در نزدیکی شهر ارزنجان درگرفت، سلجوقیان روم شکست خوردند و مناطق وسیعی از ‏سرزمین خود را از دست دادند. هتوم اول باید تصمیم می گرفت که یا با سلجوقیان هم پیمان بماند یا با مغول ها ‏هم پیمان شود و او انتخاب دوم را برگزید. کشورهای اروپایی نیز برای تسلط مجدد بر سرزمین ‏های کنارۀ شرقی دریای مدیترانه به دنبال هم پیمانی با مغول ها در مقابل مسلمانان منطقه بودند که در جهت ‏منافع مغول ها نیز بود و این ارتباط را تنها کشور قدرتمند مسیحی منطقه، یعنی کیلیکیه، می توانست برقرار کند. بنابراین، مغول ها متعرض کیلیکیه نشدند.‏

• 

  مینیاتوری از جنگ مراو

• 

  تابلوی نقاشی بازگشت زابل به دربار،اثر وارتکس سورنیان

• 

  نامه لئون اول و دو روی لاک و مهر نامه

• 

  نامه لئون اول و دو روی لاک و مهر نامه

• 

  صلیب پاتریارکی

• 

  تصویر لئون اول که بر روی سکه های نقره و طلا نقش شده است

هتوم اول از ضعف سلجوقیان استفاده کرد و اقوام ترک قرامان را که مناطق غربی کیلیکیه را تصرف ‏کرده بودند، شکست داده و آنها را مجبور کرد از منطقه دور شوند. هرچند حکومت سلجوقیان روم دیگر خطری ‏برای کیلیکیه نبود اما در جنوب حکومت جدید مملوک ها‏[152] در مصر قدرت گرفته و سوریه را تصرف کرده و ‏برای کیلیکیه تهدیدی جدید بود. بنابراین، در 1254م، هتوم اول برای عقد پیمان با منگوقاآن[153] برای مقابله با ‏مملوک ها به مغولستان سفر کرد. در 1258م، هلاکوخان بغداد را تصرف کرد و سال بعد به طرف سوریه ‏حرکت کرد و سپاهیان مغول و کیلیکیه مملوک ها را شکست داده و شهرهای حلب و دمشق را تصرف کردند‏.[154] ‏در 1260م، حکومت مصر را سلطان ظاهر بیبرس بندقداری به دست گرفت و موفق شد نه تنها سوریه را ‏بازپس گیرد، بلکه با اعلام جهاد علیه مسیحیان موفق شد حکومت های صلیبی تریپولی و آنتاکیه را برچیند و ‏پس از تصرف آنتاکیه اهالی آنجا را قتل عام و شهر را ویران کند. [155] در نتیجه، کیلیکیه تنها حکومت مسیحی ‏منطقه باقی ماند.‏

سپس مملوک ها در 1266م، زمانی که هتوم اول برای مذاکره با آباقا[156] به تبریز رفته بود، به کیلیکیه ‏حمله کردند و در جنگی که در منطقۀ مراو درگرفت، سپاه کیلیکیه شکست خورد. توروس، ولیعهد هتوم، کشته شد ‏و لئون، دیگر پسر هتوم، به اسارت درآمد. مملوک ها پیش از رسیدن هتوم موفق شدند مناطق جنوبی کیلیکیه را ‏غارت و بیش از چهل هزار نفر را به بردگی ببرند‏.[157] هتوم برای آزادی پسرش و دیگر اسیران وارد مذاکره شد و ‏با پرداخت مبالغی و چشم پوشی از مناطقی در جنوب کیلیکیه بالاخره موفق شد در 1268م، لئون را آزاد کند. پس از رسیدن لئون به پایتخت، هتوم به نفع لئون از سلطنت کناره گیری کرد و تا پایان عمرش (1270م) در دیری اقامت گزید. یکی از اقدامات مهم هتوم اول اعلام بندر آیاس[158] به ‏عنوان منطقۀ آزاد تجاری بود که در نتیجه پس از آن کالاهای وارد شده به این بندر شامل هیچ گونه عوارض نمی شد و این کار باعث رونق اقتصادی کیلیکیه ‏شد.‏

از هتوم اول دو نوع سکۀ نقره و دو نوع سکۀ برنز به دست آمده است. سکه های نقرۀ نوع اول دو ‏اندازه و وزن دارند و سکه های نقرۀ نوع دوم دارای دو نوع عبارت در پشت سکه هستند. از آنجایی که ‏هتوم از خاندان روبینیان نبود، بنابراین در سکه های خود فقط از نشان پادشاهی کیلیکیه استفاده کرده است.‏

با آغـاز پادشاهی هتوم سکۀ نقره ای که با نام سکـۀ هتوم ـ زابـل معروف است، در دو اندازه با نام درام با قطر 19 ـ 22 میلی متر و وزن2/3 ـ 3 گرم و نیم درام با قطر 15 ـ 16 میلی متر و وزن 1/2 ـ 1/5 گرم ‏ضرب شده است. این سکه ها نقوش و نوشته های یکسانی دارند‏.[159] هرچند هتوم پادشاه کیلیکیه بود و کنترل کشور ‏نیز در دست پدرش قرار داشت، اما ملکه زابل نیز دارای حامیانی در بین درباریان و حاکمان کیلیکیه بود و ضرب این ‏نوع سکه بیانگر این واقعیت است که هتوم به عنوان همسر تاجدار[160] محسوب می شد و پس از فوت زابل در 1252م، نیز هتوم کماکان تا پایان عمرش در این سمت باقی ماند و فرزندش که فرزند زابل نیز بود مشروعیت ‏پادشاه بودن را به دست آورد‏.[161]

در وسط دایرۀ روی سکه، تصویر تمام قد هتوم و زابل در حالت ایستاده نقش بسته است که پایۀ بلند صلیبی در دست ‏دارند. صلیب واقع در بالای پایه، طوری قرار گرفته که در ابتدای جملۀ دور سکه باشد. دور سکه عبارت [162]‏ԿԱՐՈՂՈՒԹԻՒՆՆ ԱՅ Է þ ضرب شده است. پشت سکه نشان پادشاهی کیلیکیه نقش بسته اما صلیبی که ‏در دست شیر قرار دارد از نوع صلیب کلیسای ارمنی است. دور سکه عبارت [163]‏ՀԵԹՈՒՄ ԹԱԳԱՒՈՐ ýՀԱՅՈՑ ‏ ضرب شده است.‏[164]

• 

  سکه برنز کاردز هتوم اول

• 

  سکه برنز دانگ هتوم اول

• 

  سکه نقره هتوم اول با غیاث الدین کیخسروبن کیقباد

• 

  سکه نقره هتوم اول با علاءالدین کیقباد بن کیخسرو

• 

  سکه نقره هتوم و زابل

پس از قبول تحت الحمایگی سلجوقیان، هتـوم اول دو نـوع سکـۀ نقـره در شهــر سیـس ضرب کـرده که در آنها نام دو تن از سلاطین سلجوقی بین سال های 1220ـ 1246م ذکـر شده است. روی هـر دو نـوع سکـه تصویر هتـوم به صورت سوارکاری که تاجی ‏بر سر و گل زنبق در دست دارد، نقش شده است. در زمینۀ سکه و پشت سر هتوم صلیب کوچکی قرار ‏دارد و در اطراف هر دو نوع سکه عبارت ‏ՀԵԹՈՒՄ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ[165]‏ به همراه صلیب ‏کوچکی در ابتدای جمله حک شده است.‏

در پشت سکۀ ضرب شده در 634 ق/1237م، عبارت «السلطان المعظم علاءالدین کیقباد بن کایخسرو» ضرب ‏شده است. این نوع سکه 20 ـ 22 میلی متر قطر و 2/6 ـ 2/77 گرم وزن دارد.‏[166]

سکـۀ نـوع دوم از ایـن گـروه دارای 23 ـ 25 میلی متـر قـطر و 2/8 ـ 3 گـرم وزن اسـت و در پشـت آن جملۀ ‏‏«السلطان الاعـظم غیاث الدنیـا والدین کیـخسرو بن کیقبـاد ضرب بسیس سنـه…» با تاریخ های مختلف همچون «تسع و ‏ثلاثین و ستمائه»، «اربعین و ستمائه»، «احد و اربعین و ستمائه» و چند تاریخ دیگر، که در مجموع شامل پنج تاریخ بین ‏سال های 637 ـ 643ق است، ضرب شده است.‏

هتـوم اول سکـه از جنـس برنـز در دو اندازه و وزن ضرب کرده است. سکۀ بزرگ تر، که دانگ نام ‏دارد، 25ـ 30 میلی متر قطر و 4/9ـ 7/8 گرم وزن دارد و سکۀ کوچک تر، که کاردز نام دارد، ‏20 ـ 24 میلی متر قطر و 3/7 ـ 4/5 گرم وزن دارد‏.[167] نقش روی سکۀ دانگ شبیه نقش روی ‏سکۀ نقرۀ لئون اول است کـه او را به صـورت نشستـه بر روی تخـت نشان مـی دهد و دور سکـه عبارت‏ ՀԵԹՈՒՄ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ[168]þ ضرب شده است. در پشت سکه ها صلیب با بازوانی مساوی ‏و در اطراف آن، مانند سکه های برنز لئون اول، عبارت [169]þՇԻՆԵԱԼ Ի ՔԱՂԱՔՍ Ի ՍԻՍ ضرب ‏شده است.‏

بر روی سکـۀ کاردز تصویر سوارکاری تاج بر سر که گل زنبق در دست دارد، ضرب شده است و در ‏پشت سکه، صلیبی با بازوان مساوی دیده می شود. نوشتۀ دو روی سکه همان نوشتۀ سکۀ دانگ است.‏

لئون دوم به احترام پدر تا زمانی که هتوم زنده بود تاج گذاری نکرد[170]‏ و این موضوع در سکه های ضرب شده نیز ‏مشهود است. از این دوره که کمتر از دو سال طول کشید، سکه های طلا و نقره ای به دست آمده که به نام ‏سکه های لئون ـ هتوم معروف است. سکه های نقره 21 ـ 22 میلی متر قطر و 2/86 ـ 3/05 گرم ‏وزن دارند. [171]تعدادی از این سکه ها از نظر نقش و تعدادی نیز از نظر نوشته های روی آنها با مابقی سکه های لئون دوم تفاوت ‏دارند.‏

مینیاتور لئون دوم به همراه ملکه کران و فرزندانشان،اثر توروس روسلین

یک نوع از سکه های لئون ـ هتوم شبیه سکۀ هتوم ـ زابل است که بر روی آن عبارت þԿԱՐՈՂՈՒԹԻՒՆՆ ԱՅ[172] و در پشت آن دورتا دور سکه عبـارت [173]‏ԼԵՈՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈ ‏همراه با تصویر شیری بدون تاج و صلیب ضرب شده است. از تصویر شیر بدون صلیب و تاج اولین ‏بار در این سکه استفاده شده و بعدها در تعدادی از سکه های برنزی پادشاهان بعدی نیز تکرارشده است.

‏ در نوع بعدی سکه های لئون ـ هتوم، که مانند سکه های لئون اول است، نام های لئون دوم و هتوم اول آمده ‏است. روی سکه عبـارت ‏ԼԵՒՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ[174]، در پشت آن نشان پادشاهی کیلیکیه و در ‏اطراف آن عبارت [175]‏Հ ԹԱ Ն ԹԱՂԻՍՈՐ Ա ‏ نقش شده است.‏

مملوک ها در 1274م، باردیگر به کیلیکیه حمله می کنند و لئون نمی تواند از ورود آنها به داخل کشور جلوگیری کند. آنها بعد از غارت و کشتار از کیلیکیه خارج می شوند و باعث شیوع بیماری طاعون می شوند که ملکه و دو ‏تن از فرزندان لئون نیز بر اثر ابتلا به این بیماری فوت می کنند. پس از مدتی، مملوک ها مجدداً به کیلیکیه حمله می ‏کنند اما این بار از سپاه لئون شکست می خورند و سلطان بیبرس نیز کشته می شود.‏

مغول ها در 1280م، برای اخراج مملوک ها از سوریه با آنها وارد جنگ می شوند و برای تصرف شهر ‏حمص سپاه کیلیکیه به آنها کمک می کند. در 1285م، لئون دوم برای تجدید پیمان به مغولستان سفر می کند و ‏در بین راه در دیر قره کلیسا اقامت می گزیند.‏

لئـون دوم سکـه هایی از جنـس طلا، نقـره و برنـز در شـهر سیـس ضرب کـرده است. تنها سکۀ طلایی که از او در منطقۀ ‏کیلیکیه در قـرن نوزدهـم میلادی پیدا شد، به موزۀ استانبـول منتقـل و پـس از مـدتی ناپدیـد شد‏.[176] هرچـند لئـون دوم ‏از طرف مـادری از خانـدان روبینیان بود و می توانست از نشان آن خاندان بر روی سکه هایش استفاده کند اما به ‏دلایل نامعلومی از آن نشان استفاده نکرده است.‏

لئون دوم سکۀ نقره در دو اندازه با نقوش و نوشته های یک شکل ضرب کرده است: سکۀ درام 19ـ 24 ‏میلی متر قطر و 2/05 ـ 3 گرم وزن و سکۀ نیم درام که 15 ـ 17 میلی متر قطر و 1/40 ـ ‏‏1/4 گرم وزن دارند. روی سکه تصویر لئون دوم سوار بر اسب، تاجی بر سر و گل زنبق در ‏دست ضرب شده است. در اطراف تعدادی از سکه ها عبارت [177]‏ԼԵՒԻՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑþ و در ‏تعدادی دیگر عبارت þԼԵՈՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱ[178] ‏ ضرب شده است. پشت سکه، نشان پادشاهی ‏کیلیکیه با صلیب دارای دو بازوی افقی نقش شده. شیر در تعدادی از این سکه ها در جهت چپ و در تعدادی دیگر ‏در جهت راست حرکت می کند. دور سکه عبارت [179]‏ՇԻՆԵԱԼ Ի ՔԱՂԱՔՍ Ի ՍԻՍ‏ ضرب شده است.‏

سکه های برنز کاردز نام دارند که دارای 21ـ 25 میلی متر قطر و 1/9ـ 5/3 گرم وزن هستند. ‏روی تعدادی از این سکه ها تصویر صلیب با بازوان مساوی و دور سکه همان عبارت سکۀ نقره ضرب شده ‏است. در پشت این سکه ها تصویر شیری بدون صلیب و تاج، شبیه سکۀ نقرۀ لئون ـ هتوم نقش بسته و در ‏اطراف آن عـبـارت[180]þՀԱՏԵԱԼ Ի ՔԱՂԱՔՆ ՍԻՍ حـک شده است. این نـوع از سکـه ها دارای کمترین ‏وزن در بین سکـه های برنـز لئون دوم هستند.‏

• 

  سکه برنز لئون دوم

• 

  سکه برنز لئون دوم

• 

  سکه نقره لئون دوم

• 

  سکه نقره لئون - هتوم شبیه سکه های لئون اول

• 

  سکه نقره لئون - هتوم شبیه سکه هتوم اول

نـوع دوم سکه های برنز لئون دوم شبیـه سکـه های برنز قبلی هستند، امـا پشت و روی آنها برعکس سکه های ‏قبلی است. بدین صورت که روی سکه تصویر شیر و دور آن عبارت‏ԼԵՒԻՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ýՀԱՅՈՑ‏ نقش شده و پشت سکه تصویر صلیب و اطراف آن عبارت ‏ՇԻՆԵԱԼ Ի ՔԱՂԱՔՍ Ի ՍԻՍ‏ ‏ضرب شده است که فقط کلمۀ اول این عبارت با سکۀ قبلی تفاوت دارد.‏

هتوم دوم در 1289م، جانشین پدر شد. او در تمام طول حکمرانی تاج گذاری نکرد و چندین بار از حکومت ‏کناره گیری کرد و تا پایان عمرش نتوانست تصمیم نهایی برای ماندن یا ترک حکومت بگیرد. هتوم دوم، که ‏پیرو مذهب فرانسیسکن[181] بود، در هیچ یک از سکه های خود از نشان پادشاهی کیلیکیه و همچنین از نشان ‏خاندان روبینیان استفاده نکرد.‏

در 1291م، سپاه مملوک ها، به فرماندهی ملک افشین، به کیلیکیه حمله کرد. هرچند سپاه کیلیکیه در مقابل ‏مملوک ها ایستادگی کرد اما آنها قلعۀ هرومکلا را تصرف و جاثلیق را به اسارت بردند که پس از آن مقر جاثلیقی ‏به شهر سیس منتقل شد. هتوم دوم پس از عقب نشینی مملوک ها از حکومت کناره گیری کرد و زندگی زاهدانه ای را در ‏یکی از دیرهای فرانسیسکن برگزید و برادرش، توروس که نایب السلطنه بود، کشور را اداره کرد اما یک سال بعد ‏هتوم به حکومت بازگشت و در 1295م برای تجدید پیمان دوستی با مغول ها نزد غازان خان رفت. پس از ‏بازگشت، احتمالاً تحت فشار برادرش توروس، به نفع او از حکومت کناره گیری کرد.‏

از وقایع مهم دورۀ حکومت هتوم دوم، موافقت دربار در پیروی کلیسای ارمنی از پاپ بود و در مقابل پاپ نیز می ‏بایست نیروی نظامی برای کمک در جنگ علیه مملوک ها اعزام می کرد. این تصمیم باعث دودستگی در کلیسای ‏ارمنی شد‏.‏[182]

هتوم دوم یک نوع سکۀ نقره و دو نوع سکۀ برنز در شهر سیس ضرب کرده است. سکـه های نقره 13ـ‏‏15/7میلی متـر قـطر و 0/5الـی 0/8گـرم وزن دارنـد کـه در مـقایسـه بـا وزن سکـه هـای پادشاهـان پیشین ‏نشان دهندۀ وضعیت بد اقتصادی در دورۀ هتوم دوم هستند.‏

سکۀ نقرۀ هتوم دوم که درام نام دارد، شبیه سکۀ لاتین لئون اول است. بر روی این سکه صورت هتوم از روبه رو ‏نقش شده و در اطراف آن عبارت þՀԵԹՈՒՄ ԹԱԳԱՒՈՐþ ضرب شده است. در پشت سکه، نقش صلیب با ‏بازوان مساوی و در اطراف آن عبارت ‏ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑþ ضرب شده است که عبارت پشت سکه تکمیل کنندۀ ‏عبارت روی سکه و ترجمۀ عبارات دو روی سکه «هتوم پادشاه کل ارمنیان» است.‏

نـوع اول سکـۀ برنز هتوم دوم 19 ـ 22 میلی متر قطر و 3ـ4/1 گرم وزن دارد. نقـوش روی این نوع سکه ‏و نوشتۀ اطراف آن شبیـه سکۀ نقـره است. در پشت سکه صلیبـی با دو بازوی افقی نقـش شده و در پایۀ صلیب تزییناتی ‏دیده می شود.‏

تزییـنات زیـر پایـۀ صلیـب، از نـوع تزیینات به کار رفته در سنگ صلیب هاست. ایـن نقـش بیـانـگر بـال هـای پرنـده ای ‏اساطیـری به نام پیونیـک است که همان ققنوس ایرانیان و نماد جاودانگی است. از قـرن یازدهم میلادی ‏استفاده از این نـماد در سنگ صلیب ها آغاز شـد که تا به امـروز ادامه دارد.‏

نوع دوم سکۀ برنز دارای 18ـ21/2 میلی متر قطر و2ـ3/33 گرم وزن هستند. بـر روی سکـه، ‏تصویـر شاه کـه به صـورت چهارزانو نشستـه اسـت و در اطراف سکـه عـبـارت þՀԹՈՒՄ ԹԱԳԱՒՈՐ[183] و در ‏پشت سکه عبارت ‏ՇԻՆԵԱԼ Ի ՍԻՍ[184] ‏ ضرب شده است. در تعدادی از این نوع سکه ها عبارت ‏ՀԹՈՒՄ ýԹԱԳԱՒՈՐþ (عبارت اول) در دو روی سکه ضرب شده است.‏

ظاهراً توروس موفق به ادارۀ کشور نمی شود و از حکومت کناره گیری می کند و هتوم باردیگر به قدرت باز می گردد. در ‏‏1297م، هتوم به همراه برادرش، توروس، برای مذاکره با امپراتور بیزانس به قسطنطنیه سفر می کند. سمبات، ‏برادر دیگر هتوم، از غیبت برادران استفاده و خود را پادشاه اعلام می کند. هتوم برای بازپس گیری حکومت ‏به همراه توروس به کیلیکیه باز می گردد اما سمبات هر دو را دستگیر می کند، توروس را به قتل می رساند و هتوم را ‏زندانی می کند.‏

• 

  سکه برنز سمبات

• 

  سکه نقره سمبات

• 

  سکه برنز هتوم دوم

• 

  سکه برنز هتوم دوم و سنگ صلیب قرن یازدهم میلادی از منطقه قره باغ

• 

  سکه برنز هتوم دوم

• 

  سکه نقره هتوم دوم

سمبات در دوران کوتاه حکومتش یک نوع سکۀ نقره و یک نوع سکۀ برنز در شهر سیس ضرب کرده است. او ‏برخلاف برادرش پایبند سنت های ملی بود و به همین دلیل نیز در سکه هایش از عبارات و نشان خاندان روبینیان ‏استفاده کرده است.‏

سکـه هـای نقـرۀ سمبـات، کـه درام نام دارنـد،20ـ23میلی متـر قـطر و 2/6ـ3/04 گـرم وزن دارنـد. نقـوش ‏دو طـرف ایـن سکـه ها شبیه سکـه های طلای لئون اول هستنـد و در اطراف نقوش روی آنها عبارت þՍՄԲԱՏ ýԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ[185] و در پشت آنهاعبارت [186]þԿԱՐՈՂՈՒԹԲՆ ԱՍՏ ضرب شده است.‏

سکه های برنز، که کاردز نامیده می شوند، دارای 18ـ 21 میلی متر قطر و 1/5ـ2/2گرم وزن هستند. نقوش ‏روی این سکه ها، مانند سکه های نقرۀ هتوم اول، شامل سوارکاری تاج به سر است که گل زنبقی در دست دارد و در ‏اطراف نقوش همان عبارت روی سکۀ نقرۀ وی ضرب شده است. در پشت سکه نقش صلیبی با بازوان مساوی نقش شده که در بین بازوان آن تصویر گل زنبق دیده می شود. در اطراف سکه عبارت [187]þՇԻՆԵԼ ՔԱՂԱՔՆ Ի ՍԻՍ ضرب شده است.‏

کنستانتین، برادر دیگر هتوم، از فرصت به دست آمده بر اثر نارضایتی درباریان به دلیل جنگ ناموفق سمبات با ‏مملوک ها استفاده می کند و بر برادر می شورد و پس از جنگی خونین حکومت را در دست می گیرد و هتوم را از ‏زندان آزاد می کند. هتوم مجدداً برتخت سلطنت می نشیند اما ادارۀ کشور را به کنستانتین محول می کند. ‏کنستانتین از تصمیم برادر سرباز زده و خود را کنستانتین اول پادشاه کیلیکیه اعلام می کند و با نام خود سکه ‏ضرب می کند. پس از مدت کوتاهی، هتوم با حمایت درباریان موفق می شود در 1299م، برادر را از حکومت ‏ساقط کرده و خود ادارۀ کشور را مجدداً در دست گیرد. هتوم دو برادرش را به قسطنطنیه تبعید می کند و تمامی ‏درباریان طرف دار کنستانتین را به قتل می رساند‏.‏[188]

کنستانتین اول در دوران کوتاه پادشاهی، سه نوع سکه از طلا، نقره و برنز در شهر سیس ضرب کرده است که در این ‏سکه ها تأثیر به دست آوردن تخت پادشاهی و تصرف سیس، پایتخت کیلیکیه، با جنگ و خونریزی ‏مشهود است.‏

• 

  سکه بالدوین دوم

• 

  سکه برنز کنستانتین اول

• 

  سکه نقره کنستانتین اول

• 

  سکه طلای کنستانتین اول

از کنستانتیـن اول دو سکـۀ طلا بـه دست آمده است که یکی از آنها در موزۀ تاریخ استانبول و دیگری در موزۀ انجمن ‏مخیتاریان در ونیـز نگهـداری مـی شود‏.[189] سکـه ای کـه در انجمن مخیتاریان نگهداری می شود، 3/6 گرم وزن دارد. روی این سکه شبیه سکۀ نقره هتوم اول است با این تفاوت که در دست چپ وی شمشیری قرار دارد و ‏دور سکه عبارت [190]þԿՈՍՏԸՆԴԻՆ ԹԳ ՀԱՅՈՑ ضرب شده است. در پشت سکـه، تصویر قلعـه ای با سـه ‏برج دیده می شود و در اطراف آن عبارت [191]þՍՍՈՅ ԲԵՐԴՆ Է ԹԱԳԱՒՈՐ نقش شده است. کنستانتین ‏اول تنها پادشاه کیلیکیه است که در سکه های ضرب شده شمشیر به دست دارد. همچنین در پشت سکه ها با ذکر ‏این جمله که قلعۀ سیس متعلق به وی است، سعی در نشان دادن مشروعیت پادشاهی اش دارد.‏

سکـه های نقـرۀ کـنستانتیـن اول در دو انـدازه اما با یک نوع نقش ضرب شـده اند. سکه های دو درام دارای ‏‏28 میلی متر قطر و 5/67 گـرم وزن هستنـد. سکـه های درام 23 میلی متر قطر و 2/66 ـ 2/94 ‏گرم وزن دارند. نقوش روی سکه های نقره همانند نقوش روی سکه های طلا است و در اطراف نقوش عبارت [192]‏ԿՈՍՏԱՆԴԻԱՆՈՍ ԹԱԳՈՐ ՀԱՅՈՑ ضرب شده است.

در پشت سکه، تصویر تمام قد کنستانتین ‏که شمشیری در دست راست و صلیبی در دسـت چـپ دارد، نقـش شـده. اطراف سکـه عبارت [193]þԿԱՐՈՂՈՒԹԲՆ ԱՅ Ե ýԹԱԳՈՐ ‏ ضرب شده است.‏

سکـه های برنـز، کـه کاردز نام دارنـد، دارای 19ـ23 میلی متـر قـطر و 2/20ـ2/76 گرم وزن هستند. ‏تصویر و نوشتۀ روی این سکه ها همانند تصویر و نوشتۀ دور سکه های نقره است. در ‏پشت سکه تصویر صلیب با بازوان مساوی و دور سکه عبارت [194]‏ՇԻՆԵԼ ՔԱՂԱՔ ՍԻՍ Է ضرب شده ‏است.‏

تصویر تمام قد کنستانتین بر روی سکۀ نقره و پشت سکۀ برنز تحت تأثیر سکۀ بالدوین دوم، کنت ادسا و سومین ‏پادشاه اورشلیم، ضرب شده است‏.‏[‎[195

در دوران کشمکش های درباری، مملوک ها موفق به تصرف بخش هایی از کیلیکیه شدند و هتوم پس از ‏برکناری کنستانتین، در لشکرکشی های غازان خان علیه مملوک ها در تاریخ های 1299م، 1301م و 1303م ‏شرکت کرد و موفق شد سرزمین های از دست داده را بازپس گیرد. یکی از وقایع مهم این دوره قبول دین ‏اسلام از سوی مغول ها بود که درگیری آنها را با مسلمانان منطقه کاهش داد و کیلیکیه را با خطر تنها ماندن در ‏مقابل مملوک ها مواجه کرد.‏

هتوم، در تمام دوران حکومتش نتوانست برای ماندن یا ترک قدرت تصمیم گیری کند و این امر باعث شد تا برادرانش برای کسب قدرت به رقابت بپردازند و این امر به قیمت جان بسیاری از اطرافیان هتوم و بروز جنگ ‏های خونین در کشور تمام شد. هتوم در 1301م، به نفع لئون، فرزند توروس، از سلطنت کناره گیری کرد و زندگی ‏رهبانی را برگزید اما از آنجایی که لئون دوازده سال بیشتر نداشت او به عنوان نایب السلطنه، کشور را اداره می کرد.‏

لئون که دیگر امیدی به کمک مغول ها در مقابله با مملوک ها نداشت از پاپ کلمنت پنجم درخواست ‏کمک کرد. پاپ به شرط پیروی کامل کلیسای ارمنی از کلیسای کاتولیک حاضر به کمک شد. بنابراین، در ‏‏1307م، در جلسه ای که در شهر سیس تشکیل شد، شروط پاپ توسط جاثلیق کنستانتین سوم کساراتسی مورد قبول ‏واقع شد و او دستور اجرای فرامین پاپ در کلیسای ارمنی را صادر کرد. مراکز مذهبی در خاک اصلی ارمنستان و ‏اورشلیم از اجرای فرامین جاثلیق سرباز زدند. کلیسای ارمنی اورشلیم خود را مستقل اعلام کرد و استقلال کلیسای ‏ارمنی اورشلیم مورد تأیید و حمایت سلاطین مملوک قرار گرفت‏.[196]

در 17 نوامبر 1307م، بیلارقو، یکی از فرماندهان سپاه مغول، که به دستور غازان خان برای ‏کمک به کیلیکیه وارد منطقه شده بود، به بهانۀ مذاکره، لئون سوم و هتوم دوم را به قلعۀ آنارزابا کشاند، اما ‏آنها را به همراه همۀ همراهانشان دستگیر و قتل عام کرد. در مورد دلایل این اقدام بیلارقو تفسیرهای مختلفی ‏وجود دارد.‏

• 

  سکه برنز لئون سوم

• 

  سکه نقره لئون سوم

لئون سوم در دوران حکومتش یک نوع سکۀ نقره در دو اندازه و یک نوع سکۀ برنز در شهر سیس ضرب کرده ‏است.‏

سکـه های نقـرۀ بزرگ، کـه تاکاوریـن نامیـده می شونـد، 19ـ22میـلی متر قـطر و 2ـ 2/55 گـرم وزن ‏دارنـد. سکـه های نقرۀ کوچـک تـر دارای 15ـ16میـلی متـر قـطر و 0/98 گـرم وزن هـستـند. کـاهـش وزن سکه ‏های نقره در دوران لئون سوم بیانگر بدتر شدن وضعیت اقتصادی کیلیکیه است. نقوش و جمله های روی سکه های نقرۀ لئون سوم شبیه سکه های لئون دوم است. در پشت سکه، تصویر شیری بدون تاج در حالت حرکت ‏که صلیب مربوط به کلیسای ارمنی را بر پشت دارد نقش شده و نوشتۀ دور آن همان نوشتۀ سکه های لئون دوم است.‏

سکـه های برنـز لئـون سوم کـه کاردز نـام دارنـد، 17ـ 19 میلی مـتر قـطر و 2/90 ـ 3/55 گـرم وزن دارند. این سکـه ها شبیـه سکه های برنز هتوم اول هستند و نوشتۀ دور آنها همان عبارات سکه های نقره است.‏

• 

  سکه برنز کنستانتین چهارم

• 

  سکه نقره کنستانتین چهارم

• 

  ارمنستان کیلیکیه در نیمه قرن چهارده میلادی

• 

  تصویر سکه پیتر اول

• 

  سکه نقره لئون

• 

  سکه نقره لئون

اوشیـن،[197] بـرادر کوچـک هتــوم، بـه خونخواهی برادر و برادرزاده اش و سایر کشته شدگان با سپاه عازم قلعۀ آنارزابا می شود اما ‏بیلارقو پیش از رسیدن او فرار می کند. در 1308م، اوشین، که آوشین نیز نامیده می شود، به تخت سلطنت می نشیند. او هیئتی ‏را نزد اولجایتو می فرستد و او را در جریان امر قرار می دهد و اولجایتو نیز فرمان قتل بیلارقو را صادر می کند‏.[198]‏

مملوک ها در دوران حکومت اوشین به علت مشکلات داخلی به کیلیکیه لشکرکشی نکردند و این ‏فرصتی مناسب برای بهبود وضعیت اقتصادی کشور بود. با عدم حضور حکومت های صلیبی در منطقه، که باعث توقف بازرگانی اروپا با مشرق زمین شده بودند، اوشین بندر آیاس را بازسازی و با صدور فرمانی به تاریخ 7 ژانویۀ 1314م بازرگانان سیسیلی و جنوایی را از پرداخت هرگونه عوارض و مالیات معاف کرد. این اقدام اوشین باعث ‏آغاز مجدد بازرگانی شرق و غرب شد که سود فراوانی برای کیلیکیه به ارمغان آورد.‏

در 18 ژوئیۀ ‏‏1316م، به درخواست پاپ و با حضور نمایندگان او، جلسه ای برای بررسی مسئلۀ الحاق کامل کلیسای ارمنی به کلیسای کاتولیک، در شهر آدانا تشکیل و در پایان جلسه تصمیم به اجرای کامل آن گرفته شد. علت اصرار ‏اوشین بر این تصمیم نا امید شدن او از کمک مغول ها و امید به کمک پاپ برای مقابله با حملات اقوام ترک از ‏شمال و مملوک ها از جنوب بود اما هرگز کمکی از غرب نرسید و این امر باعث تشدید دودستگی در کلیسای ارمنی ‏شد.‏

در زمان حکومت اوشین، در دربار قبرس، درگیری هایی بر سر جانشینی پیش آمد و از آنجایی که پادشاهان قبرس ‏ارتباط خویشاوندی با خاندان هتومیان داشتند، باعث شد تا در 1318م، بین اوشین، پادشاه ‏کیلیکیه و هنری دوم، پادشاه قبرس، درگیری نظامی رخ دهد که با میانجیگری پاپ این درگیری خاتمه یافت‏.[199]

• 

  سکه برنز اوشین

• 

  سکه نقره اوشین

• 

  سکه تاج گذاری اوشین

• 

  فرمان اوشین برای بازرگانان سیسیلی و جنوایی

اوشین دو نوع سکۀ نقره و یک نوع سکۀ برنز در شهر سیس ضرب کرده است. با در نظر گرفتن نقوش روی ‏سکه ها مشخص می شود که اوشین نیز همچون سمبات سعی در بازگشت به سنت های پیشینیان داشته است.‏

اوشین برای تاج گـذاری خود، سکه هایی از جنـس نقـره در دو اندازه با نـام اوتزمان درام ضرب کرده است. سکۀ ‏بزرگ تر 22/5 میلی متر قطر و2/20ـ2/86 گرم وزن و سکۀ کوچک تر 18/5میـلی متـر قـطر ‏و 1/46گـرم وزن دارنـد. نقوش دو طرف سکه های تاج گذاری شبیه نقوش سکۀ طلای لئون اول و سکۀ نقرۀ ‏سمبات است. در اطراف نقوش روی سکه عبارت þԱՒՇԻՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ[200] ‏و در پشت سکه و ‏اطراف نشان خاندان روبینیان عبارت þԿԱՐՈՂՈՒԹԲՆ ԱՅ Է[201] ضرب شده است.‏

سکۀ نقره بعدی که تاکاورین نام دارد، دارای 18ـ23 میـلی متر قـطر و 2/20ـ2/67 گرم وزن است. نقوش ‏این سکه شبیه نقوش سکـۀ لئـون سـوم است. روی سکـه همـان عبـارت سکـۀ تاج گـذاری ضرب شـده است. در اطراف ‏نقوش پشت سکه نیز، همچون سکه های قبلی، عبارت «ضرب شهر سیس» حک شده است.‏

سکۀ برنز اوشین که پوغ نام دارد، 16ـ 18میلی متر قطر و 1/2ـ1/32 گرم وزن دارد. نقوش ‏دو روی سکه شبیه نقوش سکه های برنز لئون سوم و جملات به کار رفته در آنها همان عبارات سکۀ تاکاورین ‏اوشین است.‏

در آخرین سال پادشاهی اوشین (1320م) مملوک ها به مناطق جنوبی کیلیکیه حمله کردند که در نهایت از سپاه اعزامی ‏اوشین شکست خوردند. اوشین در 20 ژوئیۀ1320م، زمانی که جشن پیروزی در شهر سیس در حال برگزاری بود، ‏درگذشت.‏

پس از اوشین، لئون چهارم جانشین پدر شد. هر چند او به اروپا بیشتر گرایش داشت اما برای ایجاد اتحاد مجدد مراکز مذهبی ‏ارمنیان و همچنین به دلیل ناامید شدن از وعده های به اجرا در نیامدۀ پاپ، پس از فوت جاثلیق کنستانتین کساراتسی در 1322م، دستور لغو اتحاد کلیسای ارمنی با کلیسای کاتولیک و پیروی از پاپ را صادر کرد.‏

لئون چهارم برای عقد پیمان صلح با مملوک ها هیئتی را به مصر اعزام کرد که به دستور سلطان همگی زندانی شدند. ‏سپس، مملوک ها با حمله به کیلیکیه بسیاری از مناطق ساحلی از جمله بندر آیاس را تصرف کردند. هر چند سپاه کیلیکیه از ‏پیشروی بیشتر مملوک ها جلوگیری و آنها را از کشور بیرون راند اما قادر به شکست آنها نشد. بنابراین، در 1323م، پیمان صلح پانزده ساله ای بسته شد که براساس آن کیلیکیه می بایست تمامی ارتباطات خود را ‏با اروپا قطع و سالانه یک میلیون درهـم (برابر بـا یـک میلیـون و دویـست هزار پـول نقرۀ کیلیکیه) بـه صورت ‏سکـه و مـواد غذایی به مملوک ها پرداخت می کرد.‏

لئـون چـهارم در 1342م، در 33 سالگی، به طور مشکوکی فوت کـرد. هتـوم، تنها فرزنـد خـردسال وی، ‏نیـز کمـی بعد از او درگـذشت و به ایـن ترتیـب، وارثـی از خانـدان هتومیـان بـرای حـکومت بر کـشور باقی نماند. تعدادی ‏از مورخان ارمنی فوت این دو را در نتیجۀ درگیری هواداران دو کلیسای ارمنی و کاتولیک می دانند زیرا پس از ‏لئون چهارم فردی به حکومت کیلیکیه رسید که تلاش جدیدی برای پیوستن کلیسای ارمنی به کلیسای کاتولیک آغاز ‏کرد‏.‏[202]

• 

  سکه ضرب مجدد شده لئون چهارم

• 

  سکه برنز لئون چهارم

• 

  سکه نقره لئون چهارم

• 

  مینیاتور لئون چهارم در وضعیت قضاوت

لئون چهارم یک نوع سکۀ نقره و یک نوع سکۀ برنز در شهر سیس ضرب کرده است.‏

سکـه های نقـرۀ لئـون چـهارم کـه تاکاورین نام دارند، دارای 17ـ24 میلی متر قطر و 2 ـ 2/35 گـرم وزن هستند. نقـوش و نوشته های روی سکه ها همانند نقوش و نوشته های روی سکه های نقرۀ لئون سوم است.‏

سکـه های برنز لئون چهارم که پـوغ نام دارند، 17ـ23 میلی متر قطر و 1/4ـ3/7 گـرم وزن دارند. نقوش و نوشتـه های روی این سکـه ها همان نقـوش و نوشتــه های سکه های برنز لئون سوم است.‏

در دوران حـکومـت لئـون چـهارم مقادیر بسیاری سکـۀ نقره به عنوان خـراج به مـملوک هـا داده شـده است و آنها نیـز این سکه ها را ‏ذوب و برای ضرب سکه های خود مورد استفاده قرار داده اند اما سکه هایی نیز به صورت ضرب مجدد[203] مورد استفاده قرار گرفته است. بدین صورت که ابتدا سکه را گرم کرده سپس، مهر سکۀ مملوک را بر آن ضرب کرده اند. در این نوع سکه ها هم نقوش و نوشته های کیلیکیه و هم نقوش و نوشته های مملوک نمایان است.‏ [204]

تصویر بالا، سکۀ نقرۀ مربوط به لئون چهارم است که بر یک روی آن جملۀ «لا اله الا الله» و بر روی دیگر نام ‏سلطان ناصرالدین محمد ضرب شده است. قسمتی از نقوش و حروف ارمنی سکۀ اولیه همچنان بر آن نمایان است.‏

بیشترین سکه های ضرب مجدد شده متعلق به لئون چهارم هستند اما نمونه هایی از ایـن دست کـه مربـوط به پادشاهان قبلی هستند نیز ‏به دست آمده است.‏

• 

  سکه ضرب مجدد شده هتوم دوم

• 

  سکه ضرب شده لئون اول

• 

  سکه ضرب مجدد شده اوشین

• 

  سکه ضرب مجدد شده لئون سوم

هرچـند از دوران لئـون چـهارم، سکه به عنوان باج و خـراج به مملوک ها داده شد اما در بین سکه های ضرب مجدد، ‏سکه های پادشاهـان پیش از لئـون چـهارم نیز موجود اسـت. وجـود ایـن سکـه ها این واقـعیـت را می رسانـد کـه پس از ‏فوت هر پادشاه قبلی سکـه های وی همچنـان مـورد استفاده قرار می گرفته است.‏

پیش از قرن چهاردهم میلادی بیشتر سکـه های ضرب شـده توسط مـملوک ها از جنـس برنـز بوده و مقادیر بسیار ‏کمی سکـۀ نقره تا این دوران ضرب شده است اما از قرن چهاردهم میلادی به یکباره سکه های نقره مـملوک ها افزایش مـی یابد. این نکته بیانگر ایـن است کـه مـملوک ها در ایـن دوران از سکه های نقرۀ کیلیکیه برای ضرب سکه های خود استفاده می کردند.‏

از منطقۀ تحت حکومت سلجوقیان روم سکه های نقرۀ لئون اول به دست آمده است که با نام غیاث الدین کیخسرو ‏سوم ضرب مجدد شده اند.‏

نه تنها سکه های نقره، بلکه سکه هایی از جنس برنز نیز به دست آمده که توسط سلجوقیان ضرب مجدد شده اند. از ‏آنجایی که پادشاهان کیلیکیه هیچ گاه خراج گذار سلجوقیان روم نبوده اند، به عقیدۀ یغیا نرسیسیان، سکه شناس ارمنی، این نوع ‏سکه ها در جریان روابط تجاری به منطقۀ سلجوقیان وارد و برای استفاده در آن منطقه ضرب مجدد شده اند. این ‏کار روشی متداول در کشورهای آن دوره بوده است.‏

در آن دوره به منظور کسب اجازه از حکومت برای استفادۀ مجدد از سکۀ کشور دیگر، یا بر روی سکه مهر می زدند، ‏که سکه شناسان آن را سورشارژ[205] می نامند، یا ضرب مجدد می کردند و یا سکه را ذوب و سکۀ جدید ‏ضرب می کردند. شواهد حاکی از آن است که در کیلیکیه از روش آخر استفاده می شده است به این صورت که بازرگانان اروپایی گاهی برای خریداری کالاهای ‏شرقی به جای کالا با خود سکه های نقرۀ متعلق به کشورهای اروپایی می آوردند و از آنجایی که اجازه نداشتند از آن سکه ها در خاک کیلیکیه استفاده کنند بنابراین، می بایست در بندر آیاس سکه های خود را با سکه های ‏کیلیکیه معاوضه می کردند. سپس، در ضرابخانۀ آیاس این سکه ها ذوب و برای ضرب سکه های جدید کیلیکیه استفاده می شدند.‏

طی درگیری هایی که در زمان پادشاهی اوشین در دربار قبرس رخ داد، آمور،[206] پادشاه قبرس، کشته شد و ‏زنش، ایزابل، که خواهر هتوم دوم پادشاه کیلیکیه بود، به همراه فرزندانش به دربار کیلیکیه پناه آوردند. طبق ‏تصمیم شورای حکام از آنجایی که فرزندان ایزابل نزدیک ترین افراد به خاندان هتومیان بودند، هر چند از طرف ‏پدری ریشه های ارمنی ـ فرانسوی داشتند، ارشد آنان را با نام کی[207] به پادشاهی کیلیکیه انتخاب ‏کردند. کی در 1342م با نام کنستانتین دوم به پادشاهی رسید و حکومت از خاندان هتومیان به خاندان ‏لوسینیان[208] منتقل شد.‏

کی یا کنستانتین دوم، که سالیان طولانی در بیزانس فرماندهی سپاه را برعهده داشت، پیش از آنکه پادشاه ‏باشد یک سردار بود طوری که موفق شد سپاه مملوک ها را که به منظور تنبیه کیلیکیه ـ به علت عدم پرداخت باج ‏و خراج ـ عازم این منطقه شده بود، شکست دهد. گفتنی است که هنوز در بین سکه های ضرب مجدد مملوک ها سکۀ ‏کنستانتین دوم به دست نیامده است که این خود گواهی است بر عدم پرداخت باج و خراج در دوران حکومت وی. در ‏1344م به علت توطئۀ درباریان،‏کنستانتین دوم و برادرش، بوهموند، به همراه محافظان فرانسوی کشته می شوند. شاید ‏علت این توطئه ارتباط مجدد او با پاپ برای الحاق کلیسای ارمنی به کلیسای کاتولیک بوده باشد.‏

• 

  قلعه گوریگورس

• 

  سکه برنز کنستانتین سوم

• 

  سکه نقره کنستانتین سوم

• 

  سکه برنز کنستانتین دوم (کی)

• 

  سکه نقره کنستانتین دوم (کی)

در دوران کوتاه پادشاهی کنستانتین دوم یک نوع سکۀ نقره و یک نوع سکۀ برنز در شهر سیس ضرب شده است ‏که نقوش هر دو سکه تکرار نقوش سکه های لئون چهارم است.‏

سکـه های نقـرۀ کنستانتیـن دوم که تاکاورین نام دارند، 19ـ22 میلی متر قطر و 2ـ 2/1 گـرم ‏وزن دارنـد و در اطراف نقـوش روی سکـه، عبـارت [209]‏ԿԻ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ‏ و در پشت آن، عبارت ‏ՇԻՆԵԱԼ Ի ՔԱՂԱՔՆ Ի ՍԻՍ[210] ضرب شده است.‏

‏سکـه های برنـز کنستانتیـن دوم که پـوغ نام دارند، حدود 17میلی متـر قطر و 1/4 گـرم وزن دارند. نوشتـۀ دو ‏روی این سکه ها همان عبارات به کار رفته در سکه های نقره است.‏

از آنجایـی که کنستانتین فرزندی نداشت طبـق تصمیـم شورای حـکام یـکی از اقـوام کنستانتین با نام کنستانتین سوم، که از خاندان ‏لوسینیان بود، به پادشاهی کیلیکیه انتخاب می شود. کنستانتین سوم، که تا 1362م حاکم کیلیکیه بود، سعی کرد بین اشراف ارمنی اتحاد برقرار کند و مانع حملۀ مملوک ها شود اما موفق نشد و مملوک ها ‏موفق شدند بندر مهم آیاس و (برای اولین بار) قلعه های بابرون، آدانا و طرسوس را تصرف کنند. امیرنشین ‏قرامان نیز از این فرصت استفاده کرد و به بندر گوریگوس[211] حمله برد که کنستانتین با کمک پیتر اول، ‏پادشاه قبرس، آنها را شکست داد. از دست دادن بنادر مهم بازرگانی، تصرف قسمت های ساحلی کیلیکیه و ‏اختلافات بین حاکمان مناطق مختلف کیلیکیه باعث وخیم تر شدن وضعیت شد و آن حکومت را در سراشیبی ‏سرنگونی قرار داد.‏

در دوران کنستانتین سوم یک نوع سکۀ نقـره با نام تاکاورین با قـطر 19ـ22 میلی متر و وزن 1/78ـ2/1 ‏گـرم و یک نوع سکـۀ برنـز با نام پـوغ با قطر 17میـلی متر و وزن1/7گـرم ضرب شده کـه نقوش هر دو ‏سکـه تکرار همان نقـوش سکـه های لئـون چـهارم است. نوشتـۀ روی سکـه ها نیز همـان نوشتـه های سکه های ‏پادشاهان قبلی است به غیر از روی سکه ها که عبارت ‏ԿՈՍՏԸՆԴԻՆ ԹԱԳ ՀԱՅՈ[212] ‏ضرب شده است.‏

سکه های ضرب مجدد مملوک ها بر روی سکه های نقرۀ دوره کنستانتین سوم به دست آمده است که بیانگر اجرای ‏مجدد توافق لئون چهارم است.‏

پس از فوت کنستانتین سوم در 1362م، همسرش، ماریون، ادارۀ کشور را در دست گرفت. او که دختر حاکم ‏قلعۀ گوریگوس، یکی از حاکمان قدرتمند کیلیکیه بود و همچنین با پادشاه ناپل ارتباط خویشاوندی داشت، سعی می کند حکومت را حفظ کند[213] اما شورای حکام در 1365م، کنستانتین چهارم را به پادشاهی انتخاب می کند.‏

در دورۀ کوتاه حکمرانی ملکه ماریون سکه هایی از جنس نقره و برنز با نام لئون ضرب شده است که زاره ‏بدوگیان از او با نام لئون غاصب[214] یاد کرده است.‏

نقوش و نـوشتـه های دو روی سکـه های ضـرب شـده با نام لئـون شبیه سکه های لئـون چـهارم است اما نام لئـون با ‏املایی متـفاوت از سکـه های قبـلی و به صـورت ‏ԼԵՎՈՆ‏ ضرب شده است.‏

نوع دیگری سکۀ نقره با نام لئون وجود دارد که شبیه سکۀ قبلی است اما بر دو روی سکه عبارت [215] ԼԵՎՈՆ ýԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅضرب شده است.‏

به نظر تعدادی از تاریخ دانان این فرد همان لئون پنجم است که در 1374م، به پادشاهی کیلیکیه ‏منصوب شد و در دوران حکومت ملکه ماریون، شورای حکام برای پادشاهی کیلیکیه با او مذاکره می کرد و سکه ‏ها نیز توسط شورا ضرب شده است. [216] در نهایت نیز، به علت امتناع لئون از قبول حکومت بر کیلیکیه شورای حکام تصمیم گرفت کنستانتین را ‏به عنوان پادشاه انتخاب کند.‏

در دوران حکومت کنستانتین چهارم، حملات مملوک ها به کیلیکیه شدت بیشتری می یابد و او به منظور یافتن متحدی ‏جدید به پیتر اول، پادشاه قبرس، یکی از پادشاهان قدرتمند مسیحی در مشرق زمین که موفق به شکست مملوک ها و تصرف هر چند کوتاه مدت بندر اسکندریه شده بود، پیشنهاد تشکیل کنفدراسیونی تحت حاکمیت پیتر اول ‏متشکل از قبرس و کیلیکیه را می دهد که با استقبال پیتر اول مذاکرات آغاز می شود اما به دنبال کشته شدن پیتر کار ‏ناتمام باقی می ماند.‏

احتمالاً پس از اینکه پیتر اول پیشنهاد کنستانتین را قبول کرده است تعداد بسیار محدودی سکۀ نقره با نام ‏او ضرب شده که در حال حـاضر بسیار کمیاب هستند. مکان ضرب سکـه ها شهر سیـس ذکر شـده امـا ‏امـکان ضرب آنها در قبـرس نیـز وجـود دارد. نقـوش این سکـه ها شبیـه نقوش سکـۀ لئـون چـهارم است. دور نقـوش ‏روی سکـه عبـارت ՊՏՐՍ ԹԱԳՈՐ ՀԱՅՈ[217] و در اطراف نقوش پشت عبارت þՇԻՆԵԱԼ Ի ԳԱՂԱՔՆ Ի ՍԻՍ[218] ضرب شده است.‏

کـنستانتیـن چـهـارم در 1373م، بـا توطئـۀ درباریان کشتـه مـی شود. برخـی از تاریخ ‏نگاران علت آن را تصمیم وی مبنی بر تسلیم شدن به مملوک ها بعد از کشته شدن پیتر اول ذکر کرده اند.‏

کنستانتین چهارم سکه هایی از جنس نقره و برنز با یک نوع نقش و نوشته ضرب کرده است. سکه های نقره، ‏که تاکاورین نام دارند، دارای 17ـ22 میلی متر قطر و 1/12ـ2/07 گرم وزن هستند که بر روی آنها ‏عبارت ‏ԿՈՍՏԸՆԴԻՆ ԹԳՐ ՀԱ[219] و پشت آنها نیز همان عبارت «ضرب شهر سیس» حک شده است.‏

سکـه هـای برنـز کـنستانتیـن چـهارم که تکـرار سکـه های نقـرۀ وی هستنـد و پوغ نـام دارنـد، دارای 14 ـ 20 میـلی متر قـطر و 1/4ـ1/6 گرم وزن هستند.‏

پس از کشتـه شدن کنستانتیـن چهارم، به منـظور دعوت از لئون، از خاندان لوسینیان، برای پادشاهی بر ‏کیلیکیه هیئتی به قبرس اعزام می شود اما تا رسیدن لئون، مجدداً ملکه ماریون ادارۀ امور کشور را بر عهده می گیرد. پیتر دوم، پادشاه ‏قبرس، به بهانۀ حضور لئون در جنگ با جنوا با رفتن او به کیلیکیه تا پایان جنگ مخالفت می کند. پس از پایان ‏جنگ قبرس و جنوا، لئون در 1374م، به کیلیکیه می رود و امور آن کشور را در دست می گیرد اما از آن کشور ‏فقط شهر سیس، قلعۀ آنارزابا و تعدادی قلعه های دیگر باقی مانده بود.‏

لئون پنجم، که ارتباط تنگاتنگی با پاپ و پادشاهان اروپا داشت، برای حفظ آخرین حکومت مسیحی در ‏ساحل شرقی دریای مدیترانه به کمک نظامی آنها امید بسته بود. مملوک ها که از این ارتباط به خوبی خبردار ‏و نگران آغاز لشکرکشی اروپاییان به منطقه و آغاز جنگ صلیبی دیگری بودند با کمک هم پیمانان خود حمله ای ‏سراسری به کیلیکیه آغاز کردند و پس از نبردهای خونین سرانجام، در 1375م، موفق به تصرف شهر سیس و به اسـارت ‏گرفتـن لئـون پنجـم و خـانوادۀ او شدند.‏

• 

  سنگ قبر لئون پنجم

• 

  مینیاتور ملاقات ریچارد دوم پادشاه انگلیس با لئون پنجم

• 

  سکه برنز لئون پنجم

• 

  سکه نقره - برنز لئون پنجم

لئون پنجم در دوران کوتاه حکومتش یک نوع سکه از ترکیب نقره و برنز و یک نوع سکۀ برنز در شهر سیس ‏ضرب کرده است.‏

سکه های نقره ـ برنز که تاکاورین نام دارند، 12ـ16 میلی متر قطر و 0/5ـ1 گرم وزن دارند. ‏نقوش دو روی این سکه ها و جمله بندی آن شبیه سکه های هتوم دوم است. روی سکه، تصویر پادشاه از ‏روبه رو و در اطراف سکه، عبارت ‏ԼԵՒՈՆ ԹԱԳ‏ ضرب شده است. پشت سکه تصویر صلیب و در اطراف آن ‏عبارت þԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑþ ضرب شده است. کلمات ضرب شده در پشت سکه تکمیل کنندۀ کلمات روی سکه هستند که با یکدیگر جملۀ «لئون پادشاه ارمنیان» را تشکیل می دهند‏.‏

سکـه های برنـز کـه پوغ نام دارند، 14ـ 20 میـلی متر قـطر و 0/5ـ1/1 گرم وزن دارنـد. نـقـوش دو ‏روی سـکـه هـا شبیـه نقـوش سکـه های برنـز لئـون دوم است. در اطراف نقوش روی سکه، عبارت

þԼԵՒՈՆ ýԹԱԳԱՒՈՐ‏ و در اطراف نقوش پشت سکه، عبارت ‏ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈ‏ ضرب شده است که همچون سکۀ ‏قبلی کلمات پشت سکه تکمیل کنندۀ کلمات روی سکه هستند که با یکدیگر عبارت «لئون پادشاه کل ارمنیان» را تشکیل می دهند.‏

لئون به مدت هفت سال در زندان شهر منصورۀ مصر زندانی بود تا اینکه با میانجیگری پادشاهان آراگون و ‏کاستیل در 1382م، آزاد و از طـرف پـادشــاه کاستیل حکومت شهر مادرید و مناطق اطراف آن به او واگذار شد.‏

لئـون، که یـک نظامـی با تجـربـه بود، بلافاصلـه پـس از رسیـدن به اروپـا تمام تلاش خود را برای پایان دادن به جنگ های ‏بین پادشاهان اروپا ـ که در تاریخ به جنـگ های صـدسالـه معروف است ـ و متحد کردن آنان آغاز کرد زیرا با خاتمۀ ‏جنگ های صلیبی و آغاز درگیری بین کشورهای اروپایی همان شرایطی در اروپا به وجود آمده بود که در زمان ‏لشکرکشی نیروهای صلیبی به مناطق غرب آسیا بین حاکمان مسلمان وجود داشت، شرایطی که در نتیجۀ آن صلیبی ها موفق به فتح ‏سرزمین های مشرق زمین شدند. او به این واقعیت واقف بود که اکنون نوبت مسلمانان بود تا به سمت غرب ‏روی آورند.‏

لئون پنجم در 1393م، در 51 سالگی درگذشت. به این ترتیب، برنامۀ او برای متحد کردن کشورهای اروپایی و سپس، کسب استقلال کیلیکیه به کمک آنها تحقق نیافت. لئون پنجم را در کنار پادشاهان فرانسه، در کلیسای سنت دنیس شهر ‏پاریس دفن کردند. 78 سال پس از سقوط پادشاهی کیلیکیه، امپراتوری بیزانس و کشورهای اروپایی نتیجۀ سیاست های اشتباه خود را دریافت کردند و شهر قسطنطنیه توسط ترکان عثمانی فتح و پیشروی آنها به سمت قلب اروپا ‏آغاز شد. ‏

هر چند پادشاهی کیلیکیه توسط مملوک ها سقوط کرد و کشور به تصرف همسایگان درآمد اما در تعدادی از قلعه ‏های مناطق کوهستانی حاکمان ارمنی استقلال خود را تا قرن نوزدهم میلادی حفظ کردند. از این دوره سکه های برنز ‏به تعداد بسیار کم و در وضعیت نه چندان مطلوب به دست آمده است. این سکه های برنز دارای 18ـ21 میلی ‏متر قطر و 1/35ـ2/35 گرم وزن هستند و بر روی آنها نقوش سکه های دورۀ پادشاهی کیلیکیه ضرب شده ‏است و در اطراف نقوش حروفی به زبان ارمنی به چشم می خورد که به علت ساییدگی سکه های به دست آمده قابل ‏خواندن نیستند‏.[220]

هر چند لئون پنجم دارای دو فرزند پسر بود اما جیمز اول، از خاندان لوسینیان، پادشاه قبرس، پس از فوت لئون پنجم ‏در فرانسه، خود را پادشاه کیلیکیه اعلام و نشان کیلیکیه را در کنار نشان پادشاهی قبرس بر روی پرچم آن کشور ‏قرار داد و به عنوان پادشاه کیلیکیه سکه ضرب کرد که این سمت توسط پادشاهـان بعـدی قبرس تا زمان ملکه ‏کاترین کورنارو[221] ‏حفظ شد.‏

• 

  سکه ژانوس، پادشاه قبرس

• 

  سکه جیمز اول پادشاه قبرس

• 

  سکه های برنزی کیلیکیه ضرب شده پس از 1375م

• 

  سکه های برنزی کیلیکیه ضرب شده پس از 1375م

سکـۀ برنـز بـه دسـت آمـده از جیـمز اول دارای نقـوش سـکـه هـای کیـلیکیـه اسـت که در اطراف نقـش صلیـب عبـارت ‎ ‎JERUS CIPRI ET ARMIA[222] ضرب شده است.‏

در 1489م، قبرس به تصرف جمهوری ونیـز درآمـد و سمت پادشاهی کیلیکیـه به دوک ساویی در فرانسـه ‏و بعد از آن به دوک پیمونت و در آخـر به پادشاهان ایتالیا رسید که دیگر از این سمت استفاده نکردند. جالب اینکه کلیۀ ‏پادشاهان قبرس و دوک های اروپایی خود را نه پادشاه کیلیکیه بلکه پادشاه ارمنیان می نامیدند.‏

پی‌نوشت‌ها:

1- Armenia Cilicia

2- برای اطلاعات بیشتر ر.ک: شاهن هوسپیان، «سکه های تیگران دوم»، پیمان، س16، ش61 (پاییز1391): 262 ـ 278.‏ ‏

3- از زمین داران بزرگ ارمنستان بودند که از دوران حکومت اورارتو تا نیمۀ قرن یازدهم میلادی نقش مهمی در تاریخ ارمنستان ایفا کردند.‏

4- منطقه ای مابین کوه های زاگرس تا دریاچۀ وان.

5- Richard G.Hovannisian; Simon Payaslian, Armenian Cilicia (Costa ‎Mesa, California: Mazda publishers Inc, 2008), p. 81.‎

6- امپراتوری بیزانس (1080 ـ 1176م)، سلجوقیان (1077 ـ 1192م)، حکومت فیلارتوس واراژنونی (1072 ـ 1090م)، حکومت ‏گوغ باسیل (1082 ـ 1117م)، دانشمندیان (1071 ـ 1174م)، سلجوقیان روم (1077 ـ 1277م)، پادشاهی صلیبی ادسا (1098 ـ ‏‏1150م)، پادشاهی صلیبی آنتاکیه (1099 ـ 1268م)، اتابک های حلب (1150 ـ 1181م)، ایوبیان سوریه و مصر (1181ـ ‏‏1265م)، مملوک های مصر (1268 ـ 1375م)، امپراتوری هلاکوخان و ایلخانان (1277 ـ 1335م) و امیرنشین قرامان (1277 ‏‏ـ 1375م).‏

7- Ruben ‎Vardanyan, Sylloge Nummorum Armenorum Armenia (Yerevan: History Museum of Armenia ـ Cilicia, 2014 ), vol.1, p.330&331.‎

8- ibid., p.8.‎

9- ibid., p.339 & 340.‎

10- Romanos IV Diogones (1068 ـ1071)‎

11- Philaretos Varajnuni Brachamios

12- Bardzrabert

این قلعه در استان آدانای ترکیه قرار دارد.

13- Megas Domestikes, Protokouropalates, Sabastos, Protosebastos.

14- Ruben I (1080-1095)‎

15- دورۀ بارون ها از 1080م، آغاز و تا 1198م، ادامه یافت. هر چند حاکمان ارمنی منطقه مستقل بودند اما خود را پادشاه ‏اعلام نکردند.‏

16- دورۀ پادشاهان از 1198م، آغاز و تا 1375م، ادامه یافت. پادشاهان ارمنی منطقه خود را پادشاه کل ارمنیان اعلام می کردند.‏

17- یغیا‏ نرسیسیان، سکه های دورۀ بارونی ارمنستان کیلیکیه‏ (آنتیلیاس: بی نا، 2001)، ص 177.

18- Cross Patee

19- Kingdom of Aksum

گسترۀ حکومت این امپراتوری در قرن چهارم پیش از میلاد از شمال شرقی آفریقا از جمله از اتیوپی شروع می‌شد که بعدها اریترۀ امروزی، شمال اتیوپی، یمن، جنوب عربستان و شمال سودان را در بر گرفت.

20- Constantine (1095-1100)‎

21- Vahka

این قلعه در استان آدانای ترکیۀ امروزی قرار دارد و با نام ‏Feke Kalesi‏ معروف است.‏

22- Marquess

از القاب اشرافی در اروپا.

23- Կոստանդինը Աստուծո է

24- Ռուբէնը Աստուծո է

25- از آنجایی که به غیر از اسامی مابقی جمله با حروف و به طور اختصار آمده است در خصوص تفسیر جمله بین سکه شناسان اختلاف ‏وجود دارد.‏

26- نرسیسیان، همان، ص 179.

27- Toros I (1100-1129)‎‎

28- Anarzaba

در استان آدانای ترکیه امروزی قرار دارد.‏

29- در استان آدانای ترکیۀ امروزی قرار دارد و با نام ‏Kozan‏ معروف است.‏

30- Hovannisian; Payaslian, ibid. , p. 198.‎

31- Obverse

32- Թորոսի է

33- Reverse

34- Ռուբինեան | Տէր Յիսուս յաղթող

35- نرسیسیان، همان، ص 181.

36- Tancred, prince of Galilee (1075-1112)‎

37- IC XC NI KA (Jesus Christ conquers)‎

38- Paul Z. Bedoukian, Coinage of Cilician Armenia (Danbury: Connecticut,1979), p. 67a ‎& 129.

39- Խաչն Քրիստոսի յաղթող

40- در خصوص تفسیر کلمات پشت سکه های توروس اول بین سکه شناسان اختلاف نظر وجود دارد.‏

41- Levon I (1129-1137)‎

42- Mamistra

خرابه های این شهر در ترکیۀ امروزی و در بیست کیلومتری شرق آدانا قرار دارد.‏

43- Adana

مرکز استان آدانا در ترکیۀ امروزی است.‏

44- Tarsus

در ترکیۀ امروزی و در چهل کیلومتری شهر آدانا قرار دارد.‏

45- Baldwin II (1126-1131)‎

46- Sarvandikar‏ ‏

در استان آدانای ترکیه امروزی قرار دارد.‏

47- Raymond of Poitiers (1136-1149)‎‎

48- نرسیسیان، همان، ص 184.

49- John II Comnenos (1118-1143)‎

50- Hovannisian; Payaslian, ibid. , p. 95; Levon Ter Petrosian, The Crusaders and Armenians (yerevan:2007), vol. 2, p.110 – 113. ‎

51- Լեւոն ծառա Աստուծո

52- Ծառա Աստուծո

53- Քրիստոսի

54- نرسیسیان، همان، ص 184 و 185.

55- Manuel I Komnenos (1143-1180)‎

56- Renaud de Châtillon (1125-1187‎)

57- Baldwin III (1130-1163)‎

58- Toros II (1144-1168)‎

59- Ter Petrosian, ibid. , p. 114 – 127.

60- Hromkla

این قلعه، که در منطقۀ غازی عینتاب ترکیه قرار دارد، با نام ‏Rumkale‏ معروف است.‏

61- http://bedoukian.com/about/bio.asp

62- Raymond II Tripoli (1115-1152)‎

63- نرسیسیان، همان، ص 187.

64- Mleh (1170-1175)‎

65- Bohemond II (1144-1201)‎

66- Baldwin IV (1161-1185)‎

67- Ter Petrosian, ibid. , p. 139 – 148.

68- Baberon

قلعه ای در چهل کیلومتری شمال شهر مرسین، در ترکیۀ امروزی.‏

69- حاکمان کیلیکیه با تبعیت از شورای ‏Rioal Aute Cort‏ صلیبی ها، شورایی متشکل از حاکمان کیلیکیه تشکیل دادند که وظیفۀ آن تعیین ‏جانشین برای حاکم کیلیکیه در صورت بروز اختلاف و رسیدگی به اختلافات بین حاکمان و تصویب قوانین حکومتی بود.‏

70- Ter Petrosian, ibid. , p. 153&154.

71- Ruben II (1175-1187)‎

72- Myiroke phalon

73- Hetumids

74- Lambron

این قلعه، که در منطقۀ غازی عینتاب ترکیه قرار دارد، با نام ‏Namrun kalesi‏ معروف است.‏

75- Bohemond III (1163-1201)‎

76- Ter Petrosian, ibid. , p. 159 & 160.

77- Hovannisian; Payaslian ‎, ibid. , p. 36.

78- Ռուբէն որդի Ստեֆանէի

79- Կարողութեամբն Աստծո է

80- Bedoukian, ibid., p. 67b.

81- Guy of Lusignan (1186 ـ 1192)‎

82- Richard I the Lion heart (1157-1199)‎

83- Philip II Augustus (1180-1223)‎‎

84- Fredrick I Barbarossa (1155-1190)‎

85- Levon II (1187-1198)‎

86- Baghras

این قلعه در استان اسکندرون ترکیۀ امروزی قرار دارد.‏

87- Ter Petrosian, ibid. , p. 169.

88- Pope Clement III (1187-1191)‎

89- Ter Petrosian, ibid. , p. 181.

90- Derbesak

این قلعه در شرق شهر اسکندرون ترکیه قرار دارد.‏

91- گریگور میکائیلیان ‏، تاریخ حکومت ارمنی کیلیکیه ‏‏ (ایروان‏: دانشگاه دولتی ایروان ‏، 2007)، ص 163.

92- Henry II Count of Champagne (1192-1197)‎

93- کلود موتافیان، کیلیکیه در نقطۀ تلاقی امپراتوری ها ‏ ‏‏ (ایروان‏: نائیری‏ ‏، 2001)، ص 403.

94- Լեւոն ծառա Աստուծո

95- Rex Omnium Armeniorum

96- Cardinal Konrad of Wittelsbach

97- Celestine III (1191ـ1198)‎

98- Hovannisian; Payaslian ‎, ibid. , p. 36;

موتافیان‏، همان، ص 160 و 161.‏

99- Alexios III Angelos (1195 ـ 1203)‎‎

100- Heinrich IV (1165 ـ 1197)‎‎

101- Ter Petrosian, ibid. , p. 182 & 183.

102- Geghardavank

103- Noravank

104- آرداک موسسیان، سیستم نوشتاری ارمنستان قبل از ماشتوتس ‏(ایروان‏: دانشگاه دولتی ایروان‏، 2003)، ص 46.

105- Bisancio

106- Bedoukian‎, ibid. , p. 43 & 130.

107- Yerk-dram / Kes-dram

108- Takavorin

109- Nor-dram

110- Hin-dram

111- Otzman-dram

112- Billon

113- Ruben Vardanyan ‎,«Cilician Armenian Numismatic Problems», Armenian numismatic journal, Vol.9, No.1 (March 2013), p.14‎.

114- John de Brienne (1210 ـ 1225)‎

115- Zabel

116- میکائیلیان ‏،همان، ص 168 ـ 170.

117- Constantine Payl Hetoumian

118- Baberon

قلعه ای در چهل کیلومتری شمال شهر مرسین در ترکیۀ امروزی.‏

119- برای اطلاعات بیشتر ر.ک: شاهن هوسپیان، «سکه های تیگران دوم»، پیمان، س16، ش61 (پاییز1391): 262 ـ 278.‏ ‏

120- این خاندان از 885 ـ 1045م بر ارمنستان حکومت کردند.‏

121- Bedoukian‎, ibid. , p. 109.

122- Dickran Kouymjian, «The iconography of the coronation trams of king levon I», Armenian ‎numismatic journal (Los Angles 1980), p. 67-73.‎

123- Y.T. Nercessian, «Single lion coronation trams of Levon I», Armenian numismatic journal, ‎vol. 8, no.3 (September 2012), p. 51.‎

124- به معنای «لئون پادشاه ارمنیان».

125- به معنای «با ارادۀ خداوند».

126- Nercessian, ibid. , p. 51 & 52.

127- Vardanyan‎,«Cilician Armenian Numismatic Problems», p.3-20‎.

128- https://www.vcoins.com

129- به معنای «لئو با ارادۀ خداوند».

130- به معنای «پادشاه ارمنیان».

131- Bedoukian‎, ibid. , p. 82& 131.

132- Paul Z. Bedoukian,«A unique billon of Levon I of Cilician Armenia and its historical significance», ‎Armenian numismatic Society (Special publication) no.1 (Los Angles: 1981), p.103-112‎.

133- Ruben ‎Vardanyan, Sylloge Nummorum Armenorum Armenia, vol.1 , p.26-37.

134- Kes Yerk-dram

135- Vardanyan‎, ibid. , p. 44 – 52 .

136- Karord Yerk-dram

137- ibid. , p.53.

138- ibid. , p.60-237.

139- ibid. , p.239.

140- جیمز هال، فرهنگ نگاره ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمۀ رقیه بهزادی (تهران: فرهنگ معاصر، 1380)، ص‏‏215‏.

141- جیمز هال، همان، ص‏‏291‏.

142- این خاندان از نیمۀ دوم قرن یکم الی نیمۀ دوم قرن پنجم میلادی بر ارمنستان حکومت کردند.‏

143- Hayrapetakan

144- Patriarchal cross

145- ibid. , p. 244 – 292.

146- به معنای «ضرب شهر سیس».

147- Pope Innocent III (1198 ـ 1216)‎

148- Ter Petrosian, ibid. , p. 241 – 259.

149- سوکیاسیان‏، تاریخ حقوقی و حکومتی ارمنستان کیلیکیه ‏‏‏ (ایروان‏: بی نا، 1978)، ص 57 و 58.

150- Hetoum I (1226 – 1269)‎

151- Ter Petrosian, ibid. , p. 256 & 257.

152- از اقوام ترکی بودند که در زمان اعراب به صورت برده به مصر منتقل شدند اما توانستند در مصر به قدرت رسند و از نیمۀ دوم قرن ‏سیزدهم میلادی مناطق مصر و سوریه را به مدت سیصد سال تحت کنترل خود درآورند.‏

153- چهارمین خاقان امپراتوری مغول بین سال های 1251 ـ 1259م.

154- Ter Petrosian, ibid. , p. 289.

155- امین معلوف، جنگ های صلیبی به روایت اعراب، ترجمۀ عبدالحسین نیک گهر( تهران: نی، 1391)، ص 5 ـ344‏.

156- جانشین هلاکوخان و دومین ایلخان مغول.

157- معلوف، همان جا.

158- بندری در ساحل شمال شرقی دریای مدیترانه که با نام یومارتالیک در ترکیۀ امروزی قرار دارد.‏

159- Bedoukian‎, ibid. , p. 110.

160- Prince consort

161- Bedoukian‎, ibid. , p. 82.

162- به معنای «با ارادۀ خداوند».‏

163- به معنای «هتوم پادشاه ارمنیان».

164- دوران سلطنت علاء الدین کیقباد بن کیخسرو: 617 ـ ‏634 ق/ 1220ـ 1237م.

165- به معنای «هتوم پادشاه ارمنیان».

166- دوران سلطنت غیاث الدین کیخسرو بن کیقباد: ‏634 ـ 643 ق/ 1237 ـ1246م.

167- Bedoukian‎, ibid. , p. 110.

168- به معنای «هتوم پادشاه ارمنیان».

169- به معنای «ضرب شهر سیس».

170- Ter Petrosian, ibid. , p. 315 & 316.

171- Jirair Christianian, «A counterfeit Levon-Hetoum silver tram revisited», Armenian numismatic ‎journal (September 2003), vol. 24, no.3, p. 81& 82.‎

172- به معنای «با ارادۀ خداوند».‏

173- به معنای «لئون پادشاه ارمنیان».

174- به معنای «لئون پادشاه ارمنیان».‏

175- به معنای «هتوم پادشاه ارمنیان».

176- Bedoukian‎, ibid. , p. ‎68 ـ75‎.

177- به معنای «لئون پادشاه ارمنیان».

178- به معنای «لئون پادشاه کل ارمنیان».

179- به معنای «ضرب شهر سیس».

180- به معنای «ضرب شهر سیس».

181- Franciscan Order

182- برای اطلاعات بیشتر ر.ک: شاهن هوسپیان، «گریگور داتواتسی»، پیمان، س16، ش62‏ (زمستان1391): 168 ـ 182.

183- به معنای «شاه هتوم».

184- به معنای «ضرب سیس».

185- به معنای «سمبات پادشاه ارمنیان».

186- به معنای «با ارادۀ خداوند».

187- به معنای «ضرب شهر سیس».

188- Ter Petrosian, ibid. , p. 354 ـ 361.

189- Bedoukian‎, ibid. , p. 148.

190- به معنای «کنستانتین پادشاه ارمنیان».

191- به معنای «قلعۀ سیس متعلق به پادشاه است».

192- به معنای «کنستانتین پادشاه ارمنیان».

193- به معنای «با ارادۀ خداوند او پادشاه است».

194- به معنای «ضرب شهر سیس».

195- Vardanyan ‎,«Cilician Armenian Numismatic Problems», p.9‎.

196- Sergio La Porta, «The Armenian Episcopacy in Mamluk Jerusalem in the Aftermath of the Council of Sis (1307)», Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland (April 2007), vol.17, Issue 02, p.99-114.

197- Oshin

198- Ter Petrosian, ibid. , p. 382.

199- Ter Petrosian, ibid. , p. 388 & 389.

200- به معنای «آوشین پادشاه ارمنیان».

201- به معنای «با ارادۀ خداوند».

202- ماهنامۀ اجمیادزین، انتشارات جاثلیقی اجمیادزین (2012)، ص. 20ـ 46‏.

203- Overstruck

204- http://www.forumancientcoins.com/armeniannumismatics/swat%201.htm

205- Surcharge

206- Amalric

207- Guy

208- Lusignan

209- به معنای «کی پادشاه ارمنیان».

210- به معنای «ضرب شهر سیس».

211- Corycos

قلعه ای در جنوب غربی شهر مرسین ترکیۀ امروزی که ‏Kiz Kalesi‏ نامیده می شود. قسمتی از این قلعه در ساحل دریای مدیترانه و قسمتی ‏دیگر در داخل دریا قرار دارد.‏

212- به معنای «کنستانتین پادشاه ارمنیان».

213- Ter Petrosian, ibid. , p. 438 & 439.

214- Bedoukian‎, ibid. , p. 112.

215- به معنای «لئون پادشاه ارمنیان».

216- Ter Petrosian, ibid. , p. 421 & 422.

217- به معنای «پطروس (تلفظ ارمنی پیتر) پادشاه ارمنیان».

218- به معنای «ضرب شهر سیس».

219- به معنای «کنستانتین پادشاه ارمنیان».

220- Bedoukian‎, ibid. , p. 411.

221- Catherine Cornaro (1474 ـ 1489)‎

222- به معنای « اورشلیم، قبرس و ارمنیان».

منابع:

اجمیادزین. انتشارات جاثلیقی اجمیادزین.2012. ص. 20ـ 46‏.

سوکیاسیان. تاریخ حقوقی و حکومتی ارمنستان کیلیکیه. ایروان‏: بی نا، 1978.

معلوف، امین. جنگ های صلیبی به روایت اعراب. ترجمۀ عبدالحسین نیک گهر. تهران: نی، 1391.

موتافیان، کلود. کیلیکیه در نقطۀ تلاقی امپراتوری ها . ایروان‏: نائیری‏ ‏، 2001.

موسسیان، آرداک. سیستم نوشتاری ارمنستان قبل از ماشتوتس.ایروان‏: دانشگاه دولتی ایروان‏، 2003.

میکائیلیان‏، گریگور. تاریخ حکومت ارمنی کیلیکیه. ایروان‏: دانشگاه دولتی ایروان ‏، 2007.

نرسیسیان، یغیا. سکه های دورۀ بارونی ارمنستان کیلیکیه. آنتیلیاس: بی نا، 2001.

هال، جیمز. فرهنگ نگاره ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر 1380.

هوسپیان، شاهن. «سکه های تیگران دوم». پیمان. س16. ش61. پاییز1391: 262 ـ 278.‏ ‏

ـــــــ . «گریگور داتواتسی». پیمان. س16. ش62‏. زمستان1391: 168 ـ 182.

Vardanyan ‎, Ruben. «Cilician Armenian Numismatic Problems». Armenian numismatic journal. Vol.9, No.1. March 2013

ــــــــــ . Sylloge Nummorum Armenorum Armenia. Yerevan: History Museum of Armenia ـ Cilicia, 2014. vol.1

Bedoukian,Paul Z. Coinage of Cilician Armenia. Danbury: Connecticut,1979

ــــــــــ .«A unique billon of Levon I of Cilician Armenia and its historical significance». ‎Armenian numismatic Society (Special publication). no.1. LosAngles: 1981‎.

Christianian, Jirair. «A counterfeit Levon-Hetoum silver tram revisited». Armenian numismatic ‎journal. September 2003. vol. 24, no.3.‎

Hovannisian, Richard G ; Payaslian, Simon. Armenian Cilicia. Costa ‎Mesa, California: Mazda publishers Inc, 2008

Ter Petrosian, Levon. The Crusaders and Armenians. yerevan:2007

Kouymjian, Dickran. «The iconography of the coronation trams of king levon I». Armenian ‎numismatic journal. Los Angles 1980.‎

Nercessian,Y.T. «Single lion coronation trams of Levon I». Armenian numismatic journal. ‎vol. 8, no.3 .September 2012

La Porta, Sergio. «The Armenian Episcopacy in Mamluk Jerusalem in the Aftermath of the Council of Sis (1307)». Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland . April 2007. vol.17. Issue 02

http://www.forumancientcoins.com/armeniannumismatics/swat%201.htm

http://bedoukian.com/about/bio.asp

http://www.orient-latin.com

http://www.zeno.ru

http://www.forumancientcoins.com/armeniannumismatics/cilician.html

http://mehmeteti.150m.com/armenians/index.htm

http://www.cngcoins.com

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 76
سال بیستم | تابستان 1395 | 264 صفحه
در این شماره می خوانید: