|
سه بوسۀ کبرا، اثر ز. ت. بالیان[3] رمانی جدید دربارۀ تاجر ارمنی قرن نوزدهم که یادآور هویت چند ملیتی فرهنگ های ماست در شهر اهواز در جنوب ایران، در بخش قدیمی شهر، جایی که مـن در آن زاده شـدم و رشد کـردم، کلیسای کوچـک ارمنـی و مدرسـۀ مجـاور آن و همچنین جامـعۀ ارمنیـان ساکـن در آن محلـه درهم تنیده شـده بودند. کلـیسا در خیابان اردشیر، میان دو کوچه ـ که بعدها 24 متری و 30 متری نام گرفتند ـ در مجاورت بیمارستان جندی شاپور قرار داشت. در راه مدرسه از کنار این کلیسا رد می شدم؛ هنوز عطر غذاهای ارمنی را که در فضا می پیچید به خاطر دارم. اخیراً، پس از مطالعۀ رمان سه بوسۀ کبرا، اثر ز. ت. بالیان بار دیگر محلۀ قدیمی خودمان را به خاطر آوردم. رمانی زیبا دربارۀ یک تاجر ارمنی خیالی به نام وارطان که به دور دنیا سفر می کند و سرانجام در سنگاپور اقامت می گزیند.  جلد کتاب سه بوسۀ کبرا، اثر ز. ت. بالیان ارمنیان ساکن در شهر زادگاه من و همچنین در سرتاسر ایران و نیز دوستان دوران کودکی ام،که شباهت بسیاری با قهرمان اصلی این رمان دارند، به سبب داشتن غذاهای عالی و کافه های افسانه ای کوچک شناخته شده بودند که در آنها با ساندویچ های مارتادلا و سوسیس از مهمانان پذیرایی می شد. اما حضور ارمنیان در زندگی اجتماعی، فرهنگی و تاریخی ما تنها به چنین غذاهایی محدود نمی شود. مدرنیتۀ جهانی ارمنیان نقش انکارناپذیری در طلوع مدرنیته در ایران و بخش های مختلف منطقه داشته اند. برای نمونه می توان به پیشگامی آنها در معرفی و گسترش تئاتر اروپایی و سینمای ایران و حضور رهبران انقلابی ارمنی در نهضت مشروطیت ایران، در خلال سال های 1906 ـ 1911م، اشاره کرد. جوامع ما در نگاه اول متفاوت اما در عین حال به گونه ای عجیب به هم پیوسته بودند: مادر من دوستان صمیمی ارمنی ای داشت که او را در مراسم سفرۀ ابوالفضل، که مراسمی زنانه بود و به احترام یکی از شخصیت های مقدس شیعه برگزار می شد، همراهی می کردند. گرچه دوستی و عشق ورزی برای دختران و پسران ارمنی و مسلمان از سوی والدین آنها ممنوع بود اما من داستان هایی از عشق های سوزناک در میان آنها به یاد دارم که شبیه رومئو و ژولیت بود که البته، پایان فاجعه باری نداشتند (نام قهرمانان اصلی یکی از آنها نیز ژولیت و فرهاد بود). وارطان، تاجر دریانورد رمان سه بوسۀ کبرا در پس زمینۀ غروب امپراتوری های عثمانی و قاجار و در بحبوبۀ گسترش سلطۀ امپراتوری های اروپایی در قلمروهای تحت تصرف آنها، داستان وارطان باندوختیان، یک تاجر ارمنی، را بازگو می کند که به دنبال یافتن خوشبختی سفر دور دنیا را آغاز می کند.سفر اودیسه واری که در این رمان شاهد آن هستیم در برگیرندۀ ماجراهای وارطان است که با لحنی روایت گونه بیان می شود. بالیان کوشیده است تا با تحقیق دربارۀ برخی جزئیات تاریخی رمان خود را تا حد امکان به صورت صحیح و واقع گرایانه ارائه کند. وارطان باندوختیان، که در 1800م به دنیا آمده است، سفر خود را در 1858م آغاز می کند. وی، به عنوان تاجری دریانورد، بیش از هر چیز نماد جامعۀ تاجران ارمنی ساکن دیاسپورا و سرتاسر جهان ـ از مدَرَس گرفته تا سنگاپورـ است. بالیان روایتگر متبحری است. او رمان خود را از لحظه ای آغاز می کند که راوی خیالی داستان از یکی از آشنایان دور خود در سنگاپور، که خواهان ملاقات با اوست، ایمیلی دریافت می کند. در بخش عمده ای از رمان، سفرنامۀ وارطان باندوختیان به شیوۀ داستان در داستان روایت می شود. زبان رمان، زبانی مرکب از زبان کلیسایی قدیمی ارمنی (گرابار) و لهجۀ ارمنیان ارزروم یا ارمنی متداول در ارمنستان غربی است. این سفرنامه به دست آشنای دور راوی داستان می رسد، کسی که از بیروت ـ مکانی که در آنجا زندگی می کند ـ راهی ماکائو در سنگاپور می شود و پس از دریافت این سفرنامه، فوراً تصمیم می گیرد آن را به انگلیسی ترجمه کند. در این داستان تاریخی ـ خیالی به زندگی ارمنیان که در اوایل قرن نوزدهم میلادی در کشورهای مختلف جهان سکونت داشته و ریشه های عمیق خود را در جهان گسترده بودند، پرداخته شده است. کتاب به همراه وارطان به دور دنیا سفر کرده و زندگی و ماجراهایی را که در طول سفر برای او پیش آمده روایت می کند. علاوه بر این، در خلال داستان می توان با مسیرهای دریایی موجود در نیمه های قرن نوزدهم و همچنین روابط تجاری آن دوران آشنا شد. ارمنیان در سرتاسر جهان در زمانی که ازسرگیری خشونت ها در قراباغ کوهستانی بار دیگر یادآور خشونت و ویرانی ناشی از هراس از ملی گرایی قومی است چاپ رمان جذاب وسرگرم کنندۀ بالیان از نظر زمانی به موقع به نظر نمی رسد. ارمنیان هزاران سال در سرزمین هایی که مرزهای آن از امپراتوری مغول تا امپراتوری روسیه و از امپراتوری صفویه تا امپراتوری عثمانی گسترده بوده است حضور داشتند. حضور ارمنیان سر بلند، قوی، متکی به خود، ماهر، با فرهنگ و دنیادار و اثرگذاری آنها در نقاط مختلف جهان، نمادی از هویت جهانی فرهنگ آنهاست. ریشه های جوامع ارمنی در منطقه، که از قفقاز تا آفریقای شمالی پراکنده هستند، دارای قدمت زیادی است اما در شهرهای چندفرهنگی همانند اصفهان، استانبول و قاهره اهمیت فراملی آنها نمود بیشتری یافته است. تفکرات متضاد پس از مطالعۀ رمان سه بوسۀ کبرا تفکرات متضاد دست به دست هم می دهند تا ایدۀ ارمنی بودن را تبلور بخشند: حس عمیق تعلق و افق گستردۀ جغرافیایی. چنین به نظر می رسد که با گسترده شدن افق، حس تعلق نیز عمیق تر می شود. گویی ارمنیان باید در جهان پراکنده شوند تا خود را بشناسند و هم زمان این فرصت را به دیگر جهانیان بدهند تا در هم نشینی با آنان خود را کشف کنند. ارمنیان با بردباری و پایداری در جوامعی که در آن زندگی کرده اند حس جدیدی از تعلق به جهان را کشف کرده اند و این حس جهان را تبدیل به مکانی مناسب برای زندگی اطرافیان آنها کرده است. آنها بومی هایی خارجی و بیگانه هایی آشنا هستند؛ دوستانی که در جوار آنها خود را در خانه حس می کنید. من تکه ای از میهن خود را، جایی که همسایگان ارمنی داشته ام به همراه خود به خارج از ایران آورده ام و هر زمان و در هر مکانی از جهان که با ارمنی ای روبه رو می شوم (درست مانند زمانی که با وارطان، قهرمان اصلی این رمان، روبه رو شدم) خود را دو چندان در خانه خود احساس می کنم، خانه ای با حس ایران، حسی که زمان ترک محله های همسایگان کودکی ام به همراه آوردم. حس «درخانه بودن» که تجربۀ ارمنیان دیاسپورا آن را در وجود همۀ ما نهاده است؛ احساس و پشت گرمی ای که از حضور رؤیای ارمنی در روح ما حکایت می کند. پی‌نوشت‌ها: 1- http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2016/04/time-cosmopolitan-east-iran-160404063151789.html 2- Hamid Dabashi استاد ایران شناسی و ادبیات تطبیقی در دانشگاه کلمبیا در نیویورک. 3- Z.T. Balian, Three Kisses of the Cobra: A Novel (USA: VAKR Books, 2016). |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 75
|
