شهرستان سلماس، از شهرهای به نسبت پر جمعیت آذربایجان غربی، ‏در شمال ارومیه و جنوب خوی قرار گرفته است. در این شهرستان، ‏تاکنون بیش از ۳۹ کلیسای تاریخی ارمنی شناسایی شده که ‏به طور عمده در محدودۀ زمانی بین قرن سیزدهم تا نوزدهم میلادی ‏ساخته شده اند. متأسفانه، بیشتر آنها به مرور زمان ویران شده ‏و اثری از آنها برجای نمانده است. از میان کلیساهای برجای مانده کلیسای تاریخی ‏گئورگ مقدس‎ ‎روستای هفتوان، از توابع شهرستان سلماس، در بخش ‏مرکزی سلماس و در دهستان زولاچای، در جنوب سلماس، بر سر ‏راه روستای محلم (مرکز دهستان) به سلماس واقع شده است.کلیسا ‏به همراه بقایای تئاتر هفتوان در هستۀ اولیۀ روستا قرار ‏گرفته، در محوطۀ وسیعی که دور تا دور آن حصارکشی شده است. ‏کشف و مطالعۀ بخشی از نقش های دیواری کلیسا، به لحاظ اهمیت و ارزش ‏مطالعاتی، موضوع نوشتار حاضر است.‏

تاریخچه و پیشینۀ مطالعاتی اثر

به نظر می رسد نخستین بار کلیسا در ‏‎۱۹۶۹‎م به دست ‏پروفسور ولفرام کلایس آلمانی بررسی شده است‏.[۳] هیئت ‏ایتالیایی از دانشگاه پلی تکنیک میلان نیز در فاصلۀ سال های ‏‏۱۹۷۷و ۱۹۷۸م از این کلیسا دیدن کرده و آن را مورد مطالعه قرار ‏داده اند. همچنین، آندرانیک هوویان، پژوهشگر ارمنی، در تحقیقات خود به این ‏کلیسا پرداخته‏.[۴] علاوه بر این، نادره شجاع دل[۵] و نگارنده[۶] ‏ ‏نیز در مطالعات خود این اثر تاریخی را مورد بررسی قرار داده اند.‏‎ ‎در خصوص ‏تاریخچۀ این اثر در منابع گوناگون به دوره های مختلفی اشاره شده ‏است. در جبهۀ ورودی بنا، چندین کتیبه به خط ارمنی در دیوار ‏کار گذاشته شده که تاریخ بنای اولیۀ آن را به قرن سیزدهم و ‏چهاردهم میلادی می رساند(تصویر ۱و۲) اما کلیسا در دوران صفوی بازسازی ‏شده است.‏ ‎توحید ملکزاده دیلمقانی، در کتاب تاریخ ده هزار سالۀ ‏سلماس، چنین آورده است:‏

«این کلیسا به امر شاه عباس احداث شد و در زلزلۀ سال ۱۳۰۹ش ‏سلماس تخریب و چند سال بعد مرمت شد.‏‎ ‎‏ با مقایسۀ تطبیقی این ‏کلیسا با کلیساهای مشابه منطقه به لحاظ الگوی پلان، شیوۀ ساخت ‏و مصالح به کار رفته به احتمال قریب به یقین تاریخ احداث ‏بنا به قرن هفدهم میلادی و مقارن دورۀ صفویه می رسد».‏[۷] ‏

در جوار این کلیسا، بقایای سردر تئاتر هفتوان واقع شده ‏است. این بنا در اثنای اشغالگری روس ها در جنگ جهانی اول و پس ‏از ۱۹۱۴م ساخته شده و از آن به منزلۀ محل برگزاری ‏تئاتر استفاده می شده است. در سال های اخیر، در مجاورت این محل ‏بشقاب های چینی و ظروف فلزی با آرم تزار به دست آمده است. از ‏بنا جز یک سردر زیبا به شکل سنتوری و چند دیوار و پایه های ‏مخروبه چیزی باقی نمانده است. ‏

ویژگی های معماری

پلان کلی بنا به شکل دو مستطیل مجاور است. ابعاد خارجی ‏مستطیل بزرگ تر، که تالار اصلی کلیسا را دربر می گیرد، ۱۵×۳/۱۳ ‏متر است. مستطیل کوچک تر نیز، که محراب و فضاهای پیرامون آن را ‏دربر می گیرد، مربعی به ابعاد ۵/۹ × ۷/۹ متر است (تصویر۳).

‎الگوی پلان از شکل بازیلیک تبعیت می کند. در پلان های با ‏الگوی بازیلیک، محور طولی تعیین کنندۀ شالودۀ فضایی کلیسا محسوب ‏می شود. بنا دارای محور اصلی شرقی ـ غربی است و انتظام اجزاء ‏و عناصر آن بر اساس این محور شکل گرفته و نقشه نسبت به محراب ‏حالت تقارن دارد. قرارگرفتن محراب در منتهاالیه شرقی بدنۀ ‏کلیساها اصلی است که بسیاری از کلیساهای جهان از آن تبعیت ‏می کنند.

ورودی بنا در ضلع غربی پلان واقع شده که شامل دو طاق نمای تو ‏در تو به ارتفاع ۸/۴ و ۳/۴ متر است. در داخل طاق نماها، در ‏ورودی به عرض ۱ و ارتفاع ۷/۱ متر واقع شده که از طریق آن ‏وارد تالار اصلی کلیسا می شویم.‏

فضای داخلی تالار پلانی به ابعاد ۵/۱۰ × ۲/۱۲ متر دارد. با ‏وجود چهار ستون به ابعاد ۱/۱ × ۱/۱ متر در داخل تالار این ‏پلان از شکل بازیلیک سه ناوی تبعیت می کند، که از الگوهای متداول ‏کلیساهای ارمنیان محسوب می شود. فاصلۀ این ستون ها از ‏دیوارهای شمالی و جنوبی ۹/۱ متر و از یکدیگر ۵/۴ متر است. بر ‏روی این ستون ها و دیوارهای پیرامون، طاق هایی با قوس جناغی و ‏در بخش مرکزی پلان و بر روی چهار ستون مذکور، یک گنبد رُک ‏دوازده ترک اجرا شده است. ارتفاع ساقۀ گنبد ۷/۱ متر و ارتفاع ‏کلی گنبد تا کف تالار کلیسا ۵/۱۳ متر است. در ساقۀ گنبد نیز ‏دوازده نورگیر اجرا شده.‏

گزارش لایه برداری نقش ها‏

طرح پژوهش و مرمت موضعی و لایه برداری نقش های کلیسای گئورگ ‏مقدس روستای هفتوان سلماس از طرف معاونت میراث فرهنگی ‏ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان ‏غربی طی دو ماه، در مرداد و شهریور ۱۳۹۳ش، اجرا شد. طی دو ماه فعالیت مستمر نورگیرهای گنبد اصلی کلیسا، ‏که در وضعیت نابسامانی قرار داشتند، تعویض و به جای آنها ‏نورگیرهای مناسب تری نصب شد. همچنین، پایه های برج ناقوس ‏کلیسا نیز، که فرسوده شده بودند، مورد مرمت موضعی و استحکام ‏بخشی قرار گرفت. از همه مهم تر دو ستون از چهار ستون اصلی ‏کلیسا، که در ضلع شرقی و نزدیک به فضای محراب بودند، با توجه ‏به نشانه های وجود نقش های دیواری رنگی، در بخش هایی از آن، ‏مورد لایه برداری قرار گرفت (تصاویر ۴ـ ۸). این ستون ها، به شکل مکعب مستطیلی و با ارتفاع حدود ۵/۵ متر، به همراه ‏سطوح داخلی دیوارهای کلیسا، در زمان های گذشته با ‏اندود گچی گچکاری شده بود که این اندود در بخش هایی از ‏ستون ها ریخته بود و به نظر می رسید در پس اندود بقایایی از ‏نقش های دیواری (فرسک) وجود دارد. بر این اساس، طی دو ماه تلاش ‏طاقت فرسا سطوح گچی روی نقش ها با ظرافت و احتیاط لایه ‏برداری شد.

در پایان کار، در اضلاع غربی و جنوبی ‏ستون یکم، چهار نقش و در اضلاع غربی و شمالی ستون دوم، چهار ‏نقش، در مجموع، هشت نقش رنگی با طرح های انسانی، حیوانی، گیاهی ‏و هندسی(تصویر ۱۸) نمایان شد که در نوع خود جالب و منحصر به ‏فرد هستند.‏

ـ ستون۱، نقش اول

این نقش در بخش فوقانی ضلع جنوبی ستون ۱، در چهارچوبی ‏مستطیلی، به ابعاد ۷۹‏‎ ‎× ۹۰ سانتی متر، قرار گرفته و تصویر زن و مرد ایستاده ای را به رنگ روشن نشان می دهد که در میان آنان درختی به ‏رنگ قهوه ای مایل به نارنجی قرارگرفته. زن و مرد (احتمالاً آدم و حوا) ‏لباس بر تن ندارند و در اطراف آنان نقش های ‏گیاهی و اسلیمی کشیده شده ولی متأسفانه، به دلیل آسیب ‏فراوان، تنها بخش اندکی از نقش های گیاهی برجای مانده و به ‏همین دلیل، تشخیص نوع نقش ها امکان پذیر نیست. حاشیۀ چهارچوب نیز ‏با نقش های گیاهی و گل های قرمز و برگ های سبز رنگ تزیین ‏شده است‏ (تصویر۹، ۱۰ و ۱۴).

ـ ستون ۱، نقش دوم ‏

این نقش در بخش زیرین ضلع جنوبی ستون ۱، در چهارچوبی مستطیلی، ‏به ابعاد ۷۹ ‎× ۹۰ سانتی متر، کشیده ولی متأسفانه بخش ‏عمده ای از آن تخریب شده و به همین دلیل، تشخیص دقیق نقش ‏امکان پذیر نیست اما با توجه به بقایای برجای مانده به ‏نظر می رسد طرح هندسی شامل یک ترنج لوزوی مرکزی بزرگ و نقش های ‏گیاهی و اسلیمی در حاشیه ها (تصویر ۱۰و ۱۴) باشد.

ـ ستون ۱، نقش سوم‏

این نقش در بخش بالایی ضلع غربی ستون ۱، در چهارچوبی به ابعاد ‏‏۷۹ × ۹۰ سانتی متر، کشیده شده و فردی ایستاده را با ردای بلند ‏نارنجی رنگ و چین و چروک دار و احتمالاً هاله ای روشن نشان ‏می دهد که در کنار آن فردی با اندام کوچک تر با ردای آبی رنگ، به صورت ‏کم رنگ، دیده می شود که بخش زیادی از آن تخریب شده و از بین ‏رفته است. در بخش بالای چهارچوب، بال های فرشته ای احتمالی و ‏نقش های محدود اسلیمی و گیاهی برجای مانده است (تصویر ۱۱و۱۵).

ـ ستون ۱، نقش چهارم‏

این نقش در بخش زیرین ضلع غربی ستون ۱، در چهارچوبی به ابعاد ‏‏۷۹ × ۹۰ سانتی متر، کشیده شده و همانند نقش دوم طرح آن شامل ‏یک ترنج لوزوی مرکزی بزرگ در وسط و نقش های اسلیمی و ‏گیاهی در حاشیه است اما نقش های آن به نسبت نقش دوم، از وضعیت ‏مطلوب تر و واضح تری برخوردار است (تصویر ۱۱و۱۵).

ـ ستون ۲، نقش پنجم‏

این نقش در بخش فوقانی ضلع غربی ستون ۲، در چهارچوبی به ابعاد ‏‏۷۹ × ۹۰ سانتی متر، کشیده شده و تصویر فردی را سوار بر اسب با ‏ردایی بلند نشان می دهد. بخشی از لباس او قرمز رنگ و بخشی از آن سبز ‏کم رنگ است. روبه روی فرد سوار بر اسب دو سرو، در بخش انتهایی ‏سمت چپ چهارچوب، به تصویر کشیده شده است. در پایین این تصویر، ‏نقش موجودی احتمالاً اسطوره ای، کشیده شده. متأسفانه به علت تخریب بسیار، بیشتر نقش ها از بین رفته است. در ‏گوشۀ پایین تصویر، کتیبه ای به خط ارمنی در شش سطر نگاشته ‏شده که چندان خوانا نیست اما به احتمال زیاد با ‏نقش ها و طرح های ایجاد شده مرتبط است. [۸] حاشیه های چهارچوب نیز مانند ‏ستون قبلی نقش های اسلیمی و گیاهی دارد (تصویر ۱۲و۱۶).

ـ ستون۲، نقش ششم‏

این نقش در بخش زیرین ضلع غربی ستون دو، در چهارچوبی به ابعاد ‏‏۷۹ × ۹۰ سانتی متر، کشیده شده که متأسفانه چیز چندانی از آن ‏برجای نمانده است اما به نظر می رسد، با توجه به تکراری بودن ‏نقش های زیرین ستون ۱، این نقش نیز شامل طرح یک ترنج لوزوی مرکزی ‏با نقش های گیاهی و اسلیمی در قسمت حاشیه باشد (تصویر ۱۲و۱۶).

ـ ستون۲، نقش هفتم‏

این نقش در بخش بالایی ضلع شمالی ستون۲، در چهارچوبی به ابعاد ‏‏۷۹ × ۹۰ سانتی متر، کشیده شده و در آن تصویر فردی نشسته در سمت ‏راست و فردی ایستاده در سمت چپ، که هر دو لباس های آبی ‏کم رنگ بر تن دارند، به چشم می خورد. بر بالای سر فردی که ‏در سمت راست نشسته، تصویر احتمالی حیوانی دیده می شود که به شدت ‏تخریب شده است. علاوه بر این، در سمت چپ چهارچوب، هاشورهایی ‏وجود دارد که امتداد آنها در پایین چهارچوب تخریب شده است ‏‏(تصویر۱۳و۱۷).‏

ـ ستون۲، نقش هشتم‏

این نقش در بخش زیرین ضلع شمالی ستون ۲، در چهارچوبی به ابعاد ‏‏۷۹ × ۹۰ سانتی متر، کشیده شده که البته چیز زیادی از آن برجای نمانده ‏است اما به نظر می رسد، با توجه به تکراری بودن نقش های زیرین ‏ستون۱، این نقش نیز شامل طرح یک ترنج لوزوی مرکزی با نقش های ‏گیاهی و اسلیمی در قسمت حاشیه باشد (تصویر۱۳و۱۷).‏

جمع بندی‏

کشف و لایه برداری نقش های دیواری کلیسای گئورگ مقدس هفتوان از ‏نظر روشن ساختن برخی زوایای تاریک تاریخی و هنری در منطقۀ ‏شمال غرب ایران قابل توجه است. به لحاظ زمانی بیشتر کلیساهای ‏تاریخی موجود در این منطقه در دورۀ صفویه و پس از آن ‏ایجاد شده اند. بیشتر این کلیساها را مهاجران ارمنی ای ساخته اند که ‏در زمان شاه عباس و به دستور وی به نواحی مرکزی ایران و ‏حاشیۀ دریاچۀ ارومیه کوچانده شدند. این ‏کلیساها، به دلیل بضاعت مالی اندک سازندگان آنها، همواره از ‏تزیینات و عناصر شاخص معماری کم بهره بوده اند و بیشتر، ساخت ‏فضایی برای عبادت مد نظر سازندگان آنها بوده است. با ‏وجود این، برخی از کلیساهای منطقه همچون کلیسای فنایی خوی و ‏هفتوان سلماس از وجود چنین تزیینات معماری و هنری ای بهره برده ‏اند. با توجه به ویژگی های تاریخی و موقعیت خاص کلیسای ‏هفتوان انتظار می رود علاوه بر ستون ها برروی سطوح دیوارهای ‏داخلی کلیسا نیز بتوان آثار متنوعی از نقاشی های دیواری را به ‏دست آورد که این مهم نیاز به بررسی های بیشتر و لایه برداری ‏سطوح دیوارها دارد که امید است در فصل های بعدی پیگیری شود و ‏ادامه یابد چراکه در بخش هایی از سطوح داخلی دیوارها، به ویژه، ‏در کنار تعمیدگاه کلیسا، در دیوارۀ شمالی، بخشی از اندود گچی ‏ریخته و بقایای نقش های انسانی در زیر آن نمایان شده که احتمالاً، ‏بخشی از طرحی در ابعاد بزرگ تر است که در این ضلع کشیده شده ‏است. علاوه بر این، احتمال دارد در دیگر کلیساهای ‏تاریخی آباد منطقه، که به دست ارمنیان مرمت شده نقش های دیواری ارزشمندی وجود داشته باشد که به دلیل ‏ناآگاهی و بی توجهی به تزیینات ارزشمند هنری برروی آنها لایه ای ‏گلی یا گچی کشیده شده و به همین دلیل، این یادگارهای ‏ارزشمند هنری گذشتگان بر ما پنهان مانده. تأثیر هنر ایرانی و اسلامی بر معماری کلیساهای ‏شمال غرب و بالعکس نیز قابل توجه است. این تأثیرات به ویژه در ‏ایجاد نقش های دیواری و تزیینات شاخص اسلیمی و گل و بوته ای ‏در کلیسای فنایی خوی و نقش های دیواری نویافتۀ کلیسای گئورگ ‏مقدس روستای هفتوان سلماس قابل توجه و تأمل است. به نظر می رسد، با مطالعۀ گسترده تر این کلیساها و نقش های آنها بتوان جنبه های دیگری از این اثرپذیری متقابل هنر ایرانی ـ اسلامی ‏و هنر ارمنی را شناسایی کرد.‏