| شهرستان سلماس، از شهرهای به نسبت پر جمعیت آذربایجان غربی، در شمال ارومیه و جنوب خوی قرار گرفته است. در این شهرستان، تاکنون بیش از 39 کلیسای تاریخی ارمنی شناسایی شده که به طور عمده در محدودۀ زمانی بین قرن سیزدهم تا نوزدهم میلادی ساخته شده اند. متأسفانه، بیشتر آنها به مرور زمان ویران شده و اثری از آنها برجای نمانده است. از میان کلیساهای برجای مانده کلیسای تاریخی گئورگ مقدس روستای هفتوان، از توابع شهرستان سلماس، در بخش مرکزی سلماس و در دهستان زولاچای، در جنوب سلماس، بر سر راه روستای محلم (مرکز دهستان) به سلماس واقع شده است.کلیسا به همراه بقایای تئاتر هفتوان در هستۀ اولیۀ روستا قرار گرفته، در محوطۀ وسیعی که دور تا دور آن حصارکشی شده است. کشف و مطالعۀ بخشی از نقش های دیواری کلیسا، به لحاظ اهمیت و ارزش مطالعاتی، موضوع نوشتار حاضر است. |
|
تاریخچه و پیشینۀ مطالعاتی اثر به نظر می رسد نخستین بار کلیسا در 1969م به دست پروفسور ولفرام کلایس آلمانی بررسی شده است.[3] هیئت ایتالیایی از دانشگاه پلی تکنیک میلان نیز در فاصلۀ سال های 1977و 1978م از این کلیسا دیدن کرده و آن را مورد مطالعه قرار داده اند. همچنین، آندرانیک هوویان، پژوهشگر ارمنی، در تحقیقات خود به این کلیسا پرداخته.[4] علاوه بر این، نادره شجاع دل[5] و نگارنده[6] نیز در مطالعات خود این اثر تاریخی را مورد بررسی قرار داده اند. در خصوص تاریخچۀ این اثر در منابع گوناگون به دوره های مختلفی اشاره شده است. در جبهۀ ورودی بنا، چندین کتیبه به خط ارمنی در دیوار کار گذاشته شده که تاریخ بنای اولیۀ آن را به قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی می رساند(تصویر 1و2) اما کلیسا در دوران صفوی بازسازی شده است. توحید ملکزاده دیلمقانی، در کتاب تاریخ ده هزار سالۀ سلماس، چنین آورده است: «این کلیسا به امر شاه عباس احداث شد و در زلزلۀ سال 1309ش سلماس تخریب و چند سال بعد مرمت شد. با مقایسۀ تطبیقی این کلیسا با کلیساهای مشابه منطقه به لحاظ الگوی پلان، شیوۀ ساخت و مصالح به کار رفته به احتمال قریب به یقین تاریخ احداث بنا به قرن هفدهم میلادی و مقارن دورۀ صفویه می رسد».[7] در جوار این کلیسا، بقایای سردر تئاتر هفتوان واقع شده است. این بنا در اثنای اشغالگری روس ها در جنگ جهانی اول و پس از 1914م ساخته شده و از آن به منزلۀ محل برگزاری تئاتر استفاده می شده است. در سال های اخیر، در مجاورت این محل بشقاب های چینی و ظروف فلزی با آرم تزار به دست آمده است. از بنا جز یک سردر زیبا به شکل سنتوری و چند دیوار و پایه های مخروبه چیزی باقی نمانده است. ویژگی های معماری پلان کلی بنا به شکل دو مستطیل مجاور است. ابعاد خارجی مستطیل بزرگ تر، که تالار اصلی کلیسا را دربر می گیرد، 15×3/13 متر است. مستطیل کوچک تر نیز، که محراب و فضاهای پیرامون آن را دربر می گیرد، مربعی به ابعاد 5/9 × 7/9 متر است (تصویر3). الگوی پلان از شکل بازیلیک تبعیت می کند. در پلان های با الگوی بازیلیک، محور طولی تعیین کنندۀ شالودۀ فضایی کلیسا محسوب می شود. بنا دارای محور اصلی شرقی ـ غربی است و انتظام اجزاء و عناصر آن بر اساس این محور شکل گرفته و نقشه نسبت به محراب حالت تقارن دارد. قرارگرفتن محراب در منتهاالیه شرقی بدنۀ کلیساها اصلی است که بسیاری از کلیساهای جهان از آن تبعیت می کنند. ورودی بنا در ضلع غربی پلان واقع شده که شامل دو طاق نمای تو در تو به ارتفاع 8/4 و 3/4 متر است. در داخل طاق نماها، در ورودی به عرض 1 و ارتفاع 7/1 متر واقع شده که از طریق آن وارد تالار اصلی کلیسا می شویم. فضای داخلی تالار پلانی به ابعاد 5/10 × 2/12 متر دارد. با وجود چهار ستون به ابعاد 1/1 × 1/1 متر در داخل تالار این پلان از شکل بازیلیک سه ناوی تبعیت می کند، که از الگوهای متداول کلیساهای ارمنیان محسوب می شود. فاصلۀ این ستون ها از دیوارهای شمالی و جنوبی 9/1 متر و از یکدیگر 5/4 متر است. بر روی این ستون ها و دیوارهای پیرامون، طاق هایی با قوس جناغی و در بخش مرکزی پلان و بر روی چهار ستون مذکور، یک گنبد رُک دوازده ترک اجرا شده است. ارتفاع ساقۀ گنبد 7/1 متر و ارتفاع کلی گنبد تا کف تالار کلیسا 5/13 متر است. در ساقۀ گنبد نیز دوازده نورگیر اجرا شده.
گزارش لایه برداری نقش ها طرح پژوهش و مرمت موضعی و لایه برداری نقش های کلیسای گئورگ مقدس روستای هفتوان سلماس از طرف معاونت میراث فرهنگی ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی طی دو ماه، در مرداد و شهریور 1393ش، اجرا شد. طی دو ماه فعالیت مستمر نورگیرهای گنبد اصلی کلیسا، که در وضعیت نابسامانی قرار داشتند، تعویض و به جای آنها نورگیرهای مناسب تری نصب شد. همچنین، پایه های برج ناقوس کلیسا نیز، که فرسوده شده بودند، مورد مرمت موضعی و استحکام بخشی قرار گرفت. از همه مهم تر دو ستون از چهار ستون اصلی کلیسا، که در ضلع شرقی و نزدیک به فضای محراب بودند، با توجه به نشانه های وجود نقش های دیواری رنگی، در بخش هایی از آن، مورد لایه برداری قرار گرفت (تصاویر 4ـ 8). این ستون ها، به شکل مکعب مستطیلی و با ارتفاع حدود 5/5 متر، به همراه سطوح داخلی دیوارهای کلیسا، در زمان های گذشته با اندود گچی گچکاری شده بود که این اندود در بخش هایی از ستون ها ریخته بود و به نظر می رسید در پس اندود بقایایی از نقش های دیواری (فرسک) وجود دارد. بر این اساس، طی دو ماه تلاش طاقت فرسا سطوح گچی روی نقش ها با ظرافت و احتیاط لایه برداری شد. در پایان کار، در اضلاع غربی و جنوبی ستون یکم، چهار نقش و در اضلاع غربی و شمالی ستون دوم، چهار نقش، در مجموع، هشت نقش رنگی با طرح های انسانی، حیوانی، گیاهی و هندسی(تصویر 18) نمایان شد که در نوع خود جالب و منحصر به فرد هستند. ـ ستون1، نقش اول این نقش در بخش فوقانی ضلع جنوبی ستون 1، در چهارچوبی مستطیلی، به ابعاد 79 × 90 سانتی متر، قرار گرفته و تصویر زن و مرد ایستاده ای را به رنگ روشن نشان می دهد که در میان آنان درختی به رنگ قهوه ای مایل به نارنجی قرارگرفته. زن و مرد (احتمالاً آدم و حوا) لباس بر تن ندارند و در اطراف آنان نقش های گیاهی و اسلیمی کشیده شده ولی متأسفانه، به دلیل آسیب فراوان، تنها بخش اندکی از نقش های گیاهی برجای مانده و به همین دلیل، تشخیص نوع نقش ها امکان پذیر نیست. حاشیۀ چهارچوب نیز با نقش های گیاهی و گل های قرمز و برگ های سبز رنگ تزیین شده است (تصویر9، 10 و 14). ـ ستون 1، نقش دوم این نقش در بخش زیرین ضلع جنوبی ستون 1، در چهارچوبی مستطیلی، به ابعاد 79 × 90 سانتی متر، کشیده ولی متأسفانه بخش عمده ای از آن تخریب شده و به همین دلیل، تشخیص دقیق نقش امکان پذیر نیست اما با توجه به بقایای برجای مانده به نظر می رسد طرح هندسی شامل یک ترنج لوزوی مرکزی بزرگ و نقش های گیاهی و اسلیمی در حاشیه ها (تصویر 10و 14) باشد. ـ ستون 1، نقش سوم این نقش در بخش بالایی ضلع غربی ستون 1، در چهارچوبی به ابعاد 79 × 90 سانتی متر، کشیده شده و فردی ایستاده را با ردای بلند نارنجی رنگ و چین و چروک دار و احتمالاً هاله ای روشن نشان می دهد که در کنار آن فردی با اندام کوچک تر با ردای آبی رنگ، به صورت کم رنگ، دیده می شود که بخش زیادی از آن تخریب شده و از بین رفته است. در بخش بالای چهارچوب، بال های فرشته ای احتمالی و نقش های محدود اسلیمی و گیاهی برجای مانده است (تصویر 11و15). ـ ستون 1، نقش چهارم این نقش در بخش زیرین ضلع غربی ستون 1، در چهارچوبی به ابعاد 79 × 90 سانتی متر، کشیده شده و همانند نقش دوم طرح آن شامل یک ترنج لوزوی مرکزی بزرگ در وسط و نقش های اسلیمی و گیاهی در حاشیه است اما نقش های آن به نسبت نقش دوم، از وضعیت مطلوب تر و واضح تری برخوردار است (تصویر 11و15). ـ ستون 2، نقش پنجم این نقش در بخش فوقانی ضلع غربی ستون 2، در چهارچوبی به ابعاد 79 × 90 سانتی متر، کشیده شده و تصویر فردی را سوار بر اسب با ردایی بلند نشان می دهد. بخشی از لباس او قرمز رنگ و بخشی از آن سبز کم رنگ است. روبه روی فرد سوار بر اسب دو سرو، در بخش انتهایی سمت چپ چهارچوب، به تصویر کشیده شده است. در پایین این تصویر، نقش موجودی احتمالاً اسطوره ای، کشیده شده. متأسفانه به علت تخریب بسیار، بیشتر نقش ها از بین رفته است. در گوشۀ پایین تصویر، کتیبه ای به خط ارمنی در شش سطر نگاشته شده که چندان خوانا نیست اما به احتمال زیاد با نقش ها و طرح های ایجاد شده مرتبط است. [8] حاشیه های چهارچوب نیز مانند ستون قبلی نقش های اسلیمی و گیاهی دارد (تصویر 12و16). ـ ستون2، نقش ششم این نقش در بخش زیرین ضلع غربی ستون دو، در چهارچوبی به ابعاد 79 × 90 سانتی متر، کشیده شده که متأسفانه چیز چندانی از آن برجای نمانده است اما به نظر می رسد، با توجه به تکراری بودن نقش های زیرین ستون 1، این نقش نیز شامل طرح یک ترنج لوزوی مرکزی با نقش های گیاهی و اسلیمی در قسمت حاشیه باشد (تصویر 12و16). ـ ستون2، نقش هفتم این نقش در بخش بالایی ضلع شمالی ستون2، در چهارچوبی به ابعاد 79 × 90 سانتی متر، کشیده شده و در آن تصویر فردی نشسته در سمت راست و فردی ایستاده در سمت چپ، که هر دو لباس های آبی کم رنگ بر تن دارند، به چشم می خورد. بر بالای سر فردی که در سمت راست نشسته، تصویر احتمالی حیوانی دیده می شود که به شدت تخریب شده است. علاوه بر این، در سمت چپ چهارچوب، هاشورهایی وجود دارد که امتداد آنها در پایین چهارچوب تخریب شده است (تصویر13و17). ـ ستون2، نقش هشتم این نقش در بخش زیرین ضلع شمالی ستون 2، در چهارچوبی به ابعاد 79 × 90 سانتی متر، کشیده شده که البته چیز زیادی از آن برجای نمانده است اما به نظر می رسد، با توجه به تکراری بودن نقش های زیرین ستون1، این نقش نیز شامل طرح یک ترنج لوزوی مرکزی با نقش های گیاهی و اسلیمی در قسمت حاشیه باشد (تصویر13و17).
جمع بندی کشف و لایه برداری نقش های دیواری کلیسای گئورگ مقدس هفتوان از نظر روشن ساختن برخی زوایای تاریک تاریخی و هنری در منطقۀ شمال غرب ایران قابل توجه است. به لحاظ زمانی بیشتر کلیساهای تاریخی موجود در این منطقه در دورۀ صفویه و پس از آن ایجاد شده اند. بیشتر این کلیساها را مهاجران ارمنی ای ساخته اند که در زمان شاه عباس و به دستور وی به نواحی مرکزی ایران و حاشیۀ دریاچۀ ارومیه کوچانده شدند. این کلیساها، به دلیل بضاعت مالی اندک سازندگان آنها، همواره از تزیینات و عناصر شاخص معماری کم بهره بوده اند و بیشتر، ساخت فضایی برای عبادت مد نظر سازندگان آنها بوده است. با وجود این، برخی از کلیساهای منطقه همچون کلیسای فنایی خوی و هفتوان سلماس از وجود چنین تزیینات معماری و هنری ای بهره برده اند. با توجه به ویژگی های تاریخی و موقعیت خاص کلیسای هفتوان انتظار می رود علاوه بر ستون ها برروی سطوح دیوارهای داخلی کلیسا نیز بتوان آثار متنوعی از نقاشی های دیواری را به دست آورد که این مهم نیاز به بررسی های بیشتر و لایه برداری سطوح دیوارها دارد که امید است در فصل های بعدی پیگیری شود و ادامه یابد چراکه در بخش هایی از سطوح داخلی دیوارها، به ویژه، در کنار تعمیدگاه کلیسا، در دیوارۀ شمالی، بخشی از اندود گچی ریخته و بقایای نقش های انسانی در زیر آن نمایان شده که احتمالاً، بخشی از طرحی در ابعاد بزرگ تر است که در این ضلع کشیده شده است. علاوه بر این، احتمال دارد در دیگر کلیساهای تاریخی آباد منطقه، که به دست ارمنیان مرمت شده نقش های دیواری ارزشمندی وجود داشته باشد که به دلیل ناآگاهی و بی توجهی به تزیینات ارزشمند هنری برروی آنها لایه ای گلی یا گچی کشیده شده و به همین دلیل، این یادگارهای ارزشمند هنری گذشتگان بر ما پنهان مانده. تأثیر هنر ایرانی و اسلامی بر معماری کلیساهای شمال غرب و بالعکس نیز قابل توجه است. این تأثیرات به ویژه در ایجاد نقش های دیواری و تزیینات شاخص اسلیمی و گل و بوته ای در کلیسای فنایی خوی و نقش های دیواری نویافتۀ کلیسای گئورگ مقدس روستای هفتوان سلماس قابل توجه و تأمل است. به نظر می رسد، با مطالعۀ گسترده تر این کلیساها و نقش های آنها بتوان جنبه های دیگری از این اثرپذیری متقابل هنر ایرانی ـ اسلامی و هنر ارمنی را شناسایی کرد. پی‌نوشت‌ها: 1-کارشناس ارشد مرمت آثار تاریخی از دانشگاه هنر تهران و مدرس دانشگاه. 2-کارشناس ارشد باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی. 3- Wolfram Kleiss, «Bericht uber Zwei Erkundungsfahrten In Nordwest-Iran», AMI, Band 2, (1969), p. 92. 4- آندرانیک هویان، کلیساهای ارمنیان ایران (تهران: سازمان میراث فرهنگی، 1382)، ص 127. 5-نادره شجاع دل، «کلیسای گئورگ مقدس روستای هفتوان»، پیمان، س 16، ش 62 (پاییز1391): 47ـ54. 6-بهروز خان محمدی ، «پراکندگی کلیساهای تاریخی ارمنیان در آذربایجان غربی»، پیمان، ش 31 (بهار1384): 78 ـ 88. 7-شجاع دل، همان. 8-کتیبۀ یادشده در حال خواناسازی و قرائت است که در نوشتاری جداگانه معرفی خواهد شد. منابع: هویان، آندرانیک. کلیساهای ارمنیان ایران. تهران: سازمان میراث فرهنگی، 1382. خان محمدی، بهروز. «معماری مذهبی ارامنۀ آذربایجان غربی از دیدگاه باستان شناسی (کلیساهای شهرستان ارومیه و حومه)». پایان نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ باستان شناسی. دانشگاه تهران، 1384. ـــــــ . «پراکندگی کلیساهای تاریخی ارمنیان در آذربایجان غربی». پیمان . ش31. بهار 1384: ص 78 ـ 88. رحمانی اهرنجانی،مهرداد. یادگارهای تمدن های کهن سلماس. سلماس: نوبل ، 1385. شجاع دل، نادره. «مروری بر کلیساهای ارامنۀ استان آذربایجان غربی». پیمان. س 9، ش 33. پاییز 1384: 52 ـ 69. ـــــــ .«کلیسای گئورگ مقدس روستای هفتوان». پیمان. س16. ش 62. زمستان 1391: 47 ـ 54. محمد قلی زاده، محمد رضا. آذربایجان غربی در آئینه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران. ارومیه: چاپ حسام الدین چلبی، 1391. گزارش ثبتی کلیسای هفتوان. بایگانی فنی اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان غربی. Kleiss, Wolfram, «Armenische Kirchen in Azerbaijan». AMI. Band.12. 1979, p:361-364 ـــــــــــ . «Bericht uber Zwei Erkundungsfahrten In Nordwest-Iran». AMI. band. 2. 1969, p:92. Novello, Adriano, Alpago , etal. Ricerca sull architettura armena Iran.Facolta di Architettura. Politecnico di Milano. vol. I. no. 17, 1977 Novello, Adriano, Alpago . Documents of Armanian architecture. no. 20. Sorhul, Milan: omme Edizione, 1988 |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 72
|
