| خوی از شهرهای بزرگ استان آذربایجان غربی است که از شمال به شهرستان چالدران و چایپاره، از جنوب به شهرستان سلماس، از غرب به ترکیه و از شرق به استان آذربایجان شرقی منتهی می شود و فاصلۀ آن از مرکز استان 141 کیلومتر است. این شهرستان از چهار بخش مرکزی، به مرکزیت شهر خوی؛ بخش صفائیه، به مرکزیت زرآباد؛ بخش قطور، به مرکزیت شهر قطور؛ و بخش ایواوغلی، به مرکزیت ایواوغلی و یازده دهستان تشکیل شده است.[2] در این شهرستان و حومۀ آن تاکنون سیزده کلیسای تاریخی ارمنی شناسایی شده که از این میان تنها چند کلیسا در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. [3]در ادامۀ بررسی کلیساهای تاریخی منطقه، در این نوشتار به کلیسای صلیب مقدس (سورپ خاچ)روستای مهلذان می پردازیم. |
|
جایگاه جغرافیایی و تاریخچه روستای مهلذان، در هشت کیلومتری شمال خوی، مرکز دهستان ولدیان بخش ایواوغلی است که در سیصد متری جادۀ ترانزیتی و آسفالتۀ خوی ایواوغلی واقع شده. در این روستا، دو اثر تاریخی کلیسای صلیب مقدس و تپۀ مهلذان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. کلیسای صلیب مقدس، که به نام سورپ خاچ هم معروف است، در فاصلۀ نزدیکی از شمال روستا و ضلع جنوبی محوطۀ تاریخی مهلذان و چسبیده به آن واقع شده. کلیسا به شکل منفرد است و اضلاع آن در تمامی جهات به فضای آزاد منتهی می شود. نخستین بار پروفسور کلایس[4] آلمانی در 1347ش (1968م) این کلیسا را مورد بررسی و مطالعۀ علمی قرار داد و آن را با نام مخلذان[5] معرفی کرد. وی ضمن ارائۀ اطلاعاتی در خصوص این کلیسا نقشۀ دقیقی از آن را به همراه چند تصویر از بخش های مختلف آن منتشر ساخت. [6] هیئت معماران و پژوهشگران دانشکدۀ پلی تکنیک دانشگاه میلان ایتالیا نیز طی 1356 و 1357ش (1977 و 1978م) از این کلیسا دیدن کردند و آن را مورد بررسی و مطالعه قرار دادند. [7]این هیئت تاریخ احتمالی ساخت کلیسا را قرن هفدهم و تاریخ مرمت آن را قرن هجدهم میلادی ذکر کرده اند. [8] مرحوم دکتر محمد امین ریاحی در کتاب ارزشمند خود به نام تاریخ خوی، ضمن اشاره به این کلیسا، تاریخ احداث آن را قرن هفتم و آن را از یادگارهای عصر ایلخانان دانسته است. [9]آندرانیک هوویان، محقق ارمنی، نیز در تحقیقات خود به این کلیسا پرداخته و تاریخ ساخت آن را دورۀ صفویه می داند. [10] علاوه بر این پژوهشگران، نادره شجاع دل[11] و نگارنده[12] نیز در مطالعات خود به این اثر تاریخی پرداخته اند. گذشت زمان و خالی شدن روستا از ارمنیان منجر به تخریب های بسیاری در دیواره های جنوبی، شمالی، و غربی کلیسا شده به طوری که تا مدت ها به صورت بنایی نیمه ویران به حال خود رها شده بود. پس از تشکیل سازمان میراث فرهنگی در سال های پس از انقلاب و با تلاش کارشناسان ادارۀ کل میراث فرهنگی آذربایجان غربی این کلیسا مورد بررسی و مستند نگاری قرار گرفت و گزارش ثبتی آن تهیه شد و در تاریخ 2 شهریور 1378ش به شمارۀ 2389 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و مالکیت آن در اختیار میراث فرهنگی قرار گرفت. در گزارش ثبتی، با توجه به شکل ساختمان، شیوۀ معماری، مصالح به کار رفته و مقایسۀ پلان آن با بناهای هم زمان قدمت آن را به دورۀ مغول یا صفویه منسوب کرده اند. در سال های اخیر، کلیسا به شکل اساسی به دست سازمان میراث فرهنگی مورد مرمت قرار گرفت. اما با وجود وضعیت نسبتاً مطلوب بنا کلیسا برای برگزاری مراسم مذهبی مورد استفاده قرار نمی گیرد.
تحلیل معماری و عناصر آن الف: مصالح مصالح به کار رفته در ساخت بنا شامل سنگ های قلوه ای و لاشه ای و گچ است و در مرمت ها از آجر نیز به منزلۀ مصالح فرعی استفاده شده است. ب: نقشه کلیسای صلیب مقدس مهلذان مشتمل بر نمازخانه ای منفرد و مستطیل شکل به ابعاد 26 × 13 متر و مساحت کلی 338 متر مربع است. این بنا دارای محور شرقی ـ غربی است و عناصر معماری آن بر اساس جهت محور نظم یافته و نقشۀ کلیسا نسبت به این محور حالت تقارن دارد. کلیسا دارای دو در، در اضلاع جنوبی و غربی، است. در جنوبی، با توجه به سردر آن، به منزلۀ در اصلی و در غربی به منزلۀ در فرعی کلیسا محسوب می شود. در غربی، که بر روی محور شرقی ـ غربی واقع شده، ورودی باریک و کم ارتفاعی با طاق جناغی است. سطح کلیسا اندکی پایین تر از سطح زمین های اطراف است. با توجه به پلانی که کلایس ارائه کرده به نظر می رسد در این ضلع رواق مستطیل شکلی با دو ستون در دوره های بعد از زمان ساخت به بنای اصلی الحاق شده است، هرچند امروزه از این رواق هیچ اثری برجای نمانده و به طور کامل از بین رفته است. تنها تصویری از این رواق در کتاب تاریخ خوی، اثر ارزشمند مرحوم ریاحی، برجای مانده که نشان می دهد ورودی رواق را پنج طاق رومی تشکیل می داده که ارتفاع آنها اندکی پایین تر از ارتفاع بنای اصلی بوده. ورودی جنوبی نیز در فلزی با سردری با طاق جناغی دارد که این طاق خوش فرم و با آجر ساخته شده است. کلیسا به شیوۀ بازیلیک سه ناوی و ستون دار بنا شده و صحن اصلی با چهار ستون مربع شکل، که لایۀ ضخیمی از گچ سطوح آنها را پوشانده و در دو ردیف موازی کنار هم قرار گرفته اند، به سه ناو تقسیم می شود: ناو اصلی میانی و ناوهای فرعی جانبی آن. ستون ها از دیواره های شمالی و جنوبی دو متر و از یکدیگر 5/4 متر فاصله دارند. هر دو ستون با یک قوس جناغی به یکدیگر متصل شده اند. بر فراز ناو میانی سه گنبد و در دیگر بخش ها، گنبدهای کوچک عرقچین ایجاد شده است. گنبد میانی، که گنبد اصلی و بزرگ تر است و وزن آنها با طاق های جناغی باربر به ستون های این قسمت منتقل می شود، با آجر و به صورت مخروطی ایجاد شده است. ساق گنبد کلیسا از داخل دوازده طاق نما دارد که در بالای هر طاق نما یک نورگیر به منظور افزایش نور صحن داخلی تعبیه و در رأس این طاق نماها گنبد مخروطی دوازده ترک با استفاده از آجر ایجاد شده است. فضای زیر گنبد با استفاده از رسمی بندی و تقسیمات هندسی به رنگ های قرمز و نارنجی تزیین شده و به نظر می رسد در این سطوح نقاشی هایی نیز ایجاد شده که در اثر گذر زمان و عدم توجه به مرور ریخته و از بین رفته است. محراب نیم دایره ای کلیسا در منتها الیه بخش شرقی و هم عرض ناو میانی و در راستای آن ایجاد و در دو طرف آن، دو طاقچه تعبیه شده است. در دو ضلع شمالی و جنوبی محراب، دو اتاقک کوچک به منظور نگهداری اشیا و لوازم مورد استفاده در مراسم مذهبی و لباس کشیش قرار گرفته و در هر چهار ضلع این اتاقک ها چهار طاقچه کوچک نیز ایجاد شده است. فضای داخلی کلیسا به لحاظ کارکردی به سه بخش محل عوام، محل سرودخوانان و محل محراب تقسیم و حریم این سه بخش با ایجاد اختلاف سطح از یکدیگر منفک شده به طوری که محل سرودخوانان بالاتر از محل عوام و محل محراب نیز به لحاظ اهمیت و جایگاه خاص خود در بالاترین سطح منتها الیه بخش شرقی احداث شده است.
نماها و تزیینات ـ نماهای خارجی نــمای خــارجـــی کـلیسـا با سنگ های قلوه ای و به نسبت کمتر سنگ های لاشه ای ساخته شده و بین آنها با ملات گچ و ترکیبات دیگر بندکشی شده و این بندکشی به گونه ای است که در بیشتر قسمت ها، سطوح دیوارها را نیز پوشانده است. دورتا دور مقطع طولی دیوارۀ خارجی با یک ردیف الوار چوبی به دو بخش تقسیم شده که از این نظر جالب توجه است. در مرمت های اخیر سازمان میراث فرهنگی، از ملات سیمان در بندکشی ها و سنگ های لاشه ای سیاه رنگ در بخش های فوقانی دیوارهای کلیسا استفاده شده اسـت. گنبــد آجـری نیـز بر اثـر مرور زمــان آسیب دیده و تعدادی از آجرهای آن ریخته است. تزیینات نماهای خارجی محدود به آجرکاری و ایجاد طاق جناغی در ورودی جـنوبی اسـت و در دیـگر نـماهــای خارجی، تزیین خاصی به چشم نمی خورد. در هریک از اضلاع شمالی و جنوبی دو نورگیر به منظور افزایش نور داخلی کلیسا تعبیه شده که در دوره های بعد برخی از آنها را مسدود کرده اند. در دیوارۀ شرقی و در محل محراب نیز سه نورگیر کوچک با هدف تأمین نور محراب و اتاق های جانبی ایجاد شده است. ـ نماهای داخلی نمای داخلی دیوارهای کلیسا با لایۀ نسبتاً ضخیمی از گچ پوشانده شده و به نسبت نماهای خارجی از تزیینات بیشتری در آنها استفاده شده است. این تزیینات عموماً شامل نقاشی و رسمی بندی با استفاده از رنگ های تیره، نارنجی و قهوه ای در محل طاق نماهای زیر گنبد و رسمی بندی های محل محراب نیم دایره ای کلیساست. به استناد تصاویر منتشر شده از بازدید و بررسی هیئت ایتالیایی طی 1356 و 1357ش (1977 و 1978م) در محل محراب بقایای نقاشی هایی با موضوعات مذهبی و چهرۀ تمام قد قدیسان و نقوش اسلیمی و گل و بوته وجود داشته که متأسفانه به دلیل بی توجهی، متروکه ماندن و نفوذ رطوبت و بعضاً تخریب های انسانی در حال حاضر از این نقوش اثری بر جای نمانده است.از تزیینات طاق نماهای زیر گنبد نیز تنها آثار اندکی از رنگ باقی مانده و مشخص نیست که این تزیینات به چه صورت بوده است، هرچند این تزیینات نیز در صورت بی توجهی در آینده ای نزدیک به طور کامل از بین خواهد رفت. با توجه به آنچه گفته شد جا دارد آثار تاریخی مهلذان به ویژه کلیسای آن بیشتر مورد توجه پژوهشگران قرار گیرد. این روستا یکی از روستاهای تاریخی و کهن شهرستان خوی است. وجود یک تپۀ تاریخی با قدمت هزارۀ اول قبل از میلاد در نزدیکی روستا نشان از سابقۀ تمدنی سه هزاره سالۀ آن دارد. به نظر می رسد با توجه به وجود کلیسای صلیب مقدس این روستا از مناطق مهم ارمنی نشین خوی بوده و این مسئله با توجه به کلیسای تاریخی روستای فنایی و قبرستان و کلیسای تاریخی روستای قریس، در فاصلۀ نه چندان دوری از روستای مهلذان، قابل توجیه است. کلیسای صلیب مقدس مهلذان از بناهای ارزشمند تاریخی استان آذربایجان غربی محسوب می شود. هرچند در گذشته تلاش هایی برای معرفی آن صورت گرفته اما تا به امروز اهمیت آن، چنان که شایسته است، برای پژوهشگران و مسئولان امر روشن نشده. اهمیت عمدۀ این کلیسا به دلیل نقاشی ها و دیوار نگارهای منحصر به فرد آن است که همچون تزیینات نقاشی و طرح های اسلیمی و گل و بوتۀ محراب کلیسای فنایی و برخی دیگر از کلیساها نشان دهندۀ تأثیر معماری و هنر اسلامی ـ ایرانی بر روی معماری، هنر و تزیینات کلیساهای این خطه از کشور است. به علاوه، این کلیسا از معدود کلیساهایی است که تاکنون در وضعیت به نسبت سالمی باقی مانده. هرچند مرمت های صورت گرفته به دست ارمنیان و سازمان میراث فرهنگی در کلیسا قابل تقدیر است و همین مرمت ها نقش عمده ای در حفاظت از کلیسا و جلوگیری از تخریب و فرسودگی و سرپا نگه داشتن آن داشته بنا همچنان در وضعیت حفاظتی اضطراری و نامناسبی به سر می برد و نیازمند حفاظت و مرمت های فوری است. از سوی دیگر، قرار گرفتن کلیسا در نزدیکی جادۀ مهم و ترانزیتی خوی ـ ماکو زمینه ساز جذب ظرفیت بالاتری از گردشگران داخلی و خارجی است تا از این بنای ارزشمند تاریخی بازدید کنند و بیشتر با ارزش های والای معماری و هنری آن آشنا شوند. پی‌نوشت‌ها: 1-کارشناس ارشد باستان شناسی ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی. 2-محمد رضا محمد قلی زاده، آذربایجان غربی در آئینۀ تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران (ارومیه:چاپ حسام الدین چلبی،1391)، ص 67. 3- بهروز خان محمدی، «پراکندگی کلیساهای تاریخی ارمنیان در آذربایجان غربی»، پیمان ، س9، ش31 (بهار1384): 78 ـ 88. 4- Wolfram Kleiss 5- makhlazan 6- Wolfram Kleiss,«Bericht uber Zwei Erkundungsfahrten In Nordwest-Iran», AMI, band 2(1969):92. 7- Adriano Alpago Novello, etal, Ricerca sull architettura armena Iran (Facolta di Architettura, Politecnico di Milano, 1977), vol. I, no. 17 . 8- ibid. 9-محمد امین ریاحی، تاریخ خوی (تهران: توس، 1372)، ص 70. 10-آندرانیک هویان، کلیساهای ارمنیان ایران (تهران: سازمان میراث فرهنگی، 1382)، ص 90. 11-نادره شجاع دل، «مروری بر کلیساهای ارامنۀ استان آذربایجان غربی»، پیمان، ش 33 (پاییز 1384): 52 ـ 69. 12-خان محمدی، همان منابع: خان محمدی، بهروز. «معماری مذهبی ارامنه آذربایجان غربی از دیدگاه باستان شناسی(کلیساهای شهرستان ارومیه و حومه)». پایان نامه کارشناسی ارشد رشتۀ باستان شناسی. دانشگاه تهران. 1384. ـــــــ .«پراکندگی کلیساهای تاریخی ارمنیان در آذربایجان غربی». پیمان، س9، ش31. بهار 1384: 78 ـ 88. ریاحی، محمد امین. تاریخ خوی. تهران: توس، 1372. شجاع دل، نادره. «مروری بر کلیساهای ارامنه استان آذربایجان غربی». پیمان، س9. ش 33. پاییز1384: 52 ـ 69. محمد قلی زاده، محمد رضا. آذربایجان غربی در آئینه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران. ارومیه: چاپ حسام الدین چلبی،1391. هویان، آندرانیک. کلیساهای ارمنیان ایران. تهران: سازمان میراث فرهنگی، 1382. Novello, Adriano Alpago. etal. Ricerca sull architettura armena Iran. Facolta di Architettura. Politecnico di Milano. vol. I, no. 17, 1977 ــــــــــ . Documents of Armanian architecture. Milan: Sorhul, omme Edizione, 1988 Wolfram, Kleiss, «Armenische Kirchen in Azerbaijan». AMI. band 12. 1979 ــــــــــ. «Bericht uber Zwei Erkundungsfahrten In Nordwest-Iran». AMI. band 2. 1969. |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 72
|
