خوی از شهرهای بزرگ استان آذربایجان غربی است که از شمال به ‏شهرستان چالدران و چایپاره، از جنوب به شهرستان سلماس، از ‏غرب به ترکیه و از شرق به استان آذربایجان شرقی منتهی می ‏شود و فاصلۀ آن از مرکز استان ۱۴۱ کیلومتر است. این شهرستان ‏از چهار بخش مرکزی، به مرکزیت شهر خوی؛ بخش صفائیه، به مرکزیت ‏زرآباد؛ بخش قطور، به مرکزیت شهر قطور؛ و بخش ایواوغلی، به ‏مرکزیت ایواوغلی و یازده دهستان تشکیل شده است‏.[۲] در این ‏شهرستان و حومۀ آن تاکنون سیزده کلیسای تاریخی ارمنی ‏شناسایی شده که از این میان تنها چند کلیسا در فهرست آثار ‏ملی کشور به ثبت رسیده است.‏ [۳]در ادامۀ بررسی کلیساهای تاریخی ‏منطقه، در این نوشتار به کلیسای صلیب مقدس (سورپ خاچ)روستای مهلذان می پردازیم.‏

جایگاه جغرافیایی و تاریخچه‏

روستای مهلذان، در هشت کیلومتری شمال خوی، مرکز دهستان ‏ولدیان بخش ایواوغلی است که در سیصد متری جادۀ ترانزیتی و ‏آسفالتۀ خوی ایواوغلی واقع شده. در این روستا، دو اثر تاریخی ‏کلیسای صلیب مقدس و تپۀ مهلذان در فهرست آثار ملی ‏کشور به ثبت رسیده است. کلیسای صلیب مقدس، که به نام سورپ ‏خاچ هم معروف است، در فاصلۀ نزدیکی از شمال روستا و ضلع ‏جنوبی محوطۀ تاریخی مهلذان و چسبیده به آن واقع شده. ‏کلیسا به شکل منفرد است و اضلاع آن در تمامی جهات به فضای ‏آزاد منتهی می شود. نخستین بار پروفسور کلایس[۴] آلمانی در ۱۳۴۷ش (۱۹۶۸م) این کلیسا را مورد بررسی و مطالعۀ علمی قرار داد و آن را با نام مخلذان[۵] معرفی کرد. وی ضمن ارائۀ ‏اطلاعاتی در خصوص این کلیسا نقشۀ دقیقی از آن را به همراه چند تصویر از ‏بخش های مختلف آن منتشر ساخت.‏ [۶] هیئت معماران و پژوهشگران ‏دانشکدۀ پلی تکنیک دانشگاه میلان ایتالیا نیز طی ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ش (‏‏۱۹۷۷ و ۱۹۷۸م) از این کلیسا دیدن کردند و آن را مورد ‏بررسی و مطالعه قرار دادند. [۷]‏این هیئت تاریخ احتمالی ساخت ‏کلیسا را قرن هفدهم و تاریخ مرمت آن را قرن هجدهم میلادی ‏ذکر کرده اند. [۸] مرحوم دکتر محمد امین ریاحی در کتاب ‏ارزشمند خود به نام تاریخ خوی، ضمن اشاره به این کلیسا، ‏تاریخ احداث آن را قرن هفتم و آن را از یادگارهای عصر ایلخانان دانسته است. [۹]آندرانیک هوویان، محقق ارمنی، نیز در تحقیقات خود به ‏این کلیسا پرداخته و تاریخ ساخت آن را دورۀ صفویه می داند. [۱۰] ‏علاوه بر این پژوهشگران، نادره شجاع دل[۱۱] و نگارنده[۱۲] نیز در مطالعات خود ‏به این اثر تاریخی پرداخته اند.

گذشت زمان و خالی شدن ‏روستا از ارمنیان منجر به تخریب های بسیاری در دیواره های ‏جنوبی، شمالی، و غربی کلیسا شده به طوری که تا مدت ها به صورت ‏بنایی نیمه ویران به حال خود رها شده بود. پس از تشکیل ‏سازمان میراث فرهنگی در سال های پس از انقلاب و با تلاش ‏کارشناسان ادارۀ کل میراث فرهنگی آذربایجان غربی ‏این کلیسا مورد بررسی و مستند نگاری قرار گرفت و گزارش ‏ثبتی آن تهیه شد و در تاریخ ۲ شهریور ۱۳۷۸ش به شمارۀ ۲۳۸۹ در فهرست آثار ‏ملی کشور به ثبت رسید و مالکیت آن در اختیار میراث فرهنگی ‏قرار گرفت. در گزارش ثبتی، با توجه به شکل ساختمان، شیوۀ ‏معماری، مصالح به کار رفته و مقایسۀ پلان آن با بناهای هم زمان ‏قدمت آن را به دورۀ مغول یا صفویه منسوب کرده اند. در سال های ‏اخیر، کلیسا به شکل اساسی به دست سازمان میراث فرهنگی مورد ‏مرمت قرار گرفت. اما با وجود وضعیت نسبتاً مطلوب بنا کلیسا برای ‏برگزاری مراسم مذهبی مورد استفاده قرار نمی گیرد.‏

تحلیل معماری و عناصر آن‏

الف: مصالح

مصالح به کار رفته در ساخت بنا شامل سنگ های قلوه ای و لاشه ‏ای و گچ است و در مرمت ها از آجر نیز به منزلۀ مصالح ‏فرعی استفاده شده است.‏

ب: نقشه

کلیسای صلیب مقدس مهلذان مشتمل بر نمازخانه ای منفرد و ‏مستطیل شکل به ابعاد ۲۶ × ۱۳ متر و مساحت کلی ۳۳۸ متر مربع ‏است. این بنا دارای محور شرقی ـ غربی است و عناصر معماری آن ‏بر اساس جهت محور نظم یافته و نقشۀ کلیسا نسبت به این محور ‏حالت تقارن دارد. کلیسا دارای دو در، در اضلاع جنوبی و غربی، است. ‏در جنوبی، با توجه به سردر آن، به منزلۀ در اصلی و در غربی ‏به منزلۀ در فرعی کلیسا محسوب می شود. در غربی، که بر روی ‏محور شرقی ـ غربی واقع شده، ورودی باریک و کم ارتفاعی با طاق ‏جناغی است. سطح کلیسا اندکی پایین تر از سطح زمین های اطراف ‏است. با توجه به پلانی که کلایس ارائه کرده به نظر می رسد در ‏این ضلع رواق مستطیل شکلی با دو ستون در دوره های بعد از ‏زمان ساخت به بنای اصلی الحاق شده است، هرچند امروزه از این رواق ‏هیچ اثری برجای نمانده و به طور کامل از بین ‏رفته است. تنها تصویری از این رواق در کتاب تاریخ خوی، اثر ‏ارزشمند مرحوم ریاحی، برجای مانده که نشان می دهد ورودی رواق ‏را پنج طاق رومی تشکیل می داده که ارتفاع آنها اندکی پایین ‏تر از ارتفاع بنای اصلی بوده. ورودی جنوبی نیز در فلزی با ‏سردری با طاق جناغی دارد که این طاق خوش فرم و با آجر ‏ساخته شده است.

کلیسا به شیوۀ بازیلیک سه ناوی و ‏ستون دار بنا شده و صحن اصلی با چهار ستون مربع شکل، که ‏لایۀ ضخیمی از گچ سطوح آنها را پوشانده و در دو ردیف موازی ‏کنار هم قرار گرفته اند، به سه ناو تقسیم می شود: ناو اصلی ‏میانی و ناوهای فرعی جانبی آن. ستون ها از دیواره های شمالی و ‏جنوبی دو متر و از یکدیگر ۵/۴ متر فاصله دارند. هر دو ستون ‏با یک قوس جناغی به یکدیگر متصل شده اند.

بر فراز ‏ناو میانی سه گنبد و در دیگر بخش ها، گنبدهای کوچک عرقچین ‏ایجاد شده است. گنبد میانی، که گنبد اصلی و بزرگ تر است و وزن ‏آنها با طاق های جناغی باربر به ستون های این قسمت منتقل ‏می شود، با آجر و به صورت مخروطی ایجاد شده است. ساق گنبد ‏کلیسا از داخل دوازده طاق نما دارد که در بالای هر طاق نما یک ‏نورگیر به منظور افزایش نور صحن داخلی تعبیه و در رأس ‏این طاق نماها گنبد مخروطی دوازده ترک با استفاده از آجر ایجاد ‏شده است. فضای زیر گنبد با استفاده از رسمی بندی و تقسیمات ‏هندسی به رنگ های قرمز و نارنجی تزیین شده و به نظر می رسد ‏در این سطوح نقاشی هایی نیز ایجاد شده که در اثر گذر زمان ‏و عدم توجه به مرور ریخته و از بین رفته است.

محراب نیم ‏دایره ای کلیسا در منتها الیه بخش شرقی و هم عرض ناو میانی ‏و در راستای آن ایجاد و در دو طرف آن، دو طاقچه تعبیه ‏شده است. در دو ضلع شمالی و جنوبی محراب، دو اتاقک کوچک به ‏منظور نگهداری اشیا و لوازم مورد استفاده در مراسم مذهبی و ‏لباس کشیش قرار گرفته و در هر چهار ضلع این اتاقک ها چهار ‏طاقچه کوچک نیز ایجاد شده است.‏

فضای داخلی کلیسا به لحاظ کارکردی به سه بخش محل عوام، محل ‏سرودخوانان و محل محراب تقسیم و حریم این سه بخش با ایجاد ‏اختلاف سطح از یکدیگر منفک شده به طوری که محل سرودخوانان ‏بالاتر از محل عوام و محل محراب نیز به لحاظ اهمیت و جایگاه خاص ‏خود در بالاترین سطح منتها الیه بخش شرقی احداث شده است.‏

نماها و تزیینات‏

ـ نماهای خارجی‏

نــمای خــارجـــی کـلیسـا با سنگ های قلوه ای و به نسبت کمتر ‏سنگ های لاشه ای ساخته شده و بین آنها با ملات گچ و ‏ترکیبات دیگر بندکشی شده و این بندکشی به گونه ای است که ‏در بیشتر قسمت ها، سطوح دیوارها را نیز پوشانده است. ‏دورتا دور مقطع طولی دیوارۀ خارجی با یک ردیف الوار ‏چوبی به دو بخش تقسیم شده که از این نظر جالب توجه است. در ‏مرمت های اخیر سازمان میراث فرهنگی، از ملات سیمان در بند‏کشی ها و سنگ های لاشه ای سیاه رنگ در بخش های فوقانی دیوارهای ‏کلیسا استفاده شده اسـت. گنبــد آجـری نیـز بر اثـر مرور زمــان ‏ آسیب دیده و تعدادی از آجرهای آن ریخته است. تزیینات ‏نماهای خارجی محدود به آجرکاری و ایجاد طاق جناغی در ورودی ‏جـنوبی اسـت و در دیـگر نـماهــای خارجی، تزیین خاصی به چشم نمی خورد. در هریک از اضلاع شمالی و جنوبی دو نورگیر به منظور افزایش نور ‏داخلی کلیسا تعبیه شده که در دوره های بعد برخی از آنها را مسدود کرده اند. در دیوارۀ شرقی و در محل محراب ‏نیز سه نورگیر کوچک با هدف تأمین نور محراب و اتاق های جانبی ‏ایجاد شده است.‏

ـ‏ نماهای داخلی‏

نمای داخلی دیوارهای کلیسا با لایۀ نسبتاً ضخیمی از گچ ‏پوشانده شده و به نسبت نماهای خارجی از تزیینات بیشتری در آنها ‏استفاده شده است. این تزیینات عموماً شامل نقاشی و رسمی ‏بندی با استفاده از رنگ های تیره، نارنجی و قهوه ای در محل ‏طاق نماهای زیر گنبد و رسمی بندی های محل محراب نیم دایره ای ‏کلیساست. به استناد تصاویر منتشر شده از بازدید و بررسی ‏هیئت ایتالیایی طی ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ش (۱۹۷۷ و ۱۹۷۸م) در محل محراب ‏بقایای نقاشی هایی با موضوعات مذهبی و چهرۀ تمام قد قدیسان ‏و نقوش اسلیمی و گل و بوته وجود داشته که متأسفانه به ‏دلیل بی توجهی، متروکه ماندن و نفوذ رطوبت و بعضاً تخریب های ‏انسانی در حال حاضر از این نقوش اثری بر جای نمانده است.از ‏تزیینات طاق نماهای زیر گنبد نیز تنها آثار اندکی از رنگ باقی مانده و مشخص نیست که این تزیینات به چه صورت بوده ‏است، هرچند این تزیینات نیز در صورت بی ‏توجهی در آینده ای نزدیک به طور کامل از بین خواهد رفت.‏

‏با توجه به آنچه گفته شد جا دارد آثار تاریخی مهلذان به ‏ویژه کلیسای آن بیشتر مورد توجه پژوهشگران قرار ‏گیرد. این روستا یکی از روستاهای تاریخی و کهن شهرستان خوی ‏است. وجود یک تپۀ تاریخی با قدمت هزارۀ اول قبل از میلاد در ‏نزدیکی روستا نشان از سابقۀ تمدنی سه هزاره سالۀ آن دارد. ‏به نظر می رسد با توجه به وجود کلیسای صلیب مقدس این ‏روستا از مناطق مهم ارمنی نشین خوی بوده و این مسئله با ‏توجه به کلیسای تاریخی روستای فنایی و قبرستان و کلیسای ‏تاریخی روستای قریس، در فاصلۀ نه چندان دوری از روستای ‏مهلذان، قابل توجیه است. کلیسای صلیب مقدس مهلذان از بناهای ‏ارزشمند تاریخی استان آذربایجان غربی محسوب می شود. هرچند در گذشته ‏تلاش هایی برای معرفی آن صورت گرفته اما تا به امروز اهمیت آن، ‏چنان که شایسته است، برای پژوهشگران و مسئولان امر روشن ‏نشده. اهمیت عمدۀ این کلیسا به دلیل نقاشی ها و دیوار نگارهای منحصر به فرد آن است که همچون تزیینات نقاشی و طرح های اسلیمی و گل و ‏بوتۀ محراب کلیسای فنایی و برخی دیگر ‏از کلیساها نشان دهندۀ تأثیر ‏معماری و هنر اسلامی ـ ایرانی بر روی معماری، هنر و تزیینات ‏کلیساهای این خطه از کشور است. به علاوه، این کلیسا از معدود ‏کلیساهایی است که تاکنون در وضعیت به نسبت سالمی باقی مانده. هرچند مرمت های صورت گرفته به دست ارمنیان و سازمان ‏میراث فرهنگی در کلیسا قابل تقدیر است و همین مرمت ها نقش ‏عمده ای در حفاظت از کلیسا و جلوگیری از تخریب و فرسودگی و سرپا نگه ‏داشتن آن داشته بنا همچنان در وضعیت حفاظتی ‏اضطراری و نامناسبی به سر می برد و نیازمند حفاظت و مرمت های فوری است. از سوی دیگر، قرار گرفتن کلیسا در نزدیکی جادۀ ‏مهم و ترانزیتی خوی ـ ماکو زمینه ساز جذب ظرفیت بالاتری از ‏گردشگران داخلی و خارجی است تا از این بنای ارزشمند تاریخی ‏بازدید کنند و بیشتر با ارزش های والای معماری و هنری آن آشنا ‏شوند. ‏