مؤسسۀ ترجمه و تحقیق هور در روز سه شنبه 22 اردیبهشت 1394ش، به رسم هر ساله، اقدام به برگزاری مراسم یادبود ‏نژادکشی ارمنیان برای مخاطبان فارسی  زبان خود کرد. در این مراسم، اسقف اعظم سبوه سرکیسیان، خلیفۀ ارمنیان تهران؛ آرتاشس تومانیان، ‏سفیر جمهوری ارمنستان در ایران؛ دکتر کارن خانلری و روبرت بگلریان، نمایندگان ارمنیان در مجلس شورای ‏اسلامی؛ نمایندگان وزارت امور خارجۀ جمهوری اسلامی ایران و جمع کثیری از پژوهشگران،تاریخ  نگاران و اساتید ‏دانشگاهی و همچنین، روزنامه  نگاران و خبرگزاری  های ایرانی حضور داشتند.‏

ایساک یونانسیان

در ابتدای، مراسم ایساک یونانسیان، عضو هیئت مدیرۀ مؤسسۀ ترجمه و تحقیق هور، به نیابت از مؤسسه و هیئت برگزار ‏کنندۀ مراسم، با خواندن بخشی از بیانیۀ ایرانیان ساکن در ایتالیا، که به مناسبت ‏یکصدمین سالگرد نژادکشی برای ارمنیان ایران ارسال شده بود، مهمانان را به ‏یک دقیقه سکوت دعوت کرد. در بخش  هایی از این بیانیه آمده بود:

« بار دیگر 24 آوریل است و سالروز دردی هموند. لیکن، این بار دردی در قامت ننگی صد ساله. ننگ مرگ، ننگ آدمکشی و ننگ نژادکشی.

این روز یادآور نگون  بختی دردناک مردمانی است که تنها ارمنی بودنشان بهانه  ای برای ددمنشی عثمانی  ها بود. این درد جانفرسا تنها ازآن ارمنیان ‏نیست بلکه ازآن هر انسان پاک  اندیش است، چه ارمنی و چه غیر ارمنی. همبستگی و یگانگی ما ایرانی  ها با هم  وطنان ارمنی  مان نه ‏تنها تاریخی کهن دارد بلکه از منظر فرهنگی نیز چنان با یکدیگر درآمیخته  ایم که جدایی  ناپذیریم.کیست که داستان خسرو و ‏شیرین را نداند. بنابراین، این دردی دوچندان است. خسرو ایرانی بودنمان و شیرین ارمنی بودنمان واما انسان بودنمان.

ما در این سالروز یکصد سالگی نکبت و درد، برای بزرگداشت درگذشتگان و یادآوری قربانیان نژادکشی به پاخاسته  ایم و یک ‏دقیقه سکوت می  کنیم. این آوای همبستگی و یگانگی  ما با مردم بزرگ ارمنی است».‏

در ادامه و پس از ادای احترام، یونانسیان ضمن خوشامد گویی به حاضران گفت:‏ «مراسم بزرگداشت قربانیان نژادکشی ارمنیان هر ساله در سطح ملی در ارمنستان و همچنین جوامع ارمنی ساکن در ‏کشورهای مختلف نظیر ایران گرامی داشته شده و به موازات آن با انجام فعالیت  های تبلیغی سعی شده است تا ضمن ‏شناساندن و بازگویی واقعیت  های تاریخی زمینۀ مناسبی برای شناسایی رسمی نژادکشی ارمنیان از سوی دولت  ها و مجالس کشورهای مختلف جهان و همچنین، مجامع بین  المللی ایجاد شود».‏

وی در ادامه افزود:‏ «‏ اما سال 2015 م، یعنی سالی که ارمنیان ساکن در اقصا نقاط جهان از چند سال قبل بی  صبرانه انتظار آن را می ‏کشیدند، فرا رسید. بی  صبرانه از آن جهت که یکصدمین سالگرد نژادکشی ارمنیان فرصتی را فراهم آورد تا ارمنیان، که تا ‏به امروز به تنهایی فریاد عدالت  خواهی سر می دادند حقانیت خود را به جهانیان اثبات کنند و علاوه بر درخواست ‏شناسایی رسمی نژادکشی ارمنیان ، گام را فراتر نهند و خواهان دریافت غرامت، بازگرداندن اموال مصادره شده و اعادۀ ‏سرزمین  های ارمنستان غربی شوند».‏

یونانسیان ضمن اشاره به مواضع دولت ترکیه و سیاست  های انکار آن کشور در خصوص مسئلۀ نژادکشی ارمنیان گفت:‏ «رجب طیب اردوغان که سال گذشته، در آستانۀ برگزاری نود و نهمین سالگرد نژاد کشی ارمنیان، با ارسال پیام تسلیت و ‏بیان این موضوع که 24 آوریل روز یادآوری دردهای مشترک ملت ارمنی و ترک است، ضمن تلاش برای انحراف ‏افکار عمومی و شاید، منصرف کردن ارمنیان از پیگیری خواستۀ خود برای شناسایی رسمی این واقعه بار دیگر بر سیاست ‏انکار دولت خود تأکید و ثابت کرد که خود وی و دولتش هیچ اعتقادی به گفته  هایشان نداشته و ندارند ‏زیرا اگر چنین بود وی می  بایست در این روز همانند ارمنیان، که یاد قربانیان خود را گرامی می  دارند، یاد به اصطلاح کشته  ‏شدگان ترک را گرامی می  داشت نه آنکه در همان روز اقدام به برگزاری جشن پیروزی در نبرد گالیپولی کند که هر ‏ساله در 18 مارس برگزار می  شد، جشنی که اتفاقاً یکی از قهرمانان آن سروانی ارمنی به نام سرکیس توروسیان بود، ‏که تنها دو ماه پس از نبرد گالیپولی تمام خانوادۀ او نیز قتل  عام شدند.‏

در کنار همۀ این موارد، باور داریم چنانچه کشورهای جهان نسبت به اولین نژاد کشی قرن بیستم، که سبب ابداع واژۀ نژادکشی شد، واکنش قاطعی نشان می  دادند جهان شاهد نژادکشی  های بعدی و دیگر حوادث هولناک تاریخ نمی  بود، حوادثی ‏که مصداق بارز آن هولوکاست یهودیان،کشتار مردم بی  دفاع فلسطین و نژادکشی هایی است که در آفریقا روی داده و ‏می  دهد. ما فراموش نکرده  ایم که هیتلر، پیش از حملۀ نازی  ها به لهستان و در توجیه کشتار مردم بی  دفاع، در جمع سربازان ‏ارتش گفته بود: ,امروز چه کسی کشتار ارمنیان را به یاد می   آورد،. آری در آن زمان کسی کشتار ارمنیان را به یاد نیاورد ‏و این کوتاهی سبب شد که دیروز نظاره  گر آن کشتارها و امروزه شاهد کشتار مردم بی  دفاع سوریه و عراق به دست داعش باشیم، که ینی  چری  های ‏جدید عثمانی در منطقه هستند.‏

امروز دولت ترکیه و شخص اردوغان نه تنها در برابر جنایت  های ددمنشانه و قتل  عام  های گروه  های تروریستی سکوت کرده  ‏اند بلکه حمایت بی  دریغ نیز دارند و مسبب قتل  عام  هایی که امروز در سوریه روی می  دهد بدون شک ترکیه است که از روز اول قصد دخالت در این کشور، نابود کردن دولت و ملت سوریه و بازگرداندن سلطۀ پان  ترکیسم را بر آن داشته   است. پان  ترکیسمی ‏که متأسفانه کشور عزیزمان ایران نیز از آن بی  نصیب نمانده و در طول تاریخ، بخش‌های غربی کشورمان، به ویژه ‏منطقۀ قفقاز و آذربایجان، بارها مورد حمله و هجوم عثمانی  ها قرار گرفته است. آنان در این تجاوزها بسیاری از شهرها و ‏روستاهای مناطق یاد شده را تصرف و تخریب کردند، مساجد بسیاری را در شهرهای ابهر و تبریز به آتش کشیدند و افراد بی  شماری را نیز قتل  عام کردند.‏

‏ از این  رو، ما ایرانیان ارمنی معتقدیم به دلیل سرنوشت تقریباً مشابهی که ایرانیان و ارمنیان در طول تاریخ با آن مواجه بوده  ‏اند این موضوع باید در دستور کار دولت و مجلس ایران نیز قرار گیرد زیرا ایران، به‌ منزلۀ مهد اولین منشور ‏حقوق بشر و تنها کشوری در منطقه که در طول چند صد سال گذشته هیچ  گونه تجاوزی به خاک دیگر کشورها نداشته بلکه خود ‏قربانی تجاوزهای مکرر همسایگان به ویژه ترکیۀ عثمانی بوده، می‌تواند به‌منزلۀ کشوری پیشرو در زمینۀ اجرای عدالت در بین ‏کشورهای اسلامی بعد از سوریه و لبنان، اولین کشوری لقب گیرد که نژاد‌کشی ارمنیان را از لحاظ حقوقی محکوم می‌کند.‏

این خواستۀ همه ارمنیان ایران از دولت و مجلس محترم و همچنین، مردم شریف ایران است».‏

‏ ایساک یونانسیان در پایان سخنان خود گفت:‏ «در آرزوی روزی هستیم که وجدان  های بیدار بشری در کمال آرامش نظاره  گر اجرای حق و حاکمیت قانون در سراسر دنیا باشند. ‏چراکه برقراری عدالت تنها تضمین  کنندۀ صلح و امنیت پایدار در جهان است»‎.‎

پس از سخنان یونانسیان معین الدین محمدی، شاعر پارسی  زبان ایرانی، به یاد قربانیان نژادکشی ‏ارمنیان شعری سرود که مورد استقبال و تشویق حاضران قرار گرفت.‏

• 
• 

  آرتاشس تومانیان

• 

  معین الدین محمدی

در ادامه آرتاشس تومانیان، سفیر جمهوری ارمنستان در ایران، پشت تریبون قرار گرفت و گفت:‏ «ابتدا می  خواهم مراتب سپاس خود را از شما قشر روشنفکر و فارسی  زبان ایران که امروز در اینجا حضور دارید ابراز کنم. همچنین، تشکر ویژه از مؤسسۀ ترجمه و تحقیق هور که این مراسم را برگزار کرده است زیرا معتقدم فکری که پشت ‏برگزاری چنین مراسمی وجود دارد بسیار منطقی و بجا است.‏

من زبان فارسی را متوجه نمی  شوم اما هنگامی که به سخنان آقای یونانسیان گوش می  ‏دادم اسامی خوشایند و ناخوشایند بسیاری را شنیدم و بر این اساس به کل مباحثی که قرار است در این جلسه ارائه شود پی بردم و متوجه شدم ‏که واقعۀ نژادکشی ارمنیان برای شما عزیزان چگونه مطرح شده است.‏

همگان دیدند که چگونه امسال نمایندگان کشورهای مختلف جهان ـ اعم از رؤسای جمهور چندین کشور، دیپلمات  های بلند ‏پایه، مقام  های مذهبی و بسیاری از دانشمندان ـ در ایروان حضور یافتند و در محل بنای یادبود نژادکشی ارمنیان ادای احترام ‏کردند. دولت ارمنستان مراتب قدردانی خود را از همۀ آنان اعلام می  دارد.‏

‏امروز، در یکصدمین سالگرد نژادکشی ارمنیان، تمامی ارمنیان جهان و احزاب سیاسی گوناگون در کنار دولت و ملت ‏ارمنستان قرار گرفته  اند و یک  صدا خواستار اجرای عدالت و پذیرش تاریخ از سوی ترکیه هستند. همچنین، در این روزها کشورهای ‏بسیاری در کنار ارمنیان قرار گرفته  اند و با محکوم ساختن نژادکشی صداقت خود را به جهانیان اثبات کرده  اند.‏

ما کشورها را به دو بخش مجزا ـ یعنی آنهایی که نژادکشی ارمنیان را به رسمیت شناخته و آنهایی که آن را به رسمیت نشناخته  ‏اند ـ تقسیم نمی  کنیم زیرا معتقدیم این مسئله به زمان نیاز دارد و ما در هر دو سو دوستان بسیار خوبی داریم.‏

اما در مورد جمهوری اسلامی ایران باید بگویم که به  رغم هم  جواری و داشتن روابط دیرینه و حسنۀ فرهنگی، سیاسی و ‏اجتماعی برای فهمیدن و شناختن یکدیگر راه طولانی در پیش است و برگزاری مراسمی اینچنینی می  تواند در این راه ‏به ما کمک کند زیرا معتقدم که همسایگان باید از مصیبت  ها و دردهای یکدیگر آگاه شوند و در کنار یکدیگر قرار گیرند.خوشبختانه، ‏ در این زمینه، ایران همواره در کنار ارمنیان بوده اما شناخت بیشتر از یکدیگر الزامی است».‏

تومانیان در ادامه گفت:‏«نکته  ای که در پایان می  خواهم به آن اشاره کنم موضوعی است که ترکیه هر از چند گاهی آن را به ما یادآوری می  کند. ‏آنها می  گویند ذهن خود را درگیر مسائل تاریخی گذشته نکنید و بیایید با یکدیگر رو به آینده حرکت کنیم. چنانچه این ‏صحبت  های ترکیه صادقانه بود شاید ما نیز مخالفت نمی  کردیم و رو به آینده حرکت می  کردیم زیرا معتقدیم پیشرفت ملت و ‏کشور ارمنستان در همین موضوع خلاصه می  شود. ما رو به آینده گام بر می  داریم ولی هیچ  گاه از خواسته  های خود عقب  ‏نشینی و مسئلۀ نژادکشی و مطالبات خود را فراموش نخواهیم کرد».‏

در ادامه، فیلم  هایی در مورد روشنفکران ترکیه  ای، که با ارمنیان همدردی کرده  اند و همچنین، دولتمردانی که در ‏زمان اجرای این کشتارهای سازمان  یافته از دستورات دولت مرکزی سرپیچی کرده و ارمنیان تحت حکومت خود را پناه ‏داده  اند به نمایش درآمد. ‏

پس از نمایش فیلم  ها روبرت بگلریان، نمایندۀ ارمنیان اصفهان و جنوب کشور در مجلس شورای اسلامی، به ایراد سخنرانی پرداخت و گفت:‏ «جای بسی خوشوختی است که امروز ترکیبی از مهمانان فارسی  زبان در این جمع حضور دارند که می  تواند این امیدواری را ‏برای ما ایجاد کند که بتوانیم بسیار راحت  تر به طرح مسائلی چون نژادکشی ارمنیان بپردازیم. ‏

شاید، بسیاری از شما شنیده باشید که برخی از محققان و مورخان هنگام بازدید  از ارمنستان گفته  اند که ‏ارمنستان موزه  ای در زیر آسمان است. حال می  گویم ارمنستان غربی یا شرق ترکیۀ کنونی، که امروز جزو خاک ‏این کشور محسوب می  شود، نیز دارای آثار باستانی فراوانی است.‏

و این طنز تاریخی است که می  گوییم ترکیه  ای که می  خواست تنها یک ارمنی زنده بماند و آن هم در موزه نگاه داری شود ‏امروز ارمنی را رها کرده و به جان موزه افتاده است.‏

فارغ از مسائلی مانند پیام  های تسلیت رجب طیب اردوغان در گذشته و پیام امسال احمد داوود اغلو ‏که قرائت شد ما شاهد تناقض  های رفتاری پرنوسانی از سوی ترکیه در منطقه هستیم.‏

هنگامی که از نژادکشی ارمنیان بحث می  شود، نباید فراموش کرد که در آن مقطع، یعنی در 1915م و ‏حتی دو سه دهه پیش  تر از آن در ترکیه عثمانی مسائلی وجود داشته است. در واقع، نژادکشی نتیجۀ فعالیت عواملی بود که می  خواستند ‏امپراتوری را به سوی ملت  سازی سوق دهند و شاید، در کنار تمام انکارهایی که از سوی دولت ترکیه ‏صورت می  گیرد و ریشه در مسائل حقوقی و دادخواهی و پیامدهای احتمالی آن، نظیر غرامت، دارد دلیل دیگر این انکارها این موضوع باشد که آنها نمی  خواهند ملت ‏ترکیه به آن درجه از آگاهی برسد که بداند بخش اعظم بنیان  گذاران کشوری که امروز ترکیۀ نوین نامیده می  شود از ‏جنایتکاران و قاتلان و عاملان نژادکشی بوده  اند زیرا افشای این موضوع می  تواند یک شوک فرهنگی در جامعۀ ترکیه پدید آورد».‏

روبرت بگلریان، در بخش دیگری از سخنان خود، با اشاره به مباحث مطرح شده از سوی برخی جریان  هایی که به نفرت پراکنی قومی ‏در ایران می  پردازد، گفت:‏ «فراموش نکنیم که امروز برخی جریان  هایی که دست به نفرت پراکنی  های قومی می  زنند صحبت  ها و اقداماتی در کشور عزیزمان، ایران، ‏می  کنند که می  تواند دغدغه  های بسیاری را به همراه داشته باشد؛ برای مثال، برخی جریان  های داخلی وابسته به کشورهای همسایه، ‏که نیتشان برای همگان روشن است، همواره در کنار مسئلۀ نژادکشی ارمنیان به طرح مباحثی چون وقایع ‏شهرهای ارومیه و خوی می  پردازند. علت طرح این موضوع در اینجا این است که ما نمی  خواهیم و نباید با یکدیگر به حساب ‏و کتاب بنشینیم، به ویژه آنجا که حقانیت و انسانیت و عدالت مطرح است. بله من اعتقاد دارم که ما ارمنیان ممکن است قصورها، اشتباه  ها و حتی ظلمی هم مرتکب شده باشیم اما در ‏عین حال باید این توانمندی را داشت تا شرایط و مسائل و پیچیدگی  های خاص جامعه را از هم جدا کرد.‏

بگلریان در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به متن تلگرافی از طلعت پاشا گفت:‏ «یکی از مدارکی که به اعتقاد برخی مورخان خارج از نظارت دولت در 1995م از بایگانی دولتی ترکیه به دست آمده ‏تلگراف 19 جولای (1915م) طلعت پاشاست به این مضمون:‏

,از آنجا که قرار دادن دیگر مسیحیان، تحت حاکمیت معیارهای سیاسی و انضباطی اتخاذ شده در مورد ارمنیان، بی  هیچ قید و ‏شرطی ممنوع است فوراً باید جلوی این پیشنهادها را گرفت زیرا بر روی افکار عمومی تأثیر خواهد گذاشت و تمام ‏مسیحیان را با خطری فوق  العاده مواجه خواهد ساخت،.‏

این پیام درواقع اذعان دارد که ارمنیان تحت شرایط انضباطی «خاص» (شما بخوانید نژادکشی برنامه  ریزی شده) قرار داشته  اند. تنها نتیجه  ای که ازچنین پیام  هایی می  توان گرفت فارغ از تمام مسائل و آنچه ارمنیان برآن تأکید دارند ـ این است که همواره در نقاط گوناگون دنیا فجایع، تنش  ها، شورش  ها و کشتارهایی ‏صورت گرفته که همگی محکوم  اند اما آنها با عمل جنایتکارانه و برنامه  ریزی شده بسیار متفاوت  اند و نباید همۀ اینها را یکسان بدانیم».‏

روبرت بگلریان در بخش دیگری از سخنان خود به موضوع شناسایی رسمی نژادکشی ارمنیان از سوی ایران اشاره کرد و ‏گفت:‏ «بحث  های بسیاری مطرح می  شود که آیا ایران به منزلۀ یک کشور مسلمان می  تواند نژادکشی ارمنیان را محکوم کند و آن را به رسمیت ‏بشناسد؟ آیا ایران می  تواند در فرصت  های مناسب از مسئلۀ نژادکشی ارمنیان استفاده کند و در موضوعات مختلف ‏بر ترکیه فشار وارد آورد؟ ‏

پاسخ بنده چنین است که ما ارمنیان دغدغه  های دینی و فرهنگی همۀ کشورها، به ویژه، کشورمان، ایران، را درک می  کنیم و ملاحظات ‏گوناگون را در نظر داریم اما در عین حال و از آنجا که تحت حکومتی هستیم که در کنار ارزش  های حقوقی، سیاسی و ‏مصلحت  اندیشی، دارای ارزش  های انسانی بسیاری نیز هست و مسئلۀ کرامت انسانی در قانون اساسی کشور نیز ذکر شده ‏ما این اجازه را به خود می  دهیم که از یک کشور اسلامی نیز بخواهیم که نژادکشی ارمنیان را محکوم کند و به همسایۀ خود، ‏ترکیه، یادآور شود که چه وظایف انسانی  ای در قبال بشریت دارد.‏

بر فرض که ارمنیان بتوانند در سیر برنامه  های حقوقی خود پیشرفت  هایی داشته باشند، هنگامی که صحبت از ‏غرامت و جبران خسارت  های وارد آمده از راه   های حقوقی می  شود، خود این موضوع می  تواند سبب شود تا ارمنیان در آینده ‏نقش جدیدی در قبال ترکیه و ترک  ها داشته باشند. اینجاست که موضوع مسئولیت نمایان می  شود؛ برای مثال، ‏شاهد هستیم که گروه تروریستی داعش به ترکیه بابت آنکه ارمنیان را نابود کرده  اند تبریک می  گوید یا احمد داوود اوغلو، نخست وزیر ترکیه، بدون در نظر گرفتن قواعد سیاسی از مرز سوریه ‏می  گذرد تا مقبرۀ شاه سلیمان را بازدید کند. این موارد نشان می  دهد که اولاً ما ارمنیان به خصوص ایرانیان ارمنی، باید در کنار ‏همۀ ارمنیان جهان از این فرصت ارتباطی استفاده کنیم تا به طور خاص به مسئولیت اجتماعی و حقوقی خود نسبت به ‏تمامیت ارضی ایران و یکپارچگی ملی و مسئولیت اجتماعی خود پابرجا بمانیم».‏

‏ پس از سخنان روبرت بگلریان، اسقف اعظم سبوه سرکیسیان پشت تریبون قرار گرفت و در سخنانی گفت:‏ «من هم می  خواهم حضور شما را در این مراسم گرامی بدارم و فکر می  کنم حضور شما می  تواند باعث ‏دلگرمی ارمنیان ایران باشد.‏ من صحبت  های خود را حول سه محور و نکته اصلی متمرکز می  کنم.‏

اسقف اعظم سبوه سرکیسیان

نخست آنکه اگر صد سال، دویست سال و حتی هزار سال نیز بگذرد ما به هیچ عنوان نمی  توانیم و حق نداریم نژادکشی ‏ارمنیان را به فراموشی بسپاریم. به این دلیل که زخم ملت ارمنی آن  قدر عمیق است که زمان نمی  تواند آن را التیام بخشد اما ‏این نشانۀ آن نیست که ما نمی  توانیم تا ابد نژادکشی و بانیان آن را فراموش کنیم.‏

باورهای مذهبی به ما می  آموزند هنگامی که شخصی به گناهان خود اعتراف و اظهار ندامت کند ما او را می  بخشیم و دست ‏دوستی به سوی او دراز می  کنیم و من ایمان دارم روزی فرا خواهد رسید که ترکیه مسئولیت جنایت  های پیشینیان خود را ‏خواهد پذیرفت زیرا نمی  توان پایه و اساس تاریخ یک کشور را بر پایۀ جعلیات و دروغ استوار ساخت. بزرگ  اند آنان ‏که می  توانند به اشتباهات گذشتۀ خود اعتراف کنند و فصلی جدید برای زندگی بگشایند.‏

نکتۀ دومی که می  خواهم به آن اشاره کنم این است که یادآوری نژادکشی و درخواست ‏اجرای عدالت و دریافت غرامت به این معنا نیست که ما خواستار نابودی و تیره  روزی ترکیه  ایم زیرا دو ‏ملت ارمنی و ترک صدها سال با یکدیگر زندگی کرده و با یکدیگر ترکیه امروز را ساخته  اند.‏

ترکیۀ امروز باید بداند که در خصوص نژادکشی ارمنیان تنها پاسخ  گوی یک ملت نیست بلکه باید به تمام بشریت پاسخ  گو باشد زیرا نژادکشی جنایتی علیه تمام بشریت است و ملت ارمنی بخشی از جامعۀ انسانی ترکیه را تشکیل می  داد ‏که توانسته بود نقش خود را در ارتقای جامعۀ فرهنگی و اجتماعی ترکیه به خوبی ایفا کند. شخصیت  های ‏فرهنگی، نویسندگان، روشنفکران و سیاست  مداران ارمنی  ای که قربانی نژادکشی شدند و آثار فرهنگی و باستانی ملت ‏ارمنی که نابود شدند، تنها، ثروت ملت ارمنی نبودند بلکه متعلق به تمام جامعۀ بشری بودند.‏

‏نکته سومی که می  خواهم یادآور شوم این موضوع است که ملت ارمنی هیچ  گاه در قبال انسان  ها با کینه  ورزی برخورد ‏نکرده و گواه ادعای من این موضوع است که ارمنیان بسیاری پس از نژادکشی به کشورهای مختلف جهان ‏مهاجرت کردند و بیش از یکصد سال است که در آن کشورها زندگی می  کنند بدون آنکه مشکلی برای کشور میزبان خود ‏به همراه داشته باشند. اما در این بین باید گفت که موضوع ایران مستثناست و ایران کشور دوم ما محسوب نمی  شود بلکه ‏ایران کشور همسایه و نزدیک  ترین کشور به ارمنستان و زادگاه و وطن ما ارمنیان به شمار می  آید زیرا هزاران ‏سال است که ارمنیان در ایران و در کنار برادران و خواهران ایرانی خود زندگی کرده و در تمام این سال  ها از تمام نعمت  های ‏این سرزمین بهره برده  اند.البته، ارمنیان ایران نه تنها با کار و تلاش فراوان در آبادانی و سربلندی ایران  زمین کوشیده  اند ‏بلکه طی هشت سال دفاع مقدس قطره قطرۀ خونشان را نیز نثار سرزمین عزیز خود کرده اند و به همین دلیل است ‏که ایرانیان ارمنی در ایران خود را قوی  تر احساس می  کنند و در راه احقاق حق خود با صلابت بیشتری فریاد عدالت خواهی ‏سر می  دهند.‏

از این رو، ما ایرانیان ارمنی از ملت شریف ایران و سران مملکت انتظار داریم تا در کنار ما قرار گیرند و در رشد و ‏توسعۀ کشور ارمنستان از هیچ کوششی دریغ نکنند».‏

اسقف سبوه سرکیسیان در بخش پایانی سخنان خود با اشاره به کوشش  ها و مساعدت  های ایرانیان در نجات ارمنیان از ‏امپراتوری عثمانی گفت:‏ «هنگامی که در 1915م امپراتوری عثمانی فرمان نابودی ملت ارمنی را صادر کرد و هنگامی که ارمنیان از شهرها و ‏روستاهای خود رانده می  شدند در شهر سامسون ترکیه متفکر و اندیشمند بزرگ ارمنی، واهان میناخوریان، نیز به ‏سرنوشت مشابهی دچار شد. در آن زمان کنسولگری ایران در شهر(بندر) سامسون ترکیه دایر بود و کنسول ایران میرزا حسین ‏خان نام داشت.‏ وی با دیدن فجایعی که بر ارمنیان می  گذشت تا آنجا که در توانش بود به کمک آنان شتافت و کوشید تا مانع تبعید و ‏کشتار ارمنیان شود. در این بین وی کوشش فراوانی کرد تا بتواند واهان میناخوریان را نجات دهد. خوشبختانه، وی نجات ‏یافت و به کمک کنسول ایران توانست به ارمنستان شوروی پناه برد. او در ارمنستان به وزارت رسید و در کتابی که بعدها ‏در مورد نژادکشی ارمنیان نوشت از کمک  های کنسول ایران تشکر و قدردانی کرد».‏

پس از سخنان اسقف سبوه سرکیسیان ایساک یونانسیان گفت:‏ «جناب اسقف بخش پایانی سخنان خود را به کمک  های یک ایرانی انسان  دوست اختصاص دادند و من هم می  خواهم ‏بخش انتهایی برنامۀ امروز را به یاد دو ایرانی عزیز دیگر یعنی عبدالحسین شیبانی و محمد علی جمال زاده اختصاص دهم و ‏یاد آنان را گرامی بدارم. این افراد در آن سال  ها به کمک ارمنیان شتافتند و با نوشتن خاطرات خود به نوعی فریاد عدالت  خواهی ارمنیان شدند.‏

عبدالحسین شیبانی، ملقب به وحید الملک، از رجال سیاسی و استادان دانشگاهی ایران است که در دوران مهاجرت سیاسی ‏در 1294ش، مصادف با 1915م، شاهد عینی نژادکشی ارمنیان بود. وی، که مشاهدات خود را در ‏کتابی به نام خاطرات مهاجرت نگاشته است، در بخشی از کتاب می  نویسد:‏

,در نزدیکی ابوکمال، سایبان  ها و چادرهای زیادی از ارامنه دیده می  شود.حالت اینها در حقیقت تأثرآور است. عدۀ زیادتری از ‏آنها زن و بچه هستند و معدودی مردهای کهن  سال نیز میان آنها دیده می  شوند. همین که ما نزدیک شدیم عدۀ زیادی دور ‏ما را گرفته با صدای بلند پول و خوردنی طلب کردند. ما هر قدر پول خرد داشتیم به آنها دادیم ولی متأسفانه این جزئی ‏پول نمی  توانست صدها مردم عریان و گرسنه را از چنگال بدبختی نجات دهد.‏

پیر زنی میان آنها با گریه به زبان ترکی می  گفت که خانه  های ما را خراب کردند و آنچه هم مانده بود به اسرای انگلیسی و ‏فرانسوی دادند و ما را در صحراها بدین حال انداختند. چرا ما را یک دفعه نکشتند تا بدین ترتیب زجرکش نشویم؟ زنی ‏را دیدم بچۀ کوچکی در بغل داشت و هر دو از گرسنگی گریه  کنان فریاد می  زدند،.‏

محمد علی جمال  زاده، که از او به منزلۀ پدر داستان  نویسی معاصر ایران یاد می  شود، در 1915م، هنگامی که از ایران به آلمان ‏بازمی  گشت در ترکیۀ عثمانی شاهد کشتارهای ارمنیان بود. وی در بخشی از خاطرات خود می  نویسد:‏

,با درشکه از بغداد و حلب به جانب استانبول به راه افتادیم. از همان منزل اول با گروه‌های زیادی از ارامنه مواجه شدیم. به ‏صورت عجیبی، که باور کردنی نیست، ژاندارم‌های مسلح و سوار ترک آنها را پیاده به جانب مرگ ‏و هلاکت می فرستادند.‏ مرد و زن مشغول کاوش در شن  های صحرا بودند تا مگر ریشۀ خار و علفی به دست آورده و رفع گرسنگی نمایند. ‎

در این بین، زنی به من نزدیک شد و دو دختر هیجده نوزده سالۀ خود را نشان داد که برای اینکه جلب نظر مردان و سربازان ‏هوسباز را نکنند موی سر آنها را تراشیده بود. او به زبان فرانسه گفت:

ـ اینها دخترهای من هستند و دارند از گرسنگی تلف می  شوند. بیا محض ‏خاطر خدا این دو دانه الماس را از من بگیر و چیزی برای خوردن به ما بده تا از گرسنگی نمیریم.

خجالت کشیدم و بدون آنکه الماس  ها را از وی بگیرم هر چه در توان داشتم به او دادم با آنکه آذوقه خود ما هم سخت ته ‏کشیده بود،».‏

ایساک یونانسیان در پایان این مراسم از طرف هیئت برگزارکنندۀ مراسم از انجمن  های ایرانی نظیر ایرانیان ساکن ایتالیا و کانادا، ‏انجمن دانشجویان دانشگاه امام علی (ع) و انجمن دانشجویان آذری  زبان دانشگاه  های تبریز و اردبیل، که بیانیه  هایی در ‏محکومیت نژادکشی و برای همدردی با ارمنیان ارسال کرده بودند و همچنین از آقای معین الدین محمدی برای سرودۀ زیبایشان تشکر کرد.