|
جهان از دو سال پیش شاهد کشتار وحشیانه، کوچ اجباری، اسارت و غارت مردم بخش هایی از عراق و سوریه واقع در منطقۀ تاریخی بین النهرین و نابودی میراث فرهنگی چندین هزار سالۀ کشورهای این منطقه است. شاید، برای بسیاری از مردم جهان چنین برخورد غیرانسانی ای با افراد غیر نظامی و انهدام میراث فرهنگی آنان به نام خدا و مذهب موضوعی عجیب و غیر قابل باور باشد اما برای ارمنیان یادآور خاطرات تلخ مشابهی است که یکصد سال پیش برآنان گذشت و اثرات آن هنوز در روح و روان آنان باقی مانده است. نوع برخوردهای وحشیانه با انسان های بی گناه و سرمایه های فرهنگی آنان در کشورهای عراق و سوریه آن چنان تشابهی با کشتار و کوچ اجباری یکصد سال قبل ارمنیان ساکن در مناطق شمال منطقۀ تاریخی بین النهرین و استان های شرقی ترکیۀ امروزی به دست نیروهای امنیتی حکومت عثمانی و شبه نظامیان وابسته به آنان دارد که گویی تاریخ بار دیگر تکرار شده است. این حوادث خاطرات تلخ گذشته را در میان ارمنیان زنده می کند. به ویژه اینکه، ترکیه از این دژخیمان حمایت می کند و برای حمله به مناطق ارمنی نشین سوریه[1] به آنها یاری می رساند. متأسفانه، کشورهای به ظاهر حامی حقوق بشر امروز نیز همچون یکصد سال قبل، با در نظر گرفتن منافع خود، چشم بر بسیاری از این اعمال وحشیانه فرو بسته اند و همان گونه که سال های طولانی نظاره گر نابودی و غارت میراث چندین هزار سالۀ به جا مانده از ارمنیان ساکن در استان های شرق ترکیه و حتی، در سال های اخیر در کشور آذربایجان[2] بوده اند و هیچ اقدام عملی ای در جهت جلوگیری از آن به عمل نیاوردند امروز نیز تنها به ابراز تأسف و محکوم کردن بسنده می کنند و گامی عملی برای جلوگیری از آن بر نمی دارند. نتیجۀ این سیاست های منفعت طلبانه انهدام میراث انسانی در کنار کشتار وحشیانۀ انسان هاست که گویی پایانی برای آن وجود ندارد. عاملان این جنایت ها با آن چنان جرئت و اطمینان خاطری به اعمال وحشیانۀ خود ادامه می دهند که گویی هرگز جوابگوی کارهای خود نخواهند بود. شاید، هم روزی، همچون عاملان کشتار ارمنیان، اینان نیز قهرمانان ملی شوند. نوع برخورد جهان با این دژخیمان ناخودآگاه سخن معروف آدولف هیتلر را به یادها می آورد که در زمان کشتار یهودیان لهستان گفته بود:«چه کسی امروز سخنی دربارۀ کشتار ارمنیان به میان می آورد».[3] هرچند بسیاری از کشورها نابودی میراث چندین هزار سالۀ انسانی را در منطقۀ بین النهرین محکوم می کنند اما گاهی اخبار فروش میراث فرهنگی غارت شده در بازارهای عتیقۀ همان کشورها شنیده می شود[4] و مطمئناً، چند سال بعد، همان گونه که میراث فرهنگی غارت شدۀ ارمنیان سر از موزه های کشورهای مختلف درآورد، این آثار نیز در ویترین موزه های کشورهای مختلف به نمایش درخواهد آمد. طی مقالاتی در همین فصلنامه[5] به دلایل و تاریخچۀ انهدام میراث فرهنگی به جا مانده از ارمنیان در کشور ترکیه طی یکصد سال گذشته، که در واقع ادامۀ سیاست کشتار سال 1915م است و در مقابل، تلاش ارمنیان برای حفظ این آثار[6] پرداخته ایم و قصد تکرار آن را نداریم. بنابراین، در این مقاله به بررسی سیاست های کنونی ترکیه در قبال میراث ساکنان بومی استان های شرق ترکیه می پردازیم، که دیگر در این مناطق حضور ندارند تا از میراث چندین هزار سالۀ خود محافظت کنند. اگر گمان کنیم که انهدام بیش از دو هزار بناهای تاریخی ارمنیان در ترکیه به علت سهل انگاری یا عدم وجود سازمان هایی برای حفظ و نگهداری این بناها بوده است کاملاً در اشتباهیم زیرا اگر چنین بود بسیاری از بناهای تاریخی، که در نقاط مختلف ترکیه پراکنده اند و ریشه در تاریخ ملل گوناگون ساکن در آسیای صغیر دارند، مرمت و نگهداری نمی شدند اما تنها میراث فرهنگی ارمنیان سرنوشتی متفاوت داشته. بنابر آمار موجود ارمنیان ترکیه در حال حاضر هجده مدرسه با سه هزار دانش آموز و 34 کلیسا دارند در حالی که پیش از سال 1915م دارای بیش از هفتصد مدرسه با 82 هزار دانش آموز و 2300 کلیسا و دیر بوده اند. [7] در آمار سازمان میراث فرهنگی ترکیه، 1878 باب کلیسا در این کشور به ثبت رسیده که در بین آنها هیچ کلیسایی متعلق به ارمنیان وجود ندارد که این امر بیانگر بی توجهی به این بناهاست. دولت ترکیه از بین بناهای تاریخی کشور خود تا کنون سیزده بنای تاریخی را به منزلۀ میراث جهانی در سازمان یونسکو به ثبت رسانده[8] اما در بین این بناهای ثبت شده هیچ بنای تاریخی ای مربوط به ارمنیان وجود ندارد. بنابر گزارش سازمان گردشگری جهانی[9] ترکیه در 2014م از نظر پذیرش گردشگر مقام سوم را در جهان کسب کرده است[10] و طبق آمار ارائه شده طی سه سال از 2011 ـ 2013 م بیش از 79 میلیون گردشگر خارجی وارد خاک این کشور شده اند و درآمد ترکیه از محل گردشگری تنها در 2013م بالغ بر 21 میلیارد دلار بوده است. [11]تمامی این آمار و ارقام بیانگر توانایی این کشور در مدیریت بناهای تاریخی و همچنین، برخورد خصمانه با میراث فرهنگی ارمنیان است که علت آن نیز انکار وجود ارمنیان در ترکیه، به خصوص در استان های شرقی و انکار کشتار یک ملت به دست حکومت وقت است، حکومتی که می بایستی حامی اتباع خود می بود. سیاست انکار وجود ارمنیان در همۀ زمینه ها به اجرا درآمده است چنان که اسامی جغرافیایی بسیاری از مناطق استان های شرقی ترکیه نیز تغییر داده شده[12] اما اصلی ترین موضوع، پس از حذف فیزیکی ارمنیان، محو آثار به جا مانده از آنان و ارائۀ تاریخی ساختگی به نسل جوان آن کشور و جهانیان است. ترکیه، پس از کشتار ارمنیان، طی یکصد سال اخیر دست به اقدامات گوناگون و دنباله داری در استان های شرقی زده است: 1 ) اسکان ترک های منطقۀ سالونیک[13] در روستاهای خالی از سکنه در سال های پس از جنگ جهانی اول برای تغییر بافت اجتماعی منطقه. 2) کوچ ارمنیانی که از کشتار جان سالم به در برده بودند به مناطق غرب ترکیه در سال های بین دو جنگ جهانی. 3) ممنوعیت بازگشت ارمنیان به موطن اصلی خود. 4) تغییر نام های جغرافیایی منطقه از 1950م به بعد. 5) محو آثار به جا مانده از ارمنیان، که تا به امروز نیز ادامه دارد. 6) ارائۀ روایت جدیدی از هویت و تاریخ منطقه با حذف ارمنیان در آن. سیاست محو تمدن چندین هزار سالۀ ارمنیان و انکار وجود آنان در مناطق گوناگون ترکیه و تحریف تاریخ و فرهنگ به جا مانده از آنان تا به امروز نیز کماکان ادامه دارد. هر چند دولت ترکیه براساس مواد 38 ـ 44 پیمان 1923م لوزان متعهد به حفظ میراث به جا مانده از ارمنیان شده تا به امروز گامی در این جهت بر نداشته است. البته، گاهی نیز در سیاست انهدام ناموفق بوده زیرا با مخالفت قشر روشنفکر این کشور مواجه شده است؛ برای مثال، می توان به ماجرای انهدام کلیسای صلیب مقدس در 1951م اشاره کرد که ناموفق بود. در این ماجرا، یاشار کمال، نویسنده و روزنامه نگار کرد تبار ترکیه، از طریق یک پزشک ارتش ترکیه در شهر وان مطلع شد که ارتش به قصد انهدام کلیسای هزار سالۀ صلیب مقدس در جزیره آختامار،[14] واقع در دریاچۀ وان، مقادیر فراوانی مواد منفجره به آنجا حمل کرده است. وی پس از دریافت این خبر، از موقعیت خود به منزلۀ یک روزنامه نگار در روزنامۀ جمهوریت استفاده و با تحت فشار قرار دادن مسئولان محلی و نظامی از این کار جلوگیری کرد و توانست این اثر منحصر به فرد را، که امروزه بدل به منبع درآمد مهمی برای منطقه شده است، نجات دهد. [15]  عکس گرفته شده توسط یک گردشگر از کتاب دست نویس ارائه شده برای فروش دولت ترکیه با تمام تلاشی هایی که برای کتمان واقعیت ها صورت داده است در سال های اخیر مجبور به اعتراف به وجود ارمنیان در خاک آن کشور شده اما هنوز منکر سازماندهی کشتار ارمنیان در 1915م و غارت اموال و انهدام بناهای تاریخی آنان می باشد و کشتار ارمنیان را بر اثر شرایط جنگ جهانی اول اعلام می کند که هیچ منطقی نمی تواند این تحریف تاریخ را بپذیرد به خصوص اینکه دنیا بارها شاهد فجایع انسانی مشابهی در قبال ارمنیان در سال های 1895، 1909، 1923، 1944 و 1955م و همچنین کشتارهایی که در 1915م در مناطقی بسیار دور از جبهه های جنگ بوده است[16] و امروز نیز شاهد حمایت آن کشور از جنایتکاران در منطقۀ بین النهرین است. اموال شخصی ارمنیان در همان روزهای کشتار و کوچ اجباری توسط سربازان، ژاندارم ها و همسایگان به غارت رفت ، به طوری که پس از گذشت یکصد سال هنوز روستاییان ساکن در مناطق شرق ترکیه به بسیاری از گردشگرانی که به این منطقه مسافرت می کنند اشیاء مختلف متعلق به ارمنیان را که توسط پدرانشان غارت شده برای فروش ارائه می کنند که در بین آنها گاهی اشیای با ارزش نیز به چشم می خورد. دولت با تصویب قانون 10 ژوئن 1915م اقدام به مصادرۀ اموال عمومی ارمنیان شامل مدارس، بیمارستان ها، کلیساها، دیرها و بناهای تاریخی آنان کرد و از آن تاریخ تاکنون با تصویب قوانین متعدد کوشیده است تا به این غارت وجهۀ قانونی دهد. [17] از اموال منقول به غارت رفته سهم بزرگی نیز روانه خزانۀ دولت شد به طوری که در پایان جنگ جهانی اول مقادیر بسیاری اشیای گران بها در خزانۀ دولت وجود داشت که بخشی از آن به دست اعضای هیئت دولت در زمان فرار از استانبول با زیردریایی های آلمانی به کشور آلمان برده شد. [18] حال این سئوال پیش می آید که پس از سالیان طولانی انکار وجود ارمنیان در مناطق شرق ترکیه اکنون که دولتمردان ترکیه تغییر موضع داده و به وجود میلیونی ارمنیان در خاک این کشور و نابودی آنان اعتراف کرده و به تازگی نیز دست به مرمت چند کلیسا در استان های شرق ترکیه زده اند آیا انهدام فرهنگی آثار به جا مانده از ارمنیان پایان یافته است؟ شواهد خلاف این را نشان می دهد و در واقع، تنها بر حسب شرایط روز جهان شکل نابودی میراث فرهنگی ارمنیان در ترکیه تغییر کرده است و مرمت چند بنای تاریخی نیز بی علت نیست که در ادامه به این موضوع خواهیم پرداخت.
سیاست انهدام بناهای تاریخی ارمنیان در خاک ترکیه، که برحسب شرایط روز جهان تغییراتی در آن به وجود آمده، به پنج روش کلی اعمال شده است: روش اول: تخریب بر اثر آتش زدن بناها در زمان غارت آنها در دوران کشتار ارمنیان در سال های 1915 ـ 1923م روش دوم: تخریب سازماندهی شدۀ بناهای تاریخی، به ویژه، مراکز مذهبی به دست ارتش ترکیه در سال های پس از 1940م روش سوم: تخریب بناها به دست مردم عادی با هدف یافتن گنج یا تخریب بنای خریداری شده از دولت به قصد احداث بنایی جدید روش چهارم: تغییر کاربری بناهای تاریخی روش پنجم: اعمال تغییرات در شکل بنا و تهیۀ تاریخ جعلی برای آن به گونه ای که هیچ گونه ارتباطی با ارمنیان نداشته باشد. هرچند به بهانه های مختلف همچون ساختن پادگان نظامی، جاده یا مراکز مخابراتی دولت ترکیه کماکان بناهای تاریخی را منهدم می سازد از آنجایی که در مقالات قبلی روش های اول و دوم را بررسی کرده ایم در این نوشتار به بررسی سه روش بعدی، که سیاست روز دولت ترکیه را تشکیل می دهد، می پردازیم. [19] روش سوم، که عبارت است از تخریب بناها به دست مردم عادی به دو شیوه صورت می گیرد. عوامل حکومت به قصد تحریک عوام شایعاتی در کل منطقه پراکنده اند مبنی بر اینکه در زیر دیوارهای کلیساها و نیز در زیر کتیبه های ارمنی گنج وجود دارد. به این ترتیب، عوام ساده لوح نیز که اطلاعاتی از این کتیبه های باستانی ندارند، به قصد یافتن گنج اقدام به تخریب گستردۀ کلیساها و کتیبه های ارمنی می کنند.
دولت ترکیه پس از تصویب قانون 10 ژوئن 1915م، که براساس آن تمامی بناهای تاریخی مربوط به ارمنیان را به تملک خود درآورد، طی یکصد سال گذشته تعداد بسیاری از این بناها را به متقاضیان فروخت در حالی که هیچ فردی در ترکیه اجازۀ خریداری بناهای تاریخی را ندارد یا بهتر بگوییم دولت اجازۀ فروش میراث فرهنگی را به افراد ندارد چه رسد به اینکه خریدار اجازۀ تخریب بنا را نیز داشته باشد اما این قانون شامل بناهای تاریخی ارمنیان در کشور ترکیه نمی شود. حجاری ها و کتیبه های بناهای تخریب شده زینت بخش خانه های روستاییان منطقه شده است، به گونه ای که در گوشه و کنار و داخل دیوارهای خانه های بیشتر روستاهای استان های شرق ترکیه می توان به نقوش و کتیبه های مختلف برخورد کرد. روش چهارم، که تغییر کاربری بناست، هم از طرف دولت و هم از طرف خریدار بنا صورت می گیرد و انجام چنین کاری در مورد یک بنای تاریخی مربوط به ارمنیان، چه دارای قدمتی چند صد ساله و چه دارای قدمتی بیش از هزار سال، امری کاملاً عادی است در حالی که همین رفتار در مورد بناهای تاریخی دیگر جرم محسوب می شود. برای ذکر نمونه هایی از این روش تخریب می توان به کلیسای مریم مقدس شهر قیصریه، کلیسای شهر غازی عینتاب، کلیسای شهر بیتلیس وکلیسای تومارزا در حومۀ شهر قیصریه اشاره کرد که به ترتیب تبدیل به سالن ورزشی، رستوان، انبار و انبار مصالح ساختمانی شده است.
در بین بناهای تاریخی، بهترین وضعیت را کلیساهایی دارند که تبدیل به مسجد شده اند زیرا در این موارد بنا با شکل اولیه حفظ و تنها به آن مناره ای افزوده شده است. در مواردی هم خریدار بنا از آن به صورت منبع مصالح ساختمانی استفاده و سنگ های خوش تراش دیوارهای آنها را برای استفاده در بناهای دیگر به فروش می رساند. برای این مورد می توان قلعۀ دو هزار سالۀ دیگنیس را نام برد. سرانجام روش پنجم که روشی متمدنانه است و در دو دهۀ اخیر به علت تحولات منطقه ای بیشتر مورد استفاده قرار گرفته شده است. پس از فروپاشی شوروی و استقلال ارمنستان وضعیت منطقه ای کاملاً تغییر کرد و هرچند ترکیه مرزهای خود با ارمنستان را بست، بسیاری از ارمنیان ساکن ارمنستان این فرصت را به دست آوردند تا به سرزمین اجدادی خود در استان های شرق ترکیه سفر کنند. این واقعه هم زمان با گسترش مطالعات میتانی شناسی و اورارتوشناسی بود که مرکز هر دو تمدن در فلات ارمنستان قرار دارد و امروزه، بخش وسیعی از این سرزمین تحت اختیار ترکیه است. بنابراین، گسترش تردد گردشگران به مناطق شرق ترکیه، که تا آن زمان مناطقی به دور از توجه آنان بود، ترکیه را با مشکل ادامۀ انهدام بناهای تاریخی مربوط به ارمنیان مواجه کرد. از سویی نیز، گردشگران با دیدن بقایای بناهایی که هیچ ارتباطی با فرهنگ آلتایی ندارد به گذشته آن بناها و خاستگاه آنها علاقه نشان می دهند. بنابراین، اقدامات جدیدی برای تحریف تاریخ بناها آغاز شد. یکی از متداول ترین روش ها محو علائم و کتیبه های زبان ارمنی از روی بناهای غیر مذهبی همچون پل ها، قلعه ها و دیوارهای دفاعی شهرها در موقع مرمت آنهاست. از مواردی که به این روش مورد تخریب قرار گرفته اند می توان به دیوارهای دفاعی شهر آنی[20] اشاره کرد. این دیوار دفاعی به طول پانصد متر در 989م در شمال شهر آنی کشیده و در کلیۀ قسمت های دیوار سنگ صلیب و کتیبه های مختلف به زبان ارمنی نصب شد اما در مرمت هایی که در دو دهۀ اخیر صورت گرفته، بسیاری از این علائم محو و به جای آنها دیواری ساده و بدون نقش و کتیبه بنا شده است.
در بالای ورودی اصلی شهر، تصویر یوزپلنگ، نماد شهر آنی و در پشت آن، تصویر صلیب پایه دار قرار داشته که حاوی این پیام بوده: «صلیب نگهبان شهر آنی باشد». در بازسازی دروازه نقش صلیب حذف شده و به گردشگران این گونه توضیح داده می شود که یوزپلنگ نماد اقوام سلجوقی است که از مشرق آمده و شهر آنی را بنا کرده اند. [21] از آنجایی که محو آثار مربوط به ارمنیان بدون مطالعه و با عجله صورت می گیرد گاهی اتفاق افتاده که آثار مربوط به تاریخ عثمانی را نیز محو کرده اند؛ برای مثال، هنگام بازسازی پلی در منطقۀ جنوب دریاچۀ وان کتیبۀ واقع در آن را تنها به این دلیل که به زبان ارمنی بود از بین برده اند در حالی که بر روی کتیبه نوشته شده بوده که پاشای ترک شهر وان اقدام به احداث پل کرده است و از آنجایی که اهالی منطقه ارمنی بوده اند برای اطلاع آنان متن کتیبه را به زبان ارمنی نوشته بودند. از آنجایی که حضور ترک ها در فلات ارمنستان به قرن شانزدهم میلادی بازمی گردد بناهایی را که دارای قدمتی پیش از این تاریخ باشند نمی توان به منزلۀ بناهای مربوط به دورۀ امپراتوری عثمانی معرفی کرد. بنابراین، آنها را به منزلۀ بناهای ساخته شده در دورۀ سلجوقیان معرفی می کنند. قصر بارون در شهر آنی نمونه ای از این دست است که پس از بازسازی و محو آثار مربوط به ارمنیان، آن را با نام سلطان سرا، بنایی مربوط به اشراف زاده ای سلجوقی، معرفی کردند. [22]
همان گونه که توضیح داده شد پس از فروپاشی شوروی استان های شرق ترکیه مورد توجه گردشگران قرار گرفت. بسیاری از این گردشگران از تاریخ منطقه بی اطلاع هستند و ترکیه با سوءاستفاده از این موضوع در تابلوهای راهنمایی که در کنار بناها قرار می دهد توضیحاتی در مورد تاریخچۀ بنا ارائه می کند که در آنها هیچ نامی از ارمنیان به میان نیامده است. گاه نیز واقعیت را تحریف و سعی در متهم ساختن ارمنیان به نابودی یک بنا می کنند مانند مناره ای در شهر آنی که در قرن سیزدهم میلادی بنا و بر اثر زلزلۀ 1319م، که بسیاری از بناهای شهر را نیز تخریب کرد، ویران شده اما تابلویی که در کنار آن قرار داده شده توضیـح مـی دهـد کـه منـاره به دست یـک کشیتش ارمنـی در اوایـل قــرن بیستم میلادی تخریب شـده اسـت در حـالی کـه تصاویری از همیـن مناره، مربوط به قرن نوزدهم میلادی، وجود دارد که جعلی بودن اطلاعات تابلو را ثابت می کند. در سال های اخیر، از این دست تابلوهای راهنما به تعداد بسیار در منطقه نصب شده است که توضیحات ارائه شده در آنها نه تنها مبنای تاریخی و علمی ندارد بلکه برای انتساب بنا به دورۀ عثمانی تاریخ ساخت آنها را نیز تغییر داده اند که معرفی یک یک آنها را به فرصتی دیگر موکول می کنیم.
متأسفانه، در تخریب میراث فرهنگی ارمنیان دو کشور همسایۀ ارمنستان نیز با ترکیه همکاری دارند. آذربایجان، که همان سیاست ترکیه را در محو بناهای ارمنیان در کشور خود دنبال می کند و گرجستان هم، که به دنبال تاریخ سازی برای خود است و پس از استقلال، مدعی احداث بسیاری از بناهای ارمنیان به دست معماران گرجی شده، موضوعی است که در فرصتی دیگر به آن خواهیم پرداخت. ترکیه از این وضعیت به خوبی استفاده کرده و به گرجستان اجازۀ مرمت دو کلیسای متعلق به ارمنیان در منطقۀ دیوان دره داده است. معماران گرجی نیز، مانند ترکیه، کتبیه های ارمنی را از دیوارهای بنا خارج و همچنین، سنگ قبرهای اطراف کلیساها را، که نوشتۀ روی آنها به زبان ارمنی بوده جمع آوری کرده و با نصب تابلوی راهنما توضیح داده اند که بناها تحت تأثیر فرهنگ گرجی و به دست حاکمان گرجستان ساخته شده اند. ترکیه از این کار سه هدف را دنبال می کند. اول اینکه به دست یک ملت مسیحی همان کاری را می کند که خود در حال انجام آن است. دوم اینکه به دنیا نشان می دهد که نسبت به همسایگان مسیحی حسن نیت دارد و به آنان اجازۀ مرمت کلیسایشان را در خاک کشور خود می دهد و سوم اینکه باعث ایجاد کدورت بین ارمنیان و گرجی ها می شود. تاریخ ارائه شده در تابلوهای راهنمای این بناها تحریف شده است. در متن این تابلوها، سازندۀ کلیساها را از خاندان باگرادونی، به منزلۀ حاکمانی با اصالت گرجی، معرفی کرده اند اما واقعیت تاریخی چیز دیگری است. این خاندان دارای اصلیت ارمنی بودند و در قرن نهم میلادی موفق شدند ارمنستان را از سلطۀ خلفای عرب برهانند و پس از قدرت گرفتن بر گرجستان نیز حاکم شدند. در موزه های شهرهای شرق ترکیه، می توان به آثار بسیاری مربوط به ارمنیان برخورد که کلیۀ آنها به منزلۀ آثار هنر سلجوقی، اسلامی یا عثمانی معرفی می شوند. گاه نیز به گونه ای ناشیانه در شکل میراث فرهنگی دست می برند تا آنها را به منزلۀ آثار هنری غیرارمنی معرفی کنند؛ برای مثال، می توان به در کلیسای جامع شهر قارص اشاره کرد که با تراشیدن بخشی از صلیب روی آن کوشیده اند تا شکل جدیدی به آن دهند و آن را به منزلۀ در خانۀ یک پاشای ترک و اثری متعلق به هنر سلجوقی در موزۀ این شهر به نمایش گذارند. ترکیه با عضویت در پیمان ناتو تنها کشور آسیایی بود که در زمان جنگ سرد مستقیماً با دشمن کشورهای عضو این پیمان مرز مشترک داشت. روابط بین ترکیه با روسیه و کشورهای منطقۀ قفقاز رابطه ای نه چندان دوستانه بود به گونه ای که پیش از فروپاشی شوروی ارتباطی بین شهرهای شرق ترکیه با منطقۀ قفقاز وجود نداشت و این شهرها عملاً حالت منطقه ای بن بست را داشتند و در نتیجه، مناطقی کم جمعیت و فقیر بودند و اختلاف بسیاری بین شهرهای شرق و غرب ترکیه وجود داشت. از سویی نیز ترکیه با دو معضل مهم در این منطقه روبه رو بود، مسئله کردها و میراث فرهنگی به جا مانده از ارمنیان. به همین دلیل، تمام تلاش خود را به کار می گرفت تا ورود گردشگران را به این منطقه به حداقل برساند که این نیز دلیلی دیگر برای بی رونقی منطقه شده بود. با فروپاشی شوروی، پس از نیم قرن، مرزهای شرقی گشوده شد و چشم انداز روشنی برای مردم این منطقه به ارمغان آورد زیرا سبب رونق بازرگانی در شهرهای این منطقه شد اما مداخلۀ ترکیه در مناقشۀ قراباغ و بستن مرز آن کشور با ارمنستان نارضایتی مردم این منطقه را به دنبال داشت. ترکیه براثر فشارهای مردم این ناحیه برای برداشتن محدودیت های اقتصادی منطقه و از سوی دیگر، فشارهای کشورهای غربی برای برداشتن محدودیت ها در خصوص رشد فرهنگی و اقتصادی کردهای منطقه، برخلاف خواسته اش، مجبور به بازنگری در سیاست های خود شد، که بر وضعیت میراث فرهنگی ارمنیان نیز تأثیر گذاشت. تحولات کردستان عراق، رشد اقتصادی مناطق کردنشین، باز شدن مرزهای شرق ترکیه و شروع ارتباطات در دو سوی مرز و حمایت برخی از کشورها و سازمان ها از کردها ترکیه را با خطر تجزیه طلبی کردهای منطقه روبه رو کرد. بنابراین، حکومت ترکیه کوشید تا برای مهار اوضاع دست به ایجاد تنش بین کردها و دیگر اقوام همچون ارمنیان زند و برای تحقق این هدف بار دیگر بازی قدیمی خود را در شرق ترکیه آغاز کرد. مرمت شماری از کلیساهای متعلق به ارمنیان از سویی سبب جذب هزاران گردشگر به منطقه و رونق اقتصادی آن شده، به ویژه در منطقۀ وان که یکی از نتایج آن جلوگیری از کوچ جمعیت ترک منطقه به غرب کشور بوده است و از سوی دیگر، ارمنیان استانبول و دیگر نقاط جهان را به این مکان ها جذب کرده، هرچند هنوز ارمنیان اجازۀ سکونت در استان های شرقی را ندارند اما برای انجام مراسم مذهبی سالی چند بار به این منطقه سفر می کنند که در صورت نیاز ترکیه می تواند با دادن امتیازات بیشتر حضور آنان را پر رنگ تر سازد. همچنین، ترکیه با بازسازی این بناها می کوشد تا از خود وجهه ای خوب به نمایش گذارد تا اتهامات ارمنیان را در خصوص انهدام میراث فرهنگی آنان کم رنگ کند.
مراکز مختلف علمی و دانشگاهی ترکیه تمامی تلاش خود را به کار بسته اند تا به دنیا ثابت کنند که ارمنیان مردمی کوچ نشین بودند که به این منطقه وارد شدند و هیچ ارتباطی بین آنان و اقوام میتانی، اورارتوها، هیتی ها و دیگر اقوام فلات ارمنستان وجود ندارد. متأسفانه، دانشمندانی نیز وجود دارند که کتاب ها و مقالاتی علمی در خصوص تاریخ منطقه و در جهت خواسته های ترکیه می نویسند که هیچ مبنای تاریخی و فرهنگی ندارد و تنها مورد توجه آنانی قرار می گیرد که تحریر چنین روایتی از تاریخ منطقه در جهت منافع آنان است. برای دانستن واقعیت کافی است بدون مراجعه به منابع ارمنی به کتیبه های آشوری، هخامنشی و رومی رجوع کرد. با وجود تمام تبلیغاتی که از سوی حکومت ترکیه برای تفهیم این موضوع به مردم ترکیه که ارمنیان دشمن سرزمین آنان هستند و هیچ نقشی در تمدن انسانی منطقه نداشته اند، صورت می گیرد بسیارند افرادی همچون کمال یالچین[23] که پس از پی بردن به واقعیت های تاریخی و مشاهدۀ میراث فرهنگی به جا مانده از ارمنیان، که ریشه در چندین هزار سال تاریخ منطقه دارد و مقایسۀ آن با میراثی که از امپراتوری عثمانی به جا مانده و قدمت آن تنها به چندصد سال می رسد دچار سردرگمی شده و سعی در یافتن واقعیات ها دارند زیرا آنچه می شنوند با آنچه می بینند تناقض کامل دارد. پی‌نوشت‌ها: 1-برای اطلاعات بیشتر ر. ک: آنوشیک ملکی، «ارمنیان کِسَب و تداوم مبارزه برای حفظ بقا»،پیمان، ش68 (تابستان 1393): 27ـ54. 2-برای اطلاعات بیشتر ر.ک: شاهن هوسپیان، «نگاهی مختصر به تاریخ منطقۀ نخجوان»، پیمان، ش45 (پاییز 1387): 73ـ97. 3- http://www.armenian-genocide.org/hitler.html 4- http://www.counterpunch.org/2014/12/26/the-greatest-threat-to-cultural-heritage-in-syria/ 5-برای اطلاعات بیشتر ر. ک: شاهن هوسپیان، «نابودسازی فرهنگی»پیمان، ش 31 ( بهار 1384): 5ـ 23؛ همو، «بازمانده ای از انهدام فرهنگی»، پیمان، ش52 (تابستان 1389):5 ـ 30 و همو، «میراث فرهنگی در معرض انهدام»، پیمان، ش 63 (بهار 1392): 77 ـ 88. 6-برای اطلاعات بیشتر ر. ک: همو، «به یاد دکتر آرمن حق نظریان »پیمان، ش50 (زمستان 1388): 5ـ 18. 7- Vijagatsuyts, Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, Dedr A&B, Vicag 1901 Darvo (Report on Armenian Schools in Anatolia, Turkey, Booklets 1 and 2, 1901 Status) Armenian National Education Commission Central Directorate, Istanbul, Turkey ( http://armenianweekly.com/2011/08/01/searching-for-lost-armenian-churches-and-schools-in-turkey) 8- http://whc.unesco.org/en/statesparties/tr 9- World Tourism Organization (UNWTO) 10- http://www.hurriyetdailynews.com/turkey-third-in-world-with-397-blue-flagged-beaches.aspx?pageID=238&nID=69677&NewsCatID=340 11- http://en.wikipedia.org/wiki/Tourism_in_Turkey 12-برای اطلاعات بیشتر ر. ک: شاهن هوسپیان، «ارمنستان در نقشه های جغرافیایی»، پیمان، ش 56 ( تابستان 1390): 7 ـ 45. 13-Thessaloniki 14-برای اطلاعات بیشتر ر. ک: شاهن هوسپیان، «بازمانده ای از انهدام فرهنگی»،پیمان، ش 52 (زمستان 1389): 5 ـ 30. 15-http://www.nytimes.com/2015/03/01/world/europe/yasar-kemal-master-turkish-novelist-and-strident-political-critic-is-dead.html?_r=0 16-در 1895م ارمنیان به دست گروه های شبه نظامی حمیدیه و با حمایت ژاندارم ها در ابعاد بسیار وسیع قتل عام شدند. در 1909م کشتار ارمنیان منطقۀ آدانا اتفاق افتاد. در 1923م ارمنیان منطقۀ کیلیکیه از منطقه اخراج و کشته شدند. برای اطلاعات بیشتر در خصوص کشتار 1944م ر.ک: شاهن هوسپیان، «وارلک ورگی سی»،پیمان، ش 63 (بهار 1392): 77 ـ 88 . در 1955م نیز حکومت ترکیه دست به کشتار ارمنیان و یونانیان در شهرهای استانبول و ازمیر زد. 17-برای اطلاعات بیشتر رجوع شود به مقالات: رافی پطروسیان، «بازنگری موضوع تصاحب دارائی های ارمنیان از سوی ترکیه»، ترجمۀ شاهن هوسپیان، پیمان، ش 59 (بهار 1391): 23 ـ 31 و آودیس هاروطونیان، «مبنای حقوقی جبران خسارت دارایی های مصادره و نابود شدۀ کلیساها و دیرهای ارمنستان غربی »، ترجمۀ شاهن هوسپیان، پیمان، ش 59 (بهار 1391): 6 ـ 22. 18- Sait Cetinoglu, Sermayenin Turklestirilmesi, Resmi Tarih Tartışmaları (Ankara: ozgfr niversite Kitaplığı, 2006), s.131. 19-Kurupash 20-برای اطلاعات بیشتر ر. ک: آرپی مانوکیان، «آنی، اسطوره ای ناکام »،پیمان، ش 46 (زمستان 1387): 64 ـ 89. 21-توضیح اینکه شهر آنی در نیمۀ اول قرن دهم میلادی به منزلۀ پایتخت ارمنستان بنا و نماد شهر در 989م در بخش ورودی شهر قرار داده شده است در حالی که سپاهیان آلپ ارسلان سلجوقی نخستین بار در 1064م به دیوارهای این شهر رسیده اند. 22-این بنا، که به نام قصر بارون معروف است، در اواخر قرن دوازدهم میلادی ساخته شده، زمانی که ارمنستان از سلطۀ سلجوقیان خارج و خاندان زاکاریان بر آن حاکم بود. 23- نویسندۀ کتاب روحم با تو به وجد می آید. منابع: Sait Cetinoglu, Sermayenin Turklestirilmesi, Resmi Tarih Tartışmaları (Ankara: ozgfr niversite Kitaplığı, 2006), s.131 www.nytimes.com/2015/03/01/world/europe/yasar-kemal-master-turkish-novelist-and-strident-political-critic-is-dead.html?_r=0 armenianweekly.com/2011/08/01/searching-for-lost-armenian-churches-and-schools-in-turkey whc.unesco.org/en/statesparties/tr www.hurriyetdailynews.com/turkey-third-in-world-with-397-blue-flagged-beaches.aspx?pageID=238&nID=69677&NewsCatID=340 en.wikipedia.org/wiki/Tourism_in_Turkey www.armenian-genocide.org/hitler.html www.counterpunch.org/2014/12/26/the-greatest-threat-to-cultural-heritage-in-syria/ منابع تصویر: بایگانی تصاویر ساموئل کاراپتیان بایگانی شخصی آرمن حق نظریان بایگانی شخصی متیو کارانیان بایگانی شخصی نگارنده |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 71
|
