|
هدف این پژوهش، بررسی کتاب های مقدس و انجیل هایی است که در سدۀ هفدهم میلادی/ یازدهم هجری به دست استادان سرشناس مکتب مینیاتور جلفای اصفهان نوشته و مزین شده.[1] باید توجه داشت که مکتب جلفای اصفهان شامل نزدیک به پانزده مرکز تدوین و بازنویسی کتاب های خطی بوده و کتاب های بسیاری در این مراکز دست نویس شده اند. الفبای مزین به نقوش گل و حیوان و سبک این آثار، که از ربع اول قرن هفدهم میلادی تا 1721م (تاریخ حملۀ افغان ها به ایران) در منطقۀ مورد نظر رشد و تکامل یافت، ویژگی های مکتب جلفای مینیاتور اصفهان را حفظ می کنند. در این پژوهش، روند رشد مکتب مینیاتور جلفای اصفهان و روابط دوجانبۀ آن با دیگر مراکز تولید کتاب های ارمنی مانند قسطنطنیه، واسپوراکان، آمید، سباستیا، کریمه، لهستان و رومانی بررسی خواهد شد. در قرن های شانزدهم و هفدهم میلادی، رشد مراکز اقتصادی و فرهنگی در ارمنستان و پیدایش جوامع ارمنی در اروپا به نوزایی هنر در مجتمع های کلیسایی ارمنیان (وانک ها)، کمک کرد. اصفهان، از مهم ترین مراکز ایران، نمونۀ بارز این پدیدۀ منحصر به فرد است. جامعۀ ارمنی در حومۀ اصفهان از سال های 1605ـ1607م شکل گرفت،[2] کلیساهایی با کتابت خانه های مخصوص احداث شدند و به تدریج، مکتب مینیاتور جلفای اصفهان شکل گرفت و استادان هنرمند به خلق آثار ارزشمند پرداختند،[3] استادانی چون هاکوب جوقایتسی، زاکاریا وانِتسی، استِپانوس درزیک جوقایتسی، سارکیس موگاتسی، خاچاطور خیزانتسی، مسروپ خیزانتسی (تصویر 1)، خاچاطور وارتابد کِساراتسی، گاسپار یرِتس (تصویر 2)، بارسِق کروناوُر، گریگور هامازاسپیانتس، آستواتزاتور جوقایتسی، هایراپِت جوقایتسی (تصویر 3)، کشیش ماردیروس (تصویر 4)، بارقام (تصویر 5) و دیگران. در آثار این استادان، سنت های هنری شرق و غرب در هم آمیخته و در زمینه های مزین کردن حروف الفبا به نقوش گل و حیوان، رنگ، ساختار و طراحی آشکار شده است. با آثار این هنرمندان اندک اندک سبک تلفیقی[4] ویژۀ جلفای اصفهان پدید آمد که به شرح و تفسیر آن خواهیم پرداخت. باید یادآوری کرد که تا کنون آثار گوناگون مکتب مینیاتور جلفای اصفهان مورد بررسی عمیق قرار نگرفته و حتی هیچ کتاب یا پژوهشی نیز به بررسی آن اختصاص نیافته است. شکوفایی و ویژگی مکتب مینیاتور جلفای اصفهان را می توان آخرین اوج گیری هنر مینیاتور ارمنی در دوران افول عمومی این هنر در قرون وسطای متأخر محسوب کرد. محققان هنر نقاشی ارمنی در قرون وسطا ـ مانند جان کارسوئل، سیرارپی دِر نرسیسیان، آودیس سانجیان و هِراوارد هاکوبیان ـ با تأکید بر ارزش آثار هنری نقاشان ارمنی، به تأثیرپذیری بارز آنان از هنر اروپایی اشاره کرده اند. [5] نقوش دیوارها، ستون ها و آرایه های جنبی آنها در کلیساهای جلفای اصفهان شامل عناصری از هنر غربی است. [6] نقاشی اروپایی نیز، چه از طریق نقاشی های دیواری و چه کتاب های چاپی، تا اندازه ای بر آثار الفبای مزین به نقوش گل و حیوان مکتب مینیاتور جلفای اصفهان تأثیر گذاشته. این کتاب ها، که در قرن شانزدهم میلادی در ونیز، نورنبرگ، قسطنطنیه، رم و در نیمۀ اول قرن هفدهم میلادی، در لِمبِرگ، میلان، پاریس، لیوُرنو و آمستردام به چاپ رسیده اند، به دست تاجران ارمنی و اروپایی وارد ایران شدند. [7] آشنایی با آثار هنری اروپا بر کارهای مسروپ خیزانتسی (تصویر 6)، میناس (تصویر 7)، سارکیس و ماردیروس اثر گذار بوده است. ماردیروس آثار حکاکی و اسیدی را کاملاً از روی آثار هنری غرب کپی میکرد. مثالی دیگر در این زمینه تابلوی تاقوم (تشیع جنازه)، اثر خاچاطور، است که به احتمال قوی از روی کنده کاری های اروپایی قرن هفدهم میلادی نسخه برداری شده (تصویر 8).[8] با وجود این تأثیرپذیری ها هنرمندان جلفای اصفهان به طور عمده به خلق آثار مینیاتور به سبک سنتی ارمنی ادامه داده اند. در دهه های اخیر، وِرِژ نِرسیسیان، توماس مِتیوس، هِلموت بوشنهاوزن و دیگران شماری از آثار استادان نقاشی مینیاتور جلفای اصفهان را مورد بررسی قرار داده اند[9] اما این بررسی ها به طور عمده جنبۀ توصیفی دارند و هیچ گونه تجزیه و تحلیلی از آثار این استادان ارائه نمی دهند. حال آنکه، هماهنگ سازی آثار مینیاتور مکتب جلفای اصفهان با آثار مشابه در دیگر مراکز هنری، مانند واسپوراکان و قسطنطنیه، ضروری است. براساس پژوهش های صورت گرفته، کتاب های مقدس و انجیل های دست نویس جلفای اصفهان در 36 محل در شانزده کشور[1] نگهداری می شود و تاکنون 230 مورد از آنها شناخته شده اند.[10] بنابر مدارک موجود در یادنامه های این کتاب ها 177 مورد از آنها به طور قطع متعلق به مکتب جلفای اصفهان و 53 مورد دیگر نیز منسوب به این مکتب است. از مجموع این 230 کتاب خطی 76 کتاب در ارمنستان نگهداری می شود (63 کتاب در ماتِناداران، مخزن کتاب های قدیمی ارمنستان؛ دوازده کتاب در مرکز دینی اجمیادزین مقدس؛[11] یک انجیل نیز متعلق به آقای شاهمیرزا کاراپتیان، از اهالی شهر هرازدان [ارمنستان] است). [12] از 154 کتاب باقی مانده 76 کتاب در موزۀ وانک جلفای اصفهان، سه کتاب در سه کلیسای منطقۀ فریدن اصفهان به نام های کلیسای آستواتزاتزین مقدس و دو کلیسای هم نام به نام گئورگ مقدس، چهارده کتاب در کتابخانۀ کتب قدیمی مجموعۀ کلیسایی هاکوپیانتس مقدس در بیت المقدس، یک انجیل در مجموعۀ کلیسایی کاراسون مانکوک در حلب، دو کتاب در انستیتوی دست‌نوشته‌های کِکِلیدزِو فرهنگستان علوم تفلیس در گرجستان ، دو کتاب در کتابخانۀ ملی، دو کتاب در انستیتوی شرق‌شناسی آکادمی علوم در سنت پطرزبورگ و یک انجیل در خلیفه‌گری ارتودکس روس در مسکو، دو کتاب در اتحادیۀ روحانیون مخیتاریان‌ها در وین و سیزده کتاب در همین اتحادیه در ونیز، یک انجیل در کتابخانۀ مرسلی واتیکان، دو کتاب در موزۀ گالوست گلبنگیان در لیسبون، یک انجیل در کتابخانۀ دانشگاه لِیدِن، پنج کتاب در کتابخانۀ پِروسیا در برلین، یک انجیل در کتابخانۀ ملی و یک انجیل در اتحادیۀ آنتونیا در پاریس، پنج کتاب در موزۀ لندن، یک انجیل در کتابخانۀ آستواواتزاشنچی دون در انگلستان، یک انجیل در مجموعۀ اختصاصی سم فوگ در انگلستان، یک انجیل در کتابخانۀ بودلیان آکسفورد، یک انجیل در کتابخانۀ دانشگاه کمبریج، یک انجیل در مجموعۀ سِر هارولد والتر بِیل کالج ملکه در انگلستان، سه کتاب در کتابخانۀ چستربید دوبلین در انگلستان، دو کتاب در مجموعۀ اختصاصی آلبرت نالباندیان در سن فرانسیسکو، دو کتاب در آتلیۀ والتر در بالتیمور، یک انجیل در مجموعۀ اِی گودسپیه در کتابخانۀ دانشگاه شیکاگو، سه کتاب در کتابخانۀ پِرپُنت مورگان، یک انجیلدر مجموعۀ اختصاصی وارطان وارطانیان در نیویورک، دو کتاب در موزۀ جان پل گیت در لوس آنجلس و یک کتاب در کتابخانۀ دانشگاه پرینستون و دو کتاب در کتابخانۀ لوس آنجلس نگهداری می شوند. بررسی علمی آثار مصور به ترتیب زیر صورت می گیرد: ـ تعلق یک اثر به نقاش موردنظر. همچنین اسامی کاتبان، نقاشان مینیاتور، گردآورندگان، مرمت کنندگان و سفارش دهندگان آثار مورد نظر مشخص می شود. ـ یادنامه های نوشته شده به دست استادان نقاش، معلمان، شاگردان و سفارش دهندگان کتاب بررسی میشود. ـ روابط متقابل دیگر مکتب های مینیاتور با مکتب جلفای اصفهان . همچنین، تأثیر طرح ساختار تصویری اروپایی و بیزانسی و نقاشی های تزیینی عربی ـ ایرانی بر اثر مورد نظر مشخص می شود. [13] ـ ساختار تصویری نگاره های توصیفی، مبشران، مقدسان، برگ های عنوان کتاب ها، محراب ها، نورگیرها و تزیینات حاشیه ای بررسی و طبقه بندی می شود. ـ تکنیک و سبک مینیاتور مورد بررسی و تحقیق قرار می گیرد. تحقق یافتن این برنامه، مستلزم بررسی انجیل های مزین به نقوش یاد شده در کتابخانه های اروپا، آسیای میانه، امریکا و مطالعۀ موضوع های مهم تخصصی ای است که نمونه های مشابه آنها در ارمنستان و بیت المقدس موجود نیست. مطالعۀ مقدماتی در خصوص آثار مینیاتوریست های مذکور، اهمیت مکتب جلفای اصفهان را نمایان می سازد و این امکان را به وجود می آورد تا بتوان رشد سبک خلاقانۀ نقاشان مینیاتور را در محدودۀ شکل گیری و پیشرفت مکتب مینیاتور جلفای اصفهان مورد بررسی قرار داد. نمونه های بررسی شده از انجیل‌های مزین به نقوش مکتب مینیاتور جلفای اصفهان [14]
پی نوشت‌ها: 1-« مکتب مینیاتور جلفای اصفهان (قرن هفدهم میلادی)» موضوع رسالۀ دکترای من است که در بخش ارمنی شناسی دانشگاه اورشلیم در حال نگارش آن هستم و رئوس آن موضوع اصلی مطلب حاضر را تشکیل می دهد. 2-نک: Arakel Davrizhetsi, Patmoutiun(Vagharshabad: 1896); V.S. Ghougassian, The Emergence of the Armenian Diocese of New Julfa in the Seventeenth Century, edited by M. E. Stone(Atlanta: 1998). 3-مانند کلیساهای هاکوب هایراپِت مقدس (1607م)، نازارت مقدس (1609م)، گئورگ و سارکیس مقدس (1611م)، آستواتزاتزین مقدس (1613م)، استپانوس مقدس (1614م)، هوهانس مگردیچ مقدس (1621م)، کاتارینه مقدس (1623م) و غیره. نک: L.G. Minasian, Nor Joughayi Yegeghetsinere (Nor Jougha: 1992). 4-نک:
.2 J. Carswell, New Julfa, The Armenian Churches and Other Buildings(Oxford:s.n., 1968), p. 21- 24; S. Der Nersessian, «Western Iconographic Themes in Armenian Manuscripts», in Byzantine and Armenian Studies (s.l.։ s.n., 1973), vol I-II, p. 611- 630; Iden., L’art arménien des origines au XVIIe siècle(London ـ Paris: s.n.,1977), p. 233 & 236 – 237; A. K. Sanjian, Medieval Armenian Manuscripts at the University of California, Los Angeles (with contributions by Alice Taylor and Sylvie L. Merian and with the assistance of S. Peter Cowe)(Berkeley, Los Angeles, London: s.n., 1999), vol. 14, p. 26, 34&43. H. Hackobian, Hayots Derunakan Serbabadgerner (yerevan: 2003), ej 147 – 149. 5-نک:
6-نک:
7-نک:
.2 V. Nersessian, Armenian Illuminated Gospel-Books (Published on the occasion of an exhibition of the same title at the 8- British Library, 11 December 1987 – 6 March 1988)(London:s.n., 1987); T. F. Mathews, R. S. Wieck (eds.), Treasures in Heaven: Armenian Illuminated Manuscripts (New York: The Pierpont Morgan Library, 1994);H. Buschhausen, «Armenien: 5000 Jahre Kunst und Kultur/hrsg. vom Museum Bochum», in Wiederentdeckung einer alten Kulturlandschaft, Katalog, Ausstellung 14 January – 17 April, 1995(Tübingen:1995). 9- ارمنستان، ایران، سوریه، اسرائیل، گرجستان، روسیه، هلند، آلمان، اتریش، ایتالیا، واتیکان، فرانسه، پرتغال، انگلستان، ایرلند و ایالت متحدۀ امریکا. 10- یعنی سی کتاب مقدس و دویست انجیل.
.5 O. Yeganian, A. Zeytoonian & P. Antabian, Tsootsag Hayeren Dzeragrats Mashdotsi Anvan Madenadarani (Yerevan11-:ýý HMMD, 1965-1970); G. Der Vardanian, «Nor Joughayi yev Haragits Shrjanneri ýHaygagan Dzeragragan Arveste», nyooter Mashdotsian Madenadarani yev ýAtor Soorb Ejmiadzni Tsootsahandesneri (Yerevan: Hoolis-Ogosdos 2005); Gazmets & ýMalkhasian, ibid., (Yerevan: 2007).ý 12-براساس مدارک 1976م ر.ک:
main sources: G. Schiller, Iconography of Christian Art (London:s.n., 1971-1971), vol. Iⅈ Â. Í. Ëàçàðåâ, Èñòîðèÿ13- âèçàíòèéñêîé æèâîïèñè (Ìîñêâà:1986); Lexikon der christlichen Ikonographie, Allgemeine Ikonographie, Bd. I-IV. Ikonographie der Heiligen, Bd. V-VIII(Rom – Freiburg – Basel – Wien, 1994); Â. Í. Ïîêðîâñêèé, Åâàíãåëèå â ïàìÿòíèêàõ èêîíîãðàôèè, ïðåèìóùåñòâåííî âèçàíòèéñêèõ è ðóññêèõ (Ìîñêâà: 2001); M. Arakelian, «The Representations of Warriors, Their Costumes and Ornament in the Miniatures of the XVIIth Century Armenian Artist Mesrop Xizanc‘i», Revue des Études arméniennes, Nouvelle serie 27 (Paris, 1998-2000), illus. 1-5, p. 379-392. 14-تصاویر 1ـ 5 و 7 برای اولین بار در مقالۀ فوق به چاپ می رسند. تصاویر 1 ـ 4 را با کسب اجازه از اتحادیۀ مخیتاریان در ونیز و وین و کرسی مرکزی جاثلیقی اجمیادزین مقدس در ارمنستان از روی نسخه های اصلی تهیه کرده ام که بدین منظور مخصوصاً از آبباهایر یغیا کیلاغبیان، آبباهایر بغوس گوجانیان و آقای وارطان دِوریگیان کمال تشکر را دارم. تصویر 5 را به کمک دکتر رایموند دِوریگیان از کتابخانۀ ملی پاریس دریافت کرده ام. سه تصویر آخر ـ یعنی تصاویر6، 7 و 8 ـ از بایگانی پروفسور سیرآرپی دِر نرسسیان و از آلبوم منتشر شده به دست خودش کپی شده است (ماتِناداران، جعبه 3/11).
منابع: Arakelian, M. «The Representations of Warriors, Their Costumes and Ornament in the Miniatures of the XVIIth Century Armenian Artist Mesrop Xizanc‘i». Revue des Études arméniennes, Nouvelle serie 27Paris, 1998- 2000, illus. 1-5. Buschhausen, H. «Armenien: 5000 Jahre Kunst und Kultur/hrsg. vom Museum Bochum», in Wiederentdeckung einer alten Kulturlandschaft, Katalog, Ausstellung 14 January – 17. April 1995(Tübingen:1995) Carswell, J. New Julfa, The Armenian Churches and Other Buildings. Oxford: [s.n.], 1968 Choogaszian, B. «Tsootsag Hayeren Dzeragrats Masnavor Andzants». Banber Madenadarany. H.15. 1986, p. 343-349 Davrijetsy, Arakel .Badmootyun.Vagharshabad: 1896 Der Hovhaniants, H. Patmoutiun Nor Joughayi Espahan. Nor Jougha: 1880-1881, vol. I & II Der Nersessian, S. The Chester Beatty Library. A Catalogue of the Armenian Manuscripts. Dublin:s.n., 1958., vol. I ــــــــــ . «Western Iconographic Themes in Armenian Manuscripts». in: Byzantine and Armenian Studies.[s.l]:[s.n.], 1973, vol I&II ــــــــــ . L’art arménien des origines au XVIIe siècle . London ـ Paris: 1977 Der Nersessian S. ; Mekhitarian, A. Armenian Miniatures from Isfahan, Brussels – Antilias.Lebanon: [s.n.],1986 Der Vardanian, G. «Nor Joughayi yev Haragits Shrjanneri Haygagan Dzeragragan Arveste». nyooter Mashdotsian Madenadarani yev Ator Soorb Ejmiadzni Tsootsahandesneri . Yerevan: Hoolis-Ogosdos 2005 H.G.; Malkhasian, A. tsootsag Dzeragrats Mashdotsi Anvan Madenadarani .Yerevan: [s.n.], 2007 Hollstein, F. W. H. Dutch and Flemisch Etchings, Engravings and Wood cuts, ca. 1450 – 1700. Amsterdam: [s.n.], 1951, vol. III Lexikon der christlichen Ikonographie. Allgemeine Ikonographie, Bd. I-IV. Ikonographie der Heiligen, Bd. V-VIII. Rom, Freiburg, Basel, Wien: [s.n.], 1994. Levonyan, G. Hay girke yev tpagroutian arveste, patmakan tesoutiun skzbits minchev XX dare .Yerevan: 1946 Minasian, L.G. Nor Joughayi Yegeghetsinere. Nor Jougha: 1992. Narkiss, B. & Stone, M. Armenian Art Treasures of Jerusalem. Jerusalem: [s.n.], 1979 Nersessian, V. Armenian Illuminated Gospel-Books (Published on the occasion of an exhibition of the same title at the British Library, 11 December 1987 – 6 March 1988). London: [s.n.], 1987 Sanjian, A. K. Medieval Armenian Manuscripts at the University of California. Los Angeles (with contributions by Alice Taylor and Sylvie L. Merian and with the assistance of S. Peter Cowe). Berkeley, Los Angeles, London: [s.n.],1999, vol. 14 Shutz, E. «The Evolution of Armenian Typographic Art in the West-European Period (16th-17th Centuries)», in Papers of the Fifth International Symposium on Armenian Art «Armenia, Crossroad of Civilizations». Venice:[s.n.], 1992. Schiller, G. Iconography of Christian Art. London:[s.n.], 1971-1971,vol. I&II. Mathews,T. F. & Wieck R. S. (eds.). Treasures in Heaven: Armenian Illuminated Manuscripts. New York: The Pierpont Morgan Library, 1994 Yeganian, O; Zeytoonian, A. ; Antabian, P. Tsootsag Hayeren Dzeragrats Mashdotsi Anvan Madenadarani. Yerevan : HMMD, 1965-1970 |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 70
|
