کلیسـای مریم مقـدس تهـران و مجتمع آموزشی ـ فرهنگی پیرامون آن

اشـاره

زندگی اجتماعی جوامع ارمنی از گذشته های دور پیرامون کلیساها شکل گرفته و گسترش یافته است. محدودۀ کلیسای مریم مقدس تهران نیز از دیرباز مجتمعی آموزشی ـ فرهنگی بوده و در بناهای پیرامونی آن مدارس ابتدایی و متوسطۀ ارمنیان دایر بوده است و در کنار آنها انجمن های خیریه مستقر بودند. در سال های اخیر، فعالیت این مدارس به سبب کمبود دانش آموز ناگزیر متوقف شده و ساختمان های آنها به نیازهای فرهنگی جامعۀ ارمنیان پایتخت اختصاص یافته است.

در حال حاضر، در سمت شمال محدودۀ کلیسا ساختمان مجتمع فرهنگی واچه هوسپیان بنا شده که پیش تر مدرسۀ ابتدایی بوده و به همین منظور نیز ساخته شده بود. پس از توقف فعالیت مدرسه، ساختمان آن با تغییراتی به مجتمع فرهنگی تبدیل شد. در مجاورت این مجتمع، در ساختمانی قدیمی، انجمن خیریۀ بانوان ارمنی تهران و بخش اداری مجتمع مستقر است. در ضلع جنوبی کلیسا دبیرستان کوشش داویدیان قرار دارد که با دیواری از محوطۀ کلیسا جدا شده است. در ضلع جنوب شرقی محدودۀ کلیسا نیز بنایی قدیمی قرار دارد که سال ها مدرسۀ راهنمایی بوده اما اکنون به مرکز توان بخشی آگونک و انجمن بانوان ارمنی دوستدار کلیسا اختصاص یافته است. در مطالبی که در صفحات بعد می آید، به شرح تاریخچۀ کلیسای مریم مقدس و واحدهای فرهنگی ـ اجتماعی و آموزشی مستقر در پیرامون آن می پردازیم.

قابل ذکر است که در این مجموعه سال ها، مدرسۀ عالی زبان، ادبیات، تاریخ و فرهنگ ارمنی، به منظور آموزش معلمان زبان ارمنی برای تدریس در مدارس مخصوص ارمنیان، دایر بوده و هزینۀ این دوره های آموزشی را، مدت ها، انجمن بانوان ارمنی ایران بر عهده داشته است. در سال های اخیر، این کلاس ها به سبب دوری از مراکز ارمنی نشین پایتخت، به مکانی مناسب تر منتقل شده است.

پس از پایان جنگ جهانی اول و به دلیل شرایط جدید اقتصادی و اجتماعی حاکم بر ایران، در سال های 1300 ـ 1310ش (دهه های 20 و 30 قرن بیستم میلادی)، مهاجرت روستاییان به شهرها، به خصوص تهران، افزایش یافت. ارمنیان ایران نیز از این امر مستثنا نبودند و طی این دو دهه با مهاجرت به تهران محله های جدید ارمنی نشین، همچون محلۀ حسن آباد، را در این شهر ایجاد کردند.

از آنجایی که در این محله کلیسایی وجود نداشت ارمنیان این محله مجبور بودند برای انجام فرایض مذهبی به کلیسای گئورگ مقدس در بازارچۀ قوام الدوله، واقع در میدان وحدت اسلامی کنونی، مراجعه کنند.

ارمنیان این محله با اجازۀ خلیفه گری اصفهان، که در آن دوره مسئولیت امور مذهبی و احوال شخصیه ارمنیان تهران را به عهده داشت، در سالن مدرسۀ هایکازیان، واقع در خیابان میرزا کوچک خان امروزی، اقدام به برپایی کلیسایی موقت کردند اما با افزایش جمعیت این محله، به علت جا به جایی ارمنیان ساکن مناطق دروازه قزوین و شاه عبدالعظیم به محلۀ حسن آباد، نیاز به تأسیس یک کلیسا در این محله احساس می شد. از سوی دیگر، به علت افزایش جمعیت ارمنیان تهران، خلیفه گری اصفهان نیز دیگر قادر به رسیدگی به امور ارمنیان تهران نبود و نیاز به تأسیس خلیفه گری ای برای ارمنیان تهران احساس می شد. بنابراین، تصمیم گرفته شد که کلیسایی جامع در محلۀ حسن آباد بنا شود که نه تنها جواب گوی نیاز اهالی باشد بلکه خلیفه گری ارمنیان تهران نیز، که قصد تأسیس آن را داشتند، در آن مستقر شود.[1]

مقایسه پلان کلیسای مریم مقدس با پلان کلیساهای منطقه تایک،از راست به چپ کلیسای خاخو،قرن دهم میلادی؛کلیسای ایشخان،قرن هفتم میلادی؛کلیسای مریم مقدس تهران؛کلیسای اوشک،قرن هفتم میلادی

در جلسه ای که با حضور معماران ارمنی در 28 فروردین1316ش( 17 آوریل 1937م) برای طراحی کلیسا برگزار شد از آقای نیکلای لائوری[2] درخواست شد تا طرح کلیسایی بزرگ را تهیه کند. [3] شماری از خیران ارمنی تهران هزینۀ ساخت آن را تقبل کردند اما پس از چندی به جز یک نفر مابقی آنان انصراف دادند. از نیکلای لائوری خواسته شد تا بار دیگر، با در نظر گرفتن بودجۀ جدید، طرح کلیسایی با ابعادی کوچک تر تهیه کند.

پلان کلیسا با ابعاد کوچک تر، متأثر از معماری کلیساهای سده های هفتم تا دهم میلادی منطقۀ تایک[4] ارمنستان، طراحی شد. از طرح کلیسای اولیه اطلاعات مکتوبی در دست نیست.

در روز یکشنبه، 21 فروردین 1317ش(17 آوریل 1938م) با حضور جمع بزرگی از ارمنیان تهران، دو نمایندۀ ارمنیان در مجلس شورای ملی، روحانیان کلیساهای تهران، اعضای انجمن کلیساهای تهران و بسیاری دیگر، پس از برگزاری مراسم دعا و نیایش، کلنگ آغاز به ساخت کلیسا به دست کشیش هوانس هاجیان و رومان عیسی یان، فرد خیری که هزینۀ ساخت کلیسا را تقبل کرده بود، بر زمین زده شد. [5]

مراسم روز 23 اکتبر 1938م

در مرحلۀ دوم، می بایست طی مراسمی لوح هایی در پی های کلیسا قرار داده می شد. براساس سنت هزار سالۀ کلیساسازی در بین ارمنیان پیش از شروع بنای کلیسا می بایست شانزده عدد لوح با نام قدیسان به دست همین تعداد از افراد معتقد حمل و در مکان های تعیین شده در پی های کلیسا قرار داده شود اما تعداد درخواست کنندگان برای قرار دادن لوح ها بیش از این تعداد بود و از آنجایی که برای روحانیان امکان انتخاب شانزده نفر از بین آنان، که همگی افرادی با اعتقاد بودند، بسیار دشوار بود، بنابراین، تصمیم گرفته شد به تعداد کلیۀ مراجعه کنندگان، که 31 نفر بودند، لوح تهیه و طبق سنت کلیسای ارمنی شانزده عدد از آنها در مکان های خاص خود و مابقی در پی های سردر غربی و بازوهای شمالی و جنوبی کلیسا قرار داده شود.

این مراسم در 1 آبان 1317ش(23 اکتبر 1938م) با حضور ارمنیان تهران، نمایندۀ خلیفه گری اصفهان، روحانیان کلیساهای تهران، بسیاری از ارمنیان تهران و 31 ساقدوش، که هر کدام یکی از لوح ها را در دست داشتند، برگزار شد. پس از انجام مراسم مذهبی به وسیلۀ نِرسِس ملیک تانگیان، اسقف اعظم خلیفه گری ارمنیان آذربایجان، لوح ها را در محل های از پیش تعیین شده قرار دادند. اولین لوح به دست رومان عیسی یان در محل ساخت محراب کلیسا قرار داده و بدین ترتیب، بنای کلیسا به طور رسمی آغاز شد. [6]

لوح هایی که در پی های کلیسا قرار داده شدند سنگ های خوش تراشی بودند که در آنها نوشته ای به زبان ارمنی بر روی کاغذی ضخیم در داخل شیشه ای جاسازی شده. خلاصۀ متن این نوشته چنین است:

مزار نیکلای لائور در قبرستان دولاب

«طبق تصمیم شورای کلیساهای ارمنیان تهران از آقای واهان آفریکیان خواسته شد تا متن لوح ها را تهیه کند، که به امضای اسقف اعظم، نِرسِس ملیک تانگیان؛ خیر کلیسا، رومان عیسی یان؛ و مسئولان جامعۀ ارمنیان تهران رسیده است. در تهران دو کلیسا به نام های تادئوس برتولیما و گیورگ مقدس وجود دارند که ارمنیان در اطراف این دو می زیستند اما در حال حاضر به مرکز شهر نقل مکان کرده اند و نیاز به کلیسای جدیدی دارند. حدود سی سال پیش شمار ارمنیان تهران 1,800 نفر بود اما در حال حاضر، تعداد آنان به 25 هزار نفر رسیده که این دو کلیسا برای این تعداد کفایت نمی کند و نیاز به بنای کلیسای جدید است. در 1936م، بررسی بنای کلیسای جدیدی آغاز شد و در 17 آوریل 1937م، جلسه ای با حضور معماران ارمنی تشکیل و از نیکلای لائوری خواسته شد تا براساس بودجۀ شصت هزار تومان طرح کلیسا را ارائه کند. در این بین، آقای رومان عیسی یان هزینۀ بنای کلیسا را تقبل کرد و از نیکلای مارکُف خواسته شد تا براساس بودجۀ یک صد هزار تومان کلیسا را بنا کند».[7]

به علت نبود مستندات کافی و وجود اطلاعات شفاهی متناقض و روشن نبودن نقش نیکلای لائوری و نیکلای مارکُف در طراحی کلیسای فعلی، در متن لوح ها، امکان تعیین اینکه طراح کلیسا کدام یک از این دو بوده اند وجود ندارد. با تمامی تلاشی که برای یافتن واقعیات صورت گرفته اطلاعات قابل استنادی به دست نیامده است. بنابراین، با در نظر گرفتن متن لوح ها، اطلاعات شفاهی، بررسی پلان کلیسا، حجاری های دیوارهای خارجی  ـ که در ادامه به آن خواهیم پرداخت ـ و تکرار پلان کلیسای مریم مقدس برای ساخت کلیسای ارتودوکس روسی در 1944م[8] نگارنده بر این باور است که طراحی بنا به دست نیکلای لائوری صورت گرفته اما به دلایل نامعلومی ساخت آن به نیکلای مارکُف واگذار شده است. وانگهی، با توجه به اینکه نیکلای لائوری در 1939م درگذشته و دیگر نمی توانسته نقشی در ساخت کلیسا داشته باشد به طور قطع بنای کلیسا به دست نیکلای مارکف صورت گرفته است. او معماری روسی با اصلیت گرجی بود که تحصیلات خود را در دانشگاه های تفلیس و سن پترزبورگ گذرانده و در سال های جنگ جهانی اول، به ایران مهاجرت کرده بود[9] . مهندس مسئول ساخت کلیسا نیز مهندس وازگن نیکوغوسیان بود که با مارکُف همکاری می کرد. [10]

کلیسای مریم مقدس بر روی صفه ای[11] با ابعاد 8/19 × 45/32 متر و در مساحتی بالغ بر 550 متر مربع با سنگ بازالت خاکستری رنگ ساخته شده است. برای ورود به داخل کلیسا پلکان هایی در غرب صفه و دو بازوی شمالی و جنوبی صفه، در مقابل سه ورودی کلیسا، قرار دارد. پلان کلیسا، هم از خارج و هم از داخل، به شکل صلیب است و طبق سنت کلیساهای ارمنیان محراب آن در سمت شرق قرار دارد.

• 

  نیکلای مارکُف

• 

  پلان کلیسا

کلیسا دارای یک گنبد اصلی دوازده ضلعی با دوازده نورگیر در بالای نمازخانه و یک گنبد ناقوس خانه با شش ستون در سمت غربی است. گنبد اصلی کلیسا، که به هیچ وجه از معماری ارمنی پیروی نمی کند، متأثر از معماری بیزانسی ساخته شده که در گرجستان و روسیه متداول بوده است. به نظر نگارنده علت این امر عدم آشنایی کافی مارکُف با سبک معماری ارمنی بوده که سبب شده تا وی سقف نمازخانه را نه براساس اصول معماری ارمنی بلکه متأثر از گنبدی با سبک معماری روسی بنا کند.

ورودی اصلی، که در سمت غرب بنا قرار دارد، دارای سردری به سبک معماری کلیساهای سده های چهارم و پنجم میلادی در ارمنستان است که با کاستن ضخامت دو دیوار دو طرف سردر و قرار دادن دو ستون زیبایی خاصی به این قسمت بخشیده است.

پس از ورودی غربی و در دو طرف آن، دو اتاقک قرار گرفته و این قسمت از بنا را به شکل راهرویی درآورده که به بازوی غربی کلیسا ـ که به نمازخانه راه دارد ـ وصل می شود. در اتاقک شمالی راه پله ای برای رسیدن به ایوان و در زیر اتاقک جنوبی دخمه ای قرار دارد.

ایوان، که محل استقرار گروه کر است، با دو ستون و سه سقف ضربی شکل برروی آن با محیط داخل نمازخانه مرتبط و از سمت غربی دارای دو نورگیر باریک است. در بالای ایوان، گنبد ناقوس خانه و ناقوس های کلیسا قرار دارد.

در سمت غربی بازوهای شمالی و جنوبی کلیسا و در بالای پلکان های واقع در این قسمت صفه، دو ورودی قرار دارد که فاقد سردر و تزیینات است و کار تخلیۀ کلیسا را پس از پایان مراسم سرعت می بخشد.

پس از عبور از دو ورودی شمالی و جنوبی وارد فضایی بسته می شویم که با دو ورودی با سقف های ضربی مرتفع به نمازخانه راه دارد.

به غیر از نورگیرهای گنبد، بنا در کلیۀ جهت ها دارای نورگیرهایی است. در اضلاع شرقی، شمالی و جنوبی، سه نورگیر بزرگ در کنار هم قرار دارد که در قسمت خارجی، دارای تزییناتی به صورت نمای ستون، سرستون و قوس بالای ستون متأثر از تزیینات دیوارهای خارجی کلیساهای سده های نهم تا سیزدهم میلادی در ارمنستان است.

از همین نوع نورگیر در دو طرف بازوی غربی کلیسا نیز استفاده شده است اما به صورت یک جفت در هر طرف.

• 

  نورگیرهای بالای سردر غربی

• 

  حجاری های بالای فرورفتگی ها

• 

  فرورفتگی ذوزنقه ای شکل میراث خانه جنوبی محراب

• 

  ستون ها و قوس نماهای نورگیرها

• 

  قسمت شمالی کلیسا و نورگیرهای آن

• 

  قسمت شمالی کلیسا و ورودی آن

• 

  محوطه داخلی کلیسا از بالکن

• 

  ورودی غربی

• 

  گنبدهای کلیسا

• 

  سنگ نوشته روی سردر

• 

  ماکت کلیسا

• 

  نقوش حاشیه های بالای دیوارها

• 

  حجاری صلیب بر روی دیوارهای خارجی

• 

  حجاری بالای نورگیر جنوبی

در دو ضلع دیوارهای خارجی میراث خانه ها، واقع در دو طرف محراب، نورگیرهایی قرار دارند که از سمت خارج بنا در داخل فرورفتگی هایی با پلان ذوزنقه ای باز می شوند. استفاده از این نوع فرورفتگی در دیوارهای خارجی کلیساهای ارمنستان از قرن ششم میلادی متداول شد و خاستگاه آن منطقۀ سیونیک[12] ارمنستان است.

این فرورفتگی ها، که از بالای دیوار شروع می شود و تا سطح صفه ادامه می یابد، در قسمت بالا دارای حجاری هایی است برگرفته از همین نوع حجاری در کلیسای مریم مقدس شهر آنی[13] و کلیۀ حجاری های بالای فرورفتگی ها یک شکل هستند.

از همین نوع نورگیرها (نورگیرهایی با فرورفتگی در دیوارهای خارجی) در منتها الیه غربی بازوهای شمالی و جنوبی نیز استفاده شده است که به داخل فضای بسته ای باز می شوند که به نمازخانه راه دارد. استفاده از نورگیرهای متفاوت در دیوارهای شمالی و جنوبی سبب تنوع و زیبایی دیوارهای خارجی این قسمت از بنا شده است.

اما برای اتاقک های منتها الیه بازوی غربی، واقع در دو طرف ورودی اصلی، نورگیرهایی کاملاً متفاوت به کار گرفته شده و در دیوارهای شمالی و جنوبی اتاقک ها از پنجره های کوچکی با حجاری گیاهی در بالای آن استفاده کرده اند.

در سمت غربی بنا و در بالای سردر کلیسا، از یک جفت نورگیر، شبیه به نورگیرهای کلیساهای سده های سوم و چهارم میلادی در ارمنستان، بهره گرفته شده. در بالای این نورگیرها، از تزییناتی با طرح گیاهی، شبیه نورگیرهای کوچک اتاقک های غربی، استفاده شده است.

دیوارهای داخلی فاقد هرگونه حجاری  است و با تابلوهای بزرگی با موضوعات مذهبی تزیین شده  اما همان گونه که گفتیم دیوارهای خارجی دارای حجاری است و به غیر از مواردی که ذکر شد در کلیۀ گوشه های دیوارها، که دارای زاویۀ نود درجه به سمت خارج است، از همان طرح ستون نماها و سرستون، که در اطراف نورگیرهای سه گانه حجاری شده اند، استفاده شده است.

در چهار طرف بنا و بالای دیوارها، حجاری زیبایی از صلیب همراه با طرحی از خوشۀ انگور قرار دارد. در بین مسیحیان منطقه و حتی در سطح جهان، ارمنیان تنها ملتی هستند که از ابتدای قرن چهارم میلادی تا کنون از نقش صلیب به فراوانی بر روی دیوارهای خارجی کلیساها استفاده کرده اند به گونه ای که شاید نتوان کلیسای مریم مقدس را بدون وجود نقش صلیب  برروی دیوارهای خارجی آن تصور کرد.

در کلیۀ حاشیه های بالای دیوارهای خارجی از دو ردیف حجاری استفاده شده: طرح هندسی در بالا و طرح گیاهی یک شکل در پایین اما در حاشیه های دیوارهایی که پایین تر از سقف بنا قرار دارند، شامل بالای دیوارهای سردر و اتاقک های چهار طرف کلیسا، تنها از یک ردیف طرح هندسی یک شکل استفاده شده است. این حاشیه ها زیبایی خاصی به بنا می دهد.

در بالای سردر، ماکت کلیسایی قرار دارد که به هیچ وجه شباهتی به کلیسای مریم مقدس ندارد. هرچند این ماکت و صلیب روی آن به زیبایی سردر می افزاید اما علت قرار دادن آن، با شکلی کاملاً متفاوت از کلیسا، برروی سردر مشخص نیست. با بررسی معماری کلیساهایی با پلان ماکت، که از خارج چهارگوش و از داخل صلیبی شکل است، مشخص می شود که این نوع از بناها گنجایش بیشتری نسبت به کلیساهایی مانند کلیسای مریم مقدس دارند. بنابراین، با در نظر گرفتن محوطه ای که در آغاز برای ساخت کلیسا به مساحت 1,890 متر مربع در نظر گرفته شده بود و بررسی ماکت کلیسا چنین به نظر می رسدکه این ماکت بیانگر طرح اولیۀ کلیساست که اجرا نشد.

بر پیشانی سردر سنگ نوشته ای قرار دارد مشتمل بر ذکر سال هایی که طی آن بنای کلیسا ساخته شده (1938 ـ  1945م) و نام فرد خیری که به یادبود مادرش این کلیسا را بنا کرده.

لازم به ذکر است که مارکُف در ساخت بنا به غیر از مورد گنبد، که توضیح آن داده شد، در مورد دیگری نیز از اصول معماری ارمنی تخطی کرده است و آن تکرار حجاری های مشابه در یک بناست. در هیچ یک از کلیساهای ارمنستان نمی توان دو حجاری مشابه را بر روی دیوارها مشاهده کرد درحالی که این اصل در حجاری های گیاهی بالای نورگیرها و حاشیه های بالای دیوارها، نقش صلیب ها و حجاری های بالای فرورفتگی های کلیسای مریم مقدس رعایت نشده است. نگارنده عدم رعایت این اصل معماری ارمنی را نیز، با در نظر گرفتن اینکه هیچ دلیلی برای توضیح این موضوع به دست نیامده، ناشی از بی اطلاعی مارکف و یا پیروی از اصول معماری غیر ارمنی می داند.

با تمامی مشکلاتی که به دلیل جنگ جهانی دوم و اشغال ایران به دست نیروهای متفقین بر کشور حاکم بود کار ساخت کلیسا خاتمه یافت و در 17 مرداد 1324ش (29 ژوئیۀ 1945م)، کلیسا کار خود را آغاز کرد.

از راست به چپ: واهان گوستاندیان، اولین اسقف خلیفه گری ارمنیان تهران؛ گئورک ایسرائلیان، اسقف اعظم ارمنیان بیت المقدس (اورشلیم)؛ گارگین اول هوسپیان، جاثلیق حوزۀ کیلیکیه؛ نرسس ملیک تانگیان، اسقف اعظم ارمنیان آذربایجان

در مراسم مذهبی افتتاح کلیسا، گارگین اول هوسپیان، جاثلیق حوزۀ کیلیکیه؛ نرسس ملیک تانگیان، اسقف اعظم ارمنیان آذربایجان؛ گئورک ایسرائلیان، اسقف اعظم ارمنیان بیت المقدس (اورشلیم)؛ واهان گوستاندیان، اولین اسقف خلیفه گری ارمنیان تهران؛ مقامات دولتی؛ اسقف های ارمنیان مصر و سوریه؛ روحانیان کلیساهای تهران؛ خیر بانی کلیسا؛ و شمار بسیاری از ارمنیان تهران حضور داشتند.

در 1323ش (1944م) و پیش از خاتمۀ کار ساختمان کلیسا، رهبری کل کلیسای ارمنی با درخواست ارمنیان تهران برای تأسیس خلیفه گری ارمنیان تهران موافقت کرد و اولین اسقف، به نام واهان گوستاندیان، برای انجام وظیفه از شهر اجمیادزین ارمنستان به تهران اعزام و در ساختمان خلیفه گری هم جوار کلیسا مستقر شد. در 1349ش (1970م)، در دورۀ خلیفه گری اسقف اعظم آرداک مانوکیان، خلیفه گری ارمنیان تهران از این مکان به ساختمان هم جوار کلیسای سرکیس مقدس انتقال یافت.

کلیسای مریم مقدس، که قدمت آن به هفتاد سال می رسد، یادآور خاطرات بسیاری برای ارمنیان تهران، به خصوص، ارمنیان ساکن محلات اطراف آن است. قرار داشتن مزار افراد سرشناس ارمنی همچون یپرم داوید داویدیان (1868ـ1912م)، معروف به یپرم خان، سردار مشروطیت[14] و هوهانس خان ماسحیان (1864ـ1931م) [15] در محوطۀ کلیسا به اهمیت این مکان می افزاید. پس از انتقال خلیفه گری از ساختمان کناری کلیسای مریم مقدس به محوطۀ کلیسای سرکیس مقدس، انجمن های خیریه، آموزشی و تحقیقاتی در ساختمان های اطراف کلیسا مستقر شدند و با نصب نیم تنۀ دکتر هاراطون داویدیان[16] در محوطۀ کلیسا این مکان به یک مرکز مذهبی و فرهنگی برای ارمنیان تهران تبدیل شد. کلیسای مریم مقدس در 1381ش با شمارۀ 7237، به منزلۀ اثری ملی، به ثبت رسیده است.

• 

  نیم تنه دکتر هاراطون داویدیان

• 

  مزار هوهانس ماسحیان

• 

  مزار یپرم خان

منابع:

آلیک، 12 آوریل 1938؛ 5 اکتبر 1938؛ 29 ژوئیۀ 1945؛ 17 اوت 2013.

به مناسبت پنجاهمین سال تأسیس کلیسای مریم مقدس تهران. تهران: فارابی، 1995.

دانیل، ویکتور؛ شافعی، بیژن و سروشیانی، سهراب، معماری نیکلای مارکف. تهـران: دید،    1382.

مقالات پیمان، ش 34 (زمستان 1384).

داودیان، وارطان. «یپرم خان ارمنی مبارزی در راه استقرار مشروطیت ایران». پیمان. ش 36 . تابستان 1385: 110 ـ 119.

میناسیان، هویک. «تاریخ کلیسای مریم مقدس تهران». آلیک . 17 اوت 2013.

هاروتونیان، ادوارد. «دکتر هاراطون داویدیان، پدر روان شناسی نوین ایران». پیمان. ش 53. پاییز1389: 5 ـ 23.

هوسپیان، شاهن. «نگاهی مختصر به تاریخ کلیساهای ارمنیان در ایران». پیمان. ش 27 . بهار1383: 52 ـ 69.

به مناسبت پنجاهمین سال تأسیس کلیسای مریم مقدس تهران. تهران: فارابی، 1995.

آلیک، 12 آوریل1938؛ 5 اکتبر 1938؛ 29 ژوئیۀ 1945؛ 17 اوت 2013.

بایگانی شخصی نگارنده.

پی نوشت ها:

1ـ برای اطلاعات بیشتر ر.ک: شاهن هوسپیان، «نگاهی مختصر به تاریخ کلیساهای ارمنیان در ایران»، پیمان، ش 27 (بهار 1383): 52 ـ 69.

2ـ طبق اطلاعات شفاهی نیکلای لائوری از ارمنیان قرا باغ بود که پس از اشغال منطقه به دست ارتش سرخ شوروی در اواخر 1920م به همراه خانواده اش به ایران مهاجرت کرد.

3ـ آلیک (29 ژوئیه 1945).

Tayk4ـ

از استان های شمال غربی ارمنستان که امروزه با نام اوزون دره در استان ارزروم ترکیه قرار دارد.

5ـ آلیک (12 آوریل 1938).

6ـ آلیک (25 اکتبر 1938).

7ـ متن کامل این نوشته در کتابی با نام به مناسبت پنجامین سال تأسیس کلیسای مریم مقدس تهران (تهران: فارابی، اکتبر 1995) و روزنامۀ آلیک به تاریخ 29 ژوئیه 1945 آمده است.

8ـ این کلیسا، که در خیابان مفتح بالاتر از تقاطع خیابان طالقانی قرار دارد، به دست نیکلای مارکُف بنا شده و دارای پلانی کاملاً شبیه به پلان کلیسای مریم مقدس است و فقط از نظر تزیینات خارجی و شکل ناقوس خانه و گنبد با کلیسای مریم مقدس تفاوت دارد. شباهت موجود این سئوال را در ذهن ایجاد می کند که اگر مارکف طراح کلیسای مریم مقدس بوده، به چه علت با وجود داشتن تحصیلات از دانشگاه های روسیه برای ساخت کلیسای ارتدوکس روسی پلان کلیسای مریم مقدس را، که دارای سبک معماری ارمنی است، عیناً کپی کرده است و برای ساخت کلیسای روسی از معماری خود آنها، که کاملاً با معماری ارمنی متفاوت است، پیروی نکرده و طرح جدیدی ارائه نداده است.

9ـ ویکتور دانیل، بیژن شافعی و سهراب سروشیانی، معماری نیکلای مارکُف (تهران: دید، 1382).

10ـ هویک میناسیان، «تاریخ کلیسای مریم مقدس تهران»، آلیک (17 اوت 2013).

Platform11ـ

Syunik12ـ

در جنوب ارمنستان امروزی.

13ـ کلیسای مریم مقدس آنی در 1001م در شهری به همین نام، که پایتخت ارمنستان در قرون وسطا بود، بنا شد. امروزه، ویرانه های این کلیسا در خاک ترکیه و برروی خط مرزی این کشور با ارمنستان قرار دارد.

14ـ برای اطلاعات بیشتر ر.ک: وارطان داودیان، «یپرم خان ارمنی مبارزی در راه استقرار مشروطیت ایران»، پیمان، ش 36 (تابستان 1385): 110 ـ 119.

15ـ برای اطلاعات بیشتر ر.ک: مقالات پیمان، ش 34 (زمستان 1384).

16ـ برای اطلاعات بیشتر ر.ک: ادوارد هاروتونیان، «دکتر هاراطون داویدیان، پدر روان شناسی نوین ایران»، پیمان، ش 53 (پاییز 1389): 5 ـ 23.