اشاره

 در شمارۀ 67 فصلنامۀ پیمان به نقش معماران ارمنی در معماری امپراتوری عثمانی و در شمارۀ 68  به نقش ارمنیان در پیشرفت و تکامل هنرها و صنایع دستی در این امپراتوری پرداختیم. در این شماره نیز کوشیده ایم به نقش پزشکان و داروسازان ارمنی در امپراتوری عثمانی بپردازیم.

تاریخ طب ارمنی قدمتی چندصدساله دارد. گواه این امر دست نوشته های فراوانی است که به زبان ترکی و با حروف ارمنی از انبوه مدارک کمتر مطالعه شدۀ امپراتوری عثمانی برجای مانده. پزشکان ارمنی، که عمدتاً تحصیلات عالیه و تخصص پزشکی خود را در خارج از امپراتوری عثمانی کسب کرده بودند، پس از بازگشت به کشور تجربیات علمی و تخصصی خود را در خدمت عموم گذاشتند و سبب رونق و پیشرفت علم شدند.

بسیاری از آنان در دانشگاه ها و مراکز علمی و پزشکی ارتش به خدمت گرفته شدند و در جنگ های بالکان و جنگ اول جهانی شرکت داشتند. پزشکان ارمنی همچنین بنیان گذاران نخستین نشریات و مجموعه های پزشکی در امپراتوری عثمانی بودند. آنان در بسیاری از سفارتخانه های عثمانی به خدمت گرفته شدند و نقشی اساسی در شکل گیری هلال احمر عثمانی داشتند.

پزشکان مشهور ارمنی در امپراتوری عثمانی

استپان اصلانیان، میکائیل خوراسانچیان، کاراپت اسکندریان، آنتون تنکریان، گابریل سنائیان، آنتون نافیلیان، آندرانیک کرچیکیان، واهان مانویان و تیکران بابایان از پزشکانی بودن که مفتخر به دریافت لقب پاشا از سوی سلاطین عثمانی شدند.

در قرن پانزدهم میلادی، طبابت در قلمرو امپراتوری عثمانی در سیطرۀ حکیمان بود و این حکیم ها، که از اصول و مبانی علمی به دور بودند، برای درمان بیماران به راه های غیرعلمی متوسل می شدند؛ برای مثال، ادعا می کردند که بیمار طلسم شده و برای درمان او لازم است که طلسم باطل شود. به همین دلیل، بسیاری از بیماران ترجیح می دادند که به پزشکان ارمنی مراجعه کنند. در 1880م، تنها در قسطنطنیه سیصد پزشک ارمنی مشغول طبابت بودند.

لئون شوارزنبرگ، دانشمند و پزشک معروف فرانسوی، می نویسد که برای ملت پیشرفته ای چون ارمنیان عقب ماندگی در زمینۀ پزشکی مسلماً پذیرفتنی نبود. بنابراین، پزشکان ارمنی به سرعت در زمینه های گوناگون پزشکی به پیشرفت هایی شایان دست یافتند.

از قدیمی ترین مدارس پزشکی ارمنی مدرسۀ پزشکی آماسیاست که در قرن پانزدهم میلادی به دست پزشک مشهور، امیردولت آماساتسی، تأسیس شده بود. از این دوران دست نوشته های فراوانی مربوط به عناصر شیمیایی، فلزات، روغن های گیاهی و حیوانی، که خواص طبی داشته اند و همچنین دست نوشته هایی دربارۀ چشمه های آب گرم و سرد معدنی، سموم و روش های خنثی کردن آنها و نیز مطالب فراوانی در مورد کالبدشکافی، آسیب شناسی و بهداشت وجود  دارد. در این دست نوشته ها، علاوه بر درمان جسم بر لزوم درمان روانی نیز تأکید بسیار شده است. همچنین، تصاویر و نقاشی های فراوانی از ابزار جراحی در آنها دیده می شود.

در سده های شانزدهم تا هجدهم میلادی، پزشکانی چون اوستا بوغوس، هاکوپ توکاتی، پطروس تفلیسی، آرزومان یودوگافی و زاکار یزرنکاتسی مدرسۀ پزشکی توکات را تأسیس کردند.

از دوره های مختلف امپراتوری عثمانی حجم انبوهی از نوشته های مربوط به مطالعات پزشکی به صورت دست نوشته و در مراحل بعدی، چاپی، به زبان ارمنی و ترکی و همچنین با حروف ارمنی، در قالب ترجمه و تألیف، به دست آمده است. این آثار، که متأثر از سنت های پزشکی شرقی و غربی بودند، تأثیر فراوانی بر پیشرفت علم پزشکی داشتند. در کنار پزشکان معروفی چون گریکور تاتواتسی،[1] پزشکان گمنام بسیاری نیز با عناوین حکیم، حکیم باشی و جراح در قلمرو امپراتوری عثمانی مشغول به فعالیت بودند. برخی از این پزشکان از چنان شهرتی برخوردار بودند که برای خدمت به سلاطین به دربار دعوت می شدند که از جملۀ آنان می توان پزشک و جراح معروف، امیر دولت آماساتسی، را نام برد که پزشک مخصوص سلطان محمد دوم بود.

از دیگر پزشکان ارمنی مشهور می توان از ساهاک پونداتسی (1995م) نام برد که در شبه جزیرۀ کریمه زندگی می کرد. وی بسیاری از آثار قدیمی مربوط به مطالعات پزشکی ارمنیان را جمع آوری، طبقه بندی و بایگانی کرده است. این پزشک معروف کتاب های بسیاری نگاشته که در حال حاضر تنها سه جلد از آنها باقی مانده است. پونداتسی نخستین کتاب خود را در 831 صفحه در 1759م در 64 سالگی نوشت. دومین کتاب او در 1763م در 143 صفحه نوشته شده که شامل اصطلاحات و فرهنگ لغات پزشکی به زبان های عربی، فارسی، ترکی و ارمنی است. در ابتدای کتاب نیز در مورد داروها و نشانه های بالینی بیماری ها توضیح داده شده. سومین کتاب پونداتسی نیز به دو زبان ارمنی و ترکی و با حروف ارمنی تألیف شده است.

هواکیم اودولخانیان، از اهالی طرابوزان، پزشک ارمنی دیگری است که تحصیلات خود را در وین به اتمام رساند و در 1785م کتابی با عنوان مطالب پزشکی، ابتدا به لاتین و سپس، به زبان ارمنی، منتشر کرد. کتاب آسیب شناسی او، که در 1789م منتشر شد، نیز بسیار مشهور است و سال ها به منزلۀ کتاب درسی تدریس می شده. اودولخانیان سال ها در استانبول به طبابت مشغول بود.

از دیگر پزشکان مشهور ارمنی می توان از میکائیل رستن (تر پطروسیان،1774 ـ 1844م) نام برد. وی دانش آموختۀ دانشگاه پیزای ایتالیا و پزشک مخصوص محمد علی خدیو، نایب السلطنۀ مصر بود و در همان جا کتاب مشهور خود، یعنی طبابت، را نوشت. در بخش دوم این کتاب، فرهنگ لغت پزشکی به زبان های لاتین، ایتالیایی، فرانسوی، انگلیسی، یونانی، عربی، فارسی، ترکی و ارمنی نوشته شده است.

به دلیل کمبود پزشکان تحصیل کردۀ ترک در امپراتوری عثمانی عموم مردم مجبور به مراجعه به پزشکان «کافر» (ارمنی) می شدند و باید اعتراف کرد که مردم در بیشتر موارد نه تنها حساسیتی برای مراجعه به این پزشکان نداشتند بلکه ترجیح می دادند که مشکلات خود را نزد پزشکان ارمنی، که آنها را ناجی می نامیدند، حل کنند.

همان گونه که گفتیم، تا اوایل قرن نوزدهم میلادی، در امپراتوری عثمانی دانش و حرفۀ پزشکی به صورت تخصصی وجود نداشت و امور پزشکی به دست حکیمان اداره می شد و این حکیمان بسیار مشهورتر از پزشکان تحصیل کرده بودند. البته، باید متذکر شد که این حکیمان یا به عبارتی پزشکان تجربی اصول درمانی خود را نیز مدیون قواعد پزشکی پزشکان ارمنی در قرون وسطا بودند.

از جملۀ این پزشکان تجربی می توان از خانوادۀ شاه نظریان نام برد که از قرن هجدهم تا اوایل قرن نوزدهم میلادی طی چند نسل به منزلۀ شکسته بند مشغول به کار بودند و توانستند بیش از صد سال شهرت خود را در این زمینه در امپراتوری عثمانی حفظ کنند.

جد بزرگ این خاندان، رافائل شاه نظریان، از اهالی جلفای اصفهان بود. او، که به فرمان شاه عباس به قسطنطنیه اعزام شده بود، با معالجۀ دست شکستۀ سلطان سلیم سوم به دربار عثمانی راه یافت. سلطان، رافائل و خانوادۀ وی را از پرداخت کلیۀ مالیات های دولتی معاف کرد و همچنین، اجازه داد تا او نیز مانند مسلمانان از کفش زرد استفاده کند و هنگام برخورد با یک مسلمان از اسب پیاده نشود.

فرزندان رافائل، شاه نظر، اوهان، تادئوس، آرتین و استپان در ادامۀ راه پدر توانستند به موفقیت های فراوانی دست یابند. جالب توجه اینکه همسر رافائل نیز کاملاً از اصول شکسته بندی آگاهی داشته و در بسیاری از موارد به فرزندان خود آموزش می داده. از نوادگان رافائل، شاهیک، پسر اوهان، دانش آموختۀ پزشکی بود. با وجود این همچنان به کار آبا و اجدادی خود ادامه می داد.

خانوادۀ شاه نظریان از چنان شهرت و مهارتی برخوردار بودند که سلطان عبدالحمید، میکائل، پسر استپان، را به پزشکان خارجی ترجیح می داد. آخرین کسی که از خانوادۀ شاه نظریان به حرفۀ خانوادگی ادامه داد ادوارد بود اما پس از وی مشخص نیست که سرنوشت این خانواده به کجا انجامید.

پس از تأسیس مدارس پزشکی، پزشکان ارمنی در این مراکز مشغول به کار شدند. از مؤسسان این مجموعه های پزشکی مانوئل شاشیان، پزشک دربار سلطان محمود عثمانی، بود که در 1838م اقدام به تأسیس مدرسۀ پزشکی در شاهزاده باشی کرد.

در ادامه، به شرح حال مختصر شماری از این پزشکان و داروسازان ارمنی در دورۀ عثمانی می پردازیم:

ـ سِروپه ویچنیان (1815 ـ 1897م). وی در استانبول به دنیا آمد و پس از طی تحصیلات ابتدایی و متوسطه در مدارس ارمنیان این شهر در 1834م به پاریس رفت و در دانشکدۀ پزشکی این شهر مشغول به تحصیل و در رشتۀ اورولوژی فارغ التحصیل شد. او در 1842م به استانبول بازگشت و در 1846م، برای تدریس به دانشکدۀ پزشکی استانبول دعوت شد. ویچنیان، که در زمینۀ پزشکی قانونی تخصص داشت، به مدت سی سال بخش پزشکی قانونی را اداره کرد و درعین حال، به تدریس در رشتۀ بیماری های داخلی نیز مشغول بود.

ـ میکائیل خوراسانچیان (1835 ـ 1903م). خوراسانچیان متولد استانبول بود. وی پس از طی دوران متوسطه به پاریس رفت و تحصیلات خود را در رشتۀ پزشکی ادامه داد و در 1859م با کوله باری از تجربه به همراه دستگاه ها و وسایل جدید پزشکی به استانبول بازگشت و در 1860م با درجۀ مین باشی(سرتیپ) به منزلۀ پزشک وارد نیروی دریایی شد. خوراسانچیان بین سال های 1873 ـ 1902م در دانشکدۀ پزشکی استانبول مشغول تدریس شد. او مؤلف بسیاری از کتاب ها و نشریات آموزشی پزشکی بوده است.

ـ نهاپط روسینیان (1819 ـ 1876م). وی متولد قیصریه بود. روسینیان تحصیلات پزشکی خود را در پاریس به اتمام رساند و در 1856م به منزلۀ پزشک سلطنتی انتخاب شد. او هم زمان سردبیر روزنامۀ لاگازته د اورینت[2] بود و از 1874م، به مدت دو سال، در دانشکدۀ پزشکی استانبول فلسفه و زبان فرانسه تدریس می کرد. از کارهای مهم وی می توان انتشار کتاب فلسفه را نام برد.

ـ استپان پاشا اصلانیان (1822 ـ 1901م). وی متولد استانبول بود و تا پایان دورۀ متوسطه در این شهر  به تحصیل پرداخت. در 1848م، با درجۀ دکتری از دانشگاه وین فارغ التحصیل شد و بلافاصله به استانبول بازگشت  و به منزلۀ پزشک نظامی در ارتش مشغول به کار شد. او در 1849م در مقام مدرس کمک های اولیه و بین سال های 1858 ـ 1870م به منزلۀ رئیس بخش جراحی در بیمارستان اسکیدار خدمت کرد.

ـ آندرانیک پاشا کرچیکیان (1819 ـ 1894م). وی متولد استانبول بود و پس از پایان دوران متوسطه عازم پاریس شد و در رشتۀ علوم طبیعی تحصیل کرد. در 1844م، به کشور بازگشت و در بیمارستان های سلطنتی مشغول به کار شد. کرچیکیان به دلیل تسلط کامل به زبان فرانسه نخست به مقام مترجم رسمی زبان فرانسوی در سفارت فرانسه در استانبول منصوب و بعدها به منزلۀ مترجم و مشاور از سوی وزارت امور خارجۀ عثمانی به کشورهای مختلف اعزام شد. وی در 1884م به اخذ درجۀ سرهنگی و عنوان پاشا نائل آمد و به منزلۀ رئیس دانشکدۀ پزشکی استانبول مشغول به کار شد.

کرچیکیان مؤلف دو جلد کتاب دربارۀ علوم طبیعی به زبان ترکی است و به دلیل مهارتی که در نقاشی داشته کلیۀ تصاویر موجود در این کتاب ها را شخصاً طراحی و نقاشی کرده است. او همچنین مهارت کم نظیری در زمینۀ تاکسی درمی یا خشک کردن بدن حیوانات و پرندگان داشت که این مهارت را در زمان تحصیل در فرانسه کسب کرده بود.

• 

  نمونه هایی از طراحی های کرکچیان در نسخه ای از یک کتاب پزشکی که در 1891م در قسطنطنیه به چاپ رسیده است

• 

  آندرانیک پاشا کرچیکیان

ـ تیگران پاشا پشتیمالچیان (1840 ـ 1894م). از محل تولد وی اطلاعی در دست نداریم. او در 1867م در رشتۀ پزشکی از دانشگاه پاریس فارغ التحصیل شد و بلافاصله، به استانبول بازگشت و به خدمت کالج پزشکی سلطنتی عثمانی درآمد. وی بین 1877 ـ 1878م در مقام رئیس همین مرکز مشغول به فعالیت بود.

پشتیمالچیان سه جلد کتاب دربارۀ سلامت و بهداشت کودکان به رشتۀ تحریر درآورد و در 1884م، کتاب معروف خود را دربارۀ جراحی منتشر ساخت. وی همچنین پزشک مخصوص دربار بوده است.

ـ آنتون پاشا نافیلیان (1831 ـ 1912م). وی متولد استانبول است. او پس از اتمام تحصیلات ابتدایی در مدرسۀ نظامی استانبول به پاریس رفت و در 1863م، پس از به پایان رساندن تحصیلات خود در رشتۀ پزشکی به استانبول بازگشت. در 1869م، در بیمارستان حیدرپاشا به تربیت تکنسین های پزشکی مشغول شد. سپس، به ریاست همین بیمارستان رسید و در 1871م به منزلۀ متخصص اورولوژی به خدمت بیمارستان کالج سلطنتی درآمد. آنتون پاشا در طول دوران خدمت خود مفتخر به دریافت نشان های درجۀ دو عثمانیه و مجیدیه شد.

ـ هوسپ نوریجان (1828 ـ 1898م). وی متولد استانبول بود. نوریجان تحصیلات پزشکی خود را در 1864م در پاریس به اتمام رساند و سپس، به استانبول بازگشت. در 1867م، به عضویت کالج سلطنتی امپراتوری عثمانی برگزیده شد و بین 1876 ـ 1887م، طی سه دوره، به عنوان رئیس این کالج فعالیت کرد.

در 1826م، به دستور سلطان محمود دوم مدرسۀ پزشکی و جراحی امیریه تأسیس شد. این مدرسه با برنامه ها و معیارهای اروپایی اداره و دروس آن به زبان فرانسه تدریس می شد. از چهره های معروف این مدرسه پروفسور جیوان آنانیان، متخصص گوش و حلق و بینی، بود. مدرسه امیریه دارای نشریه ای رسمی به نام گازته مدیکال[3] نیز بود.

در 1832م، در محله سرای بورنو مدرسۀ پزشکی و جراحی جدیدی افتتاح شد. این آموزشگاه در 1838م به محلۀ گالاتاسرای انتقال یافت و به صورت آموزشگاه نظامی سلطنتی درآمد که به سرپرستی پزشک مشهور دربار، مانوئل شاشیان، اداره می شد.

در 1847م، در این مدرسۀ نظامی، که توسط پزشکان متخصص اروپایی و به ریاست دکتر برنار و دکتر نیولر اداره می شد، بیش از بیست استاد ارمنی به صورت تمام وقت تدریس می کردند. در 1884م، هشت پزشک ارمنی از این مدرسه فارغ التحصیل شدند و در 1896م این تعداد به 21 نفر رسید.

در 1838م، نخستین مرکز پزشکی امپراتوری عثمانی به سبک اروپایی به نام مکتب طبی شاهانه تأسیس شد. البته، این مرکز پیش از آن در 1805م با عنوان مرکز طبی یونانی آغاز به کار کرده بود.

در 1842م، در مدرسۀ طبی شاهانه 303 دانشجوی مسلمان و 38 دانشجوی غیر مسلمان تحصیل می کردند که به تدریج بر شمار دانشجویان غیر مسلمان افزوده شد. در میان این دانشجویان هاکوپ هوانی و گابریل هوسپ (یوسف) بعدها شهرت بسیار یافتند.

در 1877م، سازمان هلال احمر عثمانی تأسیس شد و با جمع آوری مبلغ حدود هفتاد هزار لیر ظرف مدت یک سال اقدام به تأسیس نه بیمارستان، اورژانس و مرکز درمانی کرد. از اعضای هیئت امنای این انجمن می توان از همسران افرادی چون تیران کلکیان، هوانس کویرمجیان، مانوک آزاریان نام برد. قابل ذکر است که اساسنامۀ این انجمن توسط یک پزشک ارمنی به نام گاپامجیان تدوین شده است.

پزشکان ارمنی به همان اندازه که در فعالیت های بهداشتی و پزشکی امپراتوری عثمانی شرکت داشته اند به همان اندازه نیز در انجمن ها و سازمان های بهداشتی ـ پزشکی مخصوص ارمنیان فعالیت می کردند.

در 1885م در استانبول، سه تن از اعضای کمیسیون بهداشتی با نام های سروپچن، گابریل و هاکوپ خندیان از ارمنیان بودند.

انجمن پزشکان ارمنی در 1912م، به دست بارونیک ماطاوسیان، در استانبول تأسیس شد که تأثیر فراوانی بر ارتقای وضعیت سلامت و بهداشت ارمنیان داشت.

در ژانویۀ 1915م، نیز سازمان صلیب سرخ ارمنی به منظور کمک به مهاجران ارمنی بازمانده از نژادکشی، به دست جیمز براین،[4] در لندن پایه گذاری شد.

برای امپراتوری عثمانی، که همیشه در حال جنگ بود، وجود بیمارستان های نظامی اهمیت بسیار داشت به گونه ای که بین 1799 ـ 1842م نزدیک به بیست بیمارستان نظامی در این امپراتوری فعال بود و با توجه به تحقیقات آرسن یاریان بیش از سیصد پزشک ارمنی در این بیمارستان های نظامی مشغول به کار بوده و در دانشکده های پزشکی نظامی تدریس می کرده اند. بسیاری از این پزشکان ارمنی، که در بیمارستان های نظامی خدمت می کردند، مفتخر به دریافت نشان های فراوان شدند.

با توجه به اینکه بسیاری از دانشجویان ارمنی رشتۀ پزشکی برای ادامۀ تحصیل به کشورهای اروپایی سفر می کردند شمار مدرسان ارمنی در دانشکده های پزشکی امپراتوری عثمانی بیش از تعداد دانشجویان ارمنی این رشته بود.

شهرت برخی از این پزشکان ارمنی از مرزهای امپراتوری عثمانی فراتر رفت و مورد توجه و تحسین مجامع علمی دیگر کشورها قرار گرفت و این پزشکان موفق به کسب جوائزی ارزشمند شدند. از جملۀ این پزشکان، سرویچه، پزشک مخصوص علی پاشای مصری، بود.

در آن زمان بیشتر نایب السلطنه های مصر از خدمات پزشکان برجستۀ ارمنی استفاده می کردند و حتی، در برخی موارد از آنها به منزلۀ وزیر در وزارتخانه های خود بهره می بردند. استپان گورکیان، که از دانشگاه پادوای ایتالیا فارغ التحصیل شده بود، از جملۀ این پزشکان بوده است.

رشتۀ زنان و زایمان در اسکندریه به دست پزشکی ارمنی، به نام میساک ژامکوچیان، پایه گذاری شد. وی ابتدا در استانبول و سپس، در وین، پاریس و لندن در رشتۀ بیماری های زنان و زایمان تحصیل کرده بود.

در 1922م، دندان پزشکان ارمنی دست به انتشار نشریۀ دندانپزشکی در استانبول زدند. این نشریه به دست ادوارد جازمچیان، واهه هیندیلیان و مارکار گالفایان اداره می شد.

از دیگر پزشکان نامدار این دوره می توان از آساطور آلتونیان نام برد. وی پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی در آینتاپ به ایالات متحدۀ امریکا و سپس، برای تکمیل تحصیلات خود به هایدلبرگ آلمان رفت و در آنجا مدتی با پزشک مشهور آلمانی، کخ، همکاری کرد. پس از نژادکشی ارمنیان به دست ترکان عثمانی، آلتونیان به حلب، که در آن زمان جزو قلمرو امپراتوری عثمانی بود، رفت و در آنجا بیمارستانی تأسیس و برای اولین بار دستگاه های رادیولوژی را به حلب وارد کرد.

• 

  دکتر سروپچن و نشان افتخار هلال احمر که به پاس خدماتش به وی اهداء شد

• 

  مانوئل شاشیان

• 

  جیوان آنانیان

• 

  آنتون پاشا نافیلیان

• 

  تیگران پاشا پشتیمالچیان

به غیر از استانبول در شهرهای دیگر امپراتوری مانند دمشق نیز مدرسه های پزشکی و بیمارستان های نظامی وجود داشت که کادر علمی و پزشکی آن را عمدتاً ارمنیان تشکیل می دادند.

به تدریج، در میان طبقۀ تحصیل کرده و روشنفکر عثمانی افکار مترقی رشد کرد و متأسفانه در برخی موارد منجر به تشکیل گروه های ملی گرای افراطی شد. در 1888م، در مدرسۀ طبی امپراتوری انجمن اتحاد و ترقی تبدیل به اتحاد عثمانی شد. از دانش آموختگان برجستۀ این دوره فروخحان باروناک کرتیکیان به فرمان سلطان برای خدمت به بغداد رفت. وی در کتاب معروف خود به نام از ارمنستان تا بابل به شرح سفر خود و دیده ها و شنیده هایش از شهرهای این مسیر پرداخته است. کرتیکیان، پس از بازگشت از بغداد در بیمارستان نظامی ماناستر مشغول به خدمت شد و به عضویت انجمن پزشکی سلطنتی درآمد. او از اولین کسانی بود که با بیماری همه گیر طاعون مبارزه کرد و به دلیل فعالیت های ارزشمند خود به دریافت درجۀ سرهنگی و نشان درجه سۀ مجیدیه نائل آمد. کرتیکیان در استانبول مدیریت بیمارستان ناجی مقدس را بر عهده و در تهیۀ قانون اساسی نیز مشارکت داشت.

پی‌نوشت‌ها:

Grigor Tatevatsi (1346 -1409)‎‎ 1ـ

فیلسوف، راهب و روحانی بلندپایۀ ارمنی که به جایگاه رفیع قدیسان تعلق داشت. وی مؤسس دانشکدۀ پزشکی تاتِو بوده است.   ‏

La Gazette de Orient‎2ـ

gazette medical3ـ

James Brien4ـ