مردم ایران در طول تاریخ به دین و مذهب و رخدادهای مذهبی ارج بسیار نهاده اند و همواره در حفظ یادمان ها و مراسم مذهبی کوشیده اند. هریک از اقوام و ملیت ها در این کشور با هر گرایش دینی، حافظ یادگارهای ارزشمند باورهای خویش بوده اند. با توجه به پیشینۀ طولانی حضور مسیحیان در ایران، با گرایش های مختلف مذهبی، بناها و مکان های متعددی متعلق به ایشان مانندمحله ها، دهکده ها، کلیساها، دیرها، نمازخانه ها، مدرسه ها، قبرستان ها و … در اقصا نقاط کشور دیده می شود.

براساس اقدام هوشمندانۀ سازمان میراث فرهنگی برای حفظ و مرمت این آثار ارزشمند، با تصمیم پژوهشکدۀ سازمان، فعالیت پایگاه کلیساهای تاریخی ایران در 1384ش در تهران، در مجتمع فرهنگی واچه هوسپیان، در محدودۀ کلیسای مریم مقدس با همکاری شورای خلیفه گری ارمنیان تهران آغاز شد و تحقیقات گسترده ای به منظور شناسایی و مستندسازی کلیساهای تاریخی ایران و تنظیم پروندۀ ثبت جهانی کلیساهای استان های آذربایجان شرقی و غربی صورت گرفت. هدف از تأسیس پایگاه، در کوتاه مدت، تهیۀ فهرست کلیۀ کلیساهای ایران و در بلند مدت، جمع آوری، طبقه بندی و بررسی اطلاعات، معرفی کلیساها شامل معماری و تاریخ هرکدام و در نهایت معرفی کلیساهای تاریخی برای ثبت در میراث فرهنگی بود.

آنچه در آغاز پررنگ جلوه می کرد نبود منابع و مآخذ منسجم بود که با توجه به مهجور بودن این مکان های زیارتی ـ گردشگری در اعصار گذشته بدیهی به نظر می رسید. به همین منظور و بر اساس اصول مستندسازی، عنوان های معینی تبیین شد تا با توجه به زمان، اولویت ها و هزینه ها گام به گام و با وسواس فکری به این مقوله پرداخته شود. برنامه های پایگاه برای این منظور به اختصار عبارت بود از:

ـ بازدید، عکاسی و برداشت های دقیق وضع موجود اعم از پلان ها، نماها و مقاطع و نیز تهیۀ سایت پلان (نقشۀ محدوده) با استفاده از امکاناتی چون لیزر اسکن.

ـ تطبیق وضع موجود با گذشتۀ بنا به منظور استخراج دخل و تصرف های احتمالی و پرداختن به مسائلی چون ژئو فیزیک.

ـ مطالعات بوم شناسی، گردشگری و بررسی نقاط قوت و ضعف.

ـ مطالعات مرمتی و تهیه طرح جامع مرمت و نظارت بر کارهای مرمتی.

بنابراین، پایگاه اقدام به استخراج منابع و مآخذ موجود در سطح کشور و نیز رایزنی با کتابخانه ها و مراکز اسناد داخلی و خارجی، از جمله کشور همسایه ارمنستان، کرد تا بتواند فهرستی از اماکن تاریخی و مذهبی ارمنیان ایران تهیه کند.

در بررسی کوتاه مدت، فهرست اولیۀ کلیساهای ایران و نقشۀ پراکندگی آنها شامل چندصد کلیسا در سراسر ایران با تعیین نام، تاریخ ساخت و موقعیت آنها تهیه شد.

بررسی چند سالۀ اخیر پایگاه حاکی از وجود قریب به ششصد کلیسا و بناهای وابسته به آن است که از این تعداد 450 اثر شناسایی و از میان آنها صد اثر نیز به ثبت ملی رسیده است. بخشی از این کلیساها، به لطف مدیریت و کارشناسان استان ها مرمت می شوند که جای قدردانی و تشکر فراوان دارد.

به موازات این بررسی ها، به منظور آشنایی بیشتر علاقه مندان با کلیساهای تهران و اصفهان کتاب هایی در این خصوص به چاپ رسید. همچنین، برای ارائۀ مطالعات صورت گرفته پایگاه اینترنتی راه اندازی شد.

در 1387ش، بخشی دیگر از فضای پایگاه به همت خلیفه گری ارمنیان تهران تحت عنوان موزه، طراحی، تجهیز و راه اندازی شد که در کل مجموعۀ قابل توجهی برای معرفی کلیساهای ایران در این مرکز تاریخی فراهم آورد. این موزه کاربردی  فراتر از معرفی کلیساهای تاریخی ایران دارد و در آن اشیا و آثار فرهنگی ارمنیان تهران به نمایش گذاشته شده است.

گذشته از این فعالیت ها، به منظور یافتن مستندات تاریخی عینی، فعالیت هایی در زمینۀ گسترش اقدامات پژوهشی برای نیل به هدف ثبت جهانی کلیساهای تاریخی ایران، به منزلۀ میراث به جای مانده در کشورمان، از سوی این پایگاه صورت گرفت که در 1387ش منجر به ثبت جهانی بخشی از کلیساهای زیرمجموعۀ این پایگاه شد. این بناها شامل مجموعه ای از ابنیۀ مذهبی واقع در استان آذربایجان شرقی و غربی هستند.

مهم ترین اثر این پرونده کلیسای تادئوس مقدس است که قداست آن در بین پیروان حضرت مسیح فراتر از مرزهای ایران است. این کلیسا در محل مقبرۀ یکی از حواریون حضرت مسیح، که در 66م به شهادت رسیده، ساخته شده است. به منظور بررسی و شناسایی آثار به جای مانده در لایه های زیرین زمین در محدودۀ این کلیسا بررسی های ژئوفیزیکی نیز صورت گرفته است. مجموعۀ دیر تادئوس، به همراه چهار نمازخانه و دو قبرستان در اطراف آن، در استان آذربایجان غربی قرار دارد. [2]

دیگر اثر تاریخی این پرونده کلیسای استپانوس مقدس است که در 97 کیلومتری کلیسای تادئوس مقدس در استان آذربایجان شرقی قرار گرفته و ارزش فوق العاده ای از حیث تزیینات معماری و تاریخی دارد. این کلیسا از آثار قرن دهم میلادی است که در نزدیکی روستای دره شام قرار دارد. [3] همچنین روستای دره شام دارای یک کلیسا با قدمت چهارصد سال به نام مریم مقدس و کلیسای آندره وُرتی یا چوپان در ساحل رود ارس و قبرستان تاریخی است. در دوازده کیلومتری جنوب ماکو و در مجاورت روستای بارون،  نیز کلیسای مریم مقدس یا دزور دزور[4] قرار گرفته که دریاچۀ سد بارون در پایین آن پهنه گسترده شده است.

آثار فوق، دوازده اثر تاریخی از معماری مذهبی ارمنیان هستند که به منزلۀ نهمین اثر ثبت جهانی از ایران در یونسکو پذیرفته شده اند و مهم ترین آنها کلیساهای تادئوس مقدس، استپانوس مقدس و مریم مقدس (دزور دزور) هستند. پس از ثبت این کلیساها در فهرست میراث جهانی نام پایگاه کلیساهای تاریخی ایران به پایگاه میراث جهانی کلیساهای تاریخی ایران تغییر داده شد.

برنامۀ ثبت جهانی کلیساها نیاز به الحاق برخی دیگر از کلیساهای مهم کشورمان از جمله کلیساهای تاریخی اصفهان دارد تا دامنۀ فعالیت های شناسایی میراث جهانی گسترش یابد به ویژه اینکه کلیساهای تاریخی اصفهان از توان بسیار بالای گردشگری برخوردارند. 

پی نوشت ها:

1ـ مهندس معمار و مدیر پایگاه میراث جهانی کلیساهای تاریخی ایران و سرپرست موزۀ آرداک مانوکیان.   

2ـ ر.ک: ایرج افشار سیستانی، «قره کلیسا»، پیمان، ش2 (تابستان1375): 55 ـ 66؛ گلناز عدل، «کارا کلیسا یا قلعۀ تادئوس قدیس»، پیمان، ش29 (پاییز 1383): 20 ـ 29؛ شاهن هوسپیان «دیر قره کلیسا»، پیمان، ش44 (زمستان 1387): 5 ـ 37.   

3ـ ر.ک: پیونیک سیمونیان، «مجموعۀ ربانی استپانوس قدیس در متن معماری کلیسای ارمنی»، پیمان، ش52 (تابستان 1389): 91 ـ 119.         

4ـ ر.ک: واروژان آراکلیان،«کلیسای مریم مقدس زور زور»، پیمان، ش 11 و 12 (تابستان و پاییز 1379): 112 ـ 118؛ بهروز خان محمدی، «تحلیلی بر معماری کلیساهای تاریخی ارمنی در ارومیه»، پیمان، ش56 (تابستان 1390): 177 ـ 197.