نویسنده: آرمیک نیکوقوسیان

دکتر مگردیچ تومانیان

ریاضیات نوعی زبان علمی است. مهندسان، فیزیک دانان و سایر دانشمندان به طور دائم از این علم بهره مند می شوند. سایر کارشناسان نیز، که به مطالعۀ اعداد، کمیت ها، شکل ها و ابعاد می پردازند، از ریاضیات غیر کاربردی یا محض استفاده می کنند. علم اعداد، که به مطالعۀ اعداد می پردازد، از شاخه های ریاضیات محض به شمار می رود. در دنیای جدید، ریاضیات یکی از ارکان اصلی علوم حتی در دانش هایی چون پزشکی، کشاورزی و … به شمار می رود. در اهمیت ریاضیات همین بس که افلاطون بر سردر آکادمی خود نوشته بود: «اگر هندسه نمی دانید وارد نشوید».

مجموعه ها زبان ریاضی، ریاضی زبان علم و علم زبان طبیعت است. طبیعت از طریق قوانین فیزیک، شیمی، زمین شناسی، زیست شناسی و … شناخته می شود. بنابراین، ریاضی پایۀ علوم است. از سوی دیگر دانش هایی چون اقتصاد، روان شناسی، پزشکی و کشاورزی بدون آمار رشد و گسترش نمی یابند.

روابط و فرمول هایی که در ریاضی ابداع می شوند (ریاضیات محض) پس از آنکه در یکی از علوم به کار رفتند تبدیل به ریاضیات کاربردی می شوند. به طور کلی، بخش نظری هر علمی جهانی است لیکن ممکن است کاربرد آن در هر نقطه از جهان متفاوت باشد. ریاضیات علمی است فرا منطقه ای و در گسترۀ جهان کاربرد دارد.

مفاهیم خط، سطح، معادله، رابطه و … برای همۀ افراد روی زمین معنی و مفهوم یکسانی دارد. بنابراین، باید بگوییم که ریاضیات زبان علمی مشترک دنیای امروز است.

رایانه، که دنیای امروز را در سلطۀ کامل خود دارد، براساس کاربرد صفر و یک طراحی و ایجاد شده است.

ریاضیات علمی است که با ریاضت به آن می رسند اما خود ریاضیات به هیچ وجه به معنای ریاضت کشیدن نیست. ریاضیات را دانش بررسی کمیت ها، ساختارها، فضا و دگرگونی (تغییر) تعریف می کنند. ریاضی دانشی است که در آن با استدلال منطقی از اصول و تعریف ها به نتایج دقیق و جدید دست می یابیم.

دکتر تومانیان در کنار همسر خود،آرمنوهی سرکسیان 1344ش
فارغ التحصیلی از دانشگاه تهران 1347ش

می گویند نخستین جرقه های علاقه به ریاضی از دوران کودکی در انسان نمودار می شود. شاید، همین عشق به فراگیری دانش، که در سال های بعد راه خود را با ریاضیات پیوند زد، مگردیچ تومانیان را از فریدن به جلفای اصفهان کشاند. دکتر مگردیچ تومانیان در 1322ش، در فریدن اصفهان، چشم به جهان گشود. پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی و متوسطه در دبستان ارمنیان جلفای اصفهان، در 1342ش، موفق به اخذ دیپلم با درجۀ ممتاز شد. سپس، به دانشکدۀ علوم دانشگاه تهران راه یافت و در رشتۀ ریاضی نزد استادانی چون پروفسور هشترودی، پروفسور فاطمی، دکتر اکبرزاده و دکتر افضلی پور به تحصیل پرداخت و از کلاس های درس پروفسور وازگِن آوانسیان، در دانشگاه ملی (شهید بهشتی)، به صورت مستمع آزاد استفاده کرد. پس از اخذ درجۀ کارشناسی بلافاصله در دانشگاه تبریز استخدام شد و در عین حال به ادامۀ تحصیل در این دانشگاه پرداخت. در 1350ش، با درجۀ کارشناسی ارشد فارغ التحصیل و با بورس تحصیلی همین دانشگاه، برای ادامۀ تحصیل، راهی انگلستان شد. در 1354ش، با اخذ درجۀ دکتری ریاضی(Ph.D) در شاخۀ هندسه به ایران بازگشت و در سمت استادیار ریاضی دانشگاه تبریز به ادامۀ خدمت مشغول شد. عنوان رسالۀ دکترای ایشان «تعمیم ریمان و ترفیع کامل فضاهای متقارن»[1] بود.

برخی اساتید و شرکت کنندگان در نخستین کنفرانس ریاضی کشور،دانشگاه شیراز 1349ش
دکتر تومانیان در کنار دکتر هشترودی 1347ش
دکتر تومانیان در کنار جمعی از اساتید و دانشجویان دانشگاه تهران 1346ش.

دکتر تومانیان در 1348ش با دوشیزه آرمنوهی سرکسیانس، دانش آموختۀ رشتۀ شیمی از دانشگاه تهران، ازدواج کرد و ماحصل این ازدواج دو فرزند، دکتر مارینا تومانیان، متخصص رادیولوژی(از دانشگاه تهران) و دکتر آرا تومانیان، دکتر جی آی اِس(GIS) از دانشگاه لوند سوئد است.

دکتر تومانیان، طی قریب به چهل سال فعالیت علمی و آموزشی، شاگردان بسیاری را تربیت کرده و به عرصه های علمی کشور، در سطوح بالا، گسیل داشته است. پروفسور تومانیان نزد کلیۀ دانشجویان خود به منزلۀ معلمی جدی و سخت گیر معروف بود. ایشان هیچ گاه، در عین جدیت و سخت گیری از هیچ کمکی برای تفهیم مبانی علمی مقوله های بسیار دشوار ریاضی به شاگردان خود دریغ نمی کرده.

مصاحبه با دکتر تومانیان در نخستین کنفرانس تخصصی هندسه و توپولوژی در دانشکده علوم تحقیقات دانشگاه تبریز 1382ش
دکتر تومانیان در کنار شاگردانش دانشگاه تبریز
سخنرانی در دانشگاه مازندران 1380ش
کنفرانس ریاضی کشور در دانشگاه اردبیل 1378ش.دکتر تومانیان همراه با زنده یاد پروفسور کارو لوکاس و مدعوینی از ارمنستان
سمینار دانشجویی در دانشگاه تبریز
دکتر تومانیان در حال سخنرانی در کنفرانس ریاضی دانشگاه بیرجند 1366ش

یادداشت های زیر نمونه هایی از نامه های دانش آموختگان ریاضی در تقدیر از دکتر تومانیان است.

«علم از آن هدایای الهی است که زنده بودن آن وابسته به هستی دانشمندانی است که آن را فرا می گیرند و به کار می بندند و نیز به دیگران می آموزند. چنین حیاتی برپایۀ آن فرایندی است که آن را آموزش می نامیم. از چنین زاویه و دیدگاهی است که بخشی از اهمیت وجود دانشمندان در پیشرفت و بالندگی تمدن بشری و تعالی آن شناخته می شود. هرچه آموزگار پربارتر و داناتر و نیکورفتارتر باشد به همان نسبت نیز دانش آموزان بهرۀ زیادی از این آموزگار خود خواهند برد.

مایۀ افتخار من است که برای مدت دو سال، به هنگام تحصیل در دورۀ فوق لیسانس، در دانشگاه تبریز جزو شاگردان پرفسور تومانیان بوده ام و از حمایت ها و راهنمایی های ایشان بهره برده ام. من پیش از هر چیز از او احترام گذاشتن به پیش کسوتان و دانشمندان را آموخته ام و چنین رفتاری را در وجود او دیده ام. چنین درسی از بزرگ ترین درس های زندگی است.

نام مگردیچ تومانیان برای بسیاری از ریاضی دانان هم نسل من، به ویژه متخصصان هندسه و توپولوژی، نامی آشناست و این به واسطۀ تلاش های این استاد بزرگ در تعلیم دانشمندان ایران زمین از نزدیک به چهل سال پیش تا کنون است. اکنون نیز و علی رغم بازنشستگی ظاهری او از تدریس در دانشگاه کشور، از تلاش او در فرهنگستان علوم بهره می بریم و چنین تلاشی بسیار ستودنی است. امیدوارم که تلاش و همت و تداوم چنین مرد بزرگی در تلاش برای اعتلای علم و دانش مایۀ دلگرمی دانشمندان و محققان جوان میهن عزیزمان باشد.

هادی زارع
عضو هیئت علمی دانشکدۀ
ریاضی، آمار و علوم کامپیوتر، دانشگاه تهران»

پروفسور مهدی بهزاد، چهرۀ ماندگار ریاضی کشور، نیز دربارۀ دکتر تومانیاان چنین می گوید:

«پر سابقه ترین متخصص هندسۀ دیفرانسیل در ایران با بیش از چهل سال تدریس و تحقیق و مدیریت همچنان جدی و شاداب به پیشبرد ریاضیات کشور عشق می ورزد و از کم توجهی به هندسه در برنامه های درسی کشور گله دارد. بنا ندارم زندگی نامۀ علمی و فعالیت های فرهنگی و اجتماعی مگردیچ را بنویسم که خود نوشته است و خوانده ایم. تاکنون چند بار با شگفتی از دستاوردهای فراوان و متنوعش تقدیر کرده ام و او را ستوده ام. هرگاه انجمن ریاضی دانان در تنگنا قرار گیرد دکتر تومانیان است که خطر می کند و انجام کارهای سخت را برعهده می گیرد. اگر دکتر تومانیان هدایت کنفرانس سالانۀ ریاضیات کشور در اردبیل را نمی پذیرفت این کنفرانس برگزار نمی شد و افتخار برپایی پیاپی 43 کنفرانس سالانۀریاضی کشور از 1349ش از دست می رفت.

در اوایل انقلاب، یاوه گویانی چند انجمن ریاضی ایران را به اسلامی نبودن متهم کردند و در پاسخ شنیدند که ریاست دکتر تومانیان بر انجمن ریاضی ایران دلیل بر اسلامی بودن آن است. آری، تنها مردی دین دار و متعهد به پندار نیک، کردار نیک و گفتار نیک قادر است برای مدتی بر مجمع نمایندگان ارمنیان آذربایجان (مرکز تبریز) ریاست کند، در 1390ش نشان درجۀ یک فرهنگی و اجتماعی ارمنیان را از طرف رهبر دینی ارمنیان جهان (در بیروت) به دست آورد و در 1391ش نشان درجۀ یک علمی آنانیا شیراکاتسی را از دست رئیس محترم جمهوری ارمنستان دریافت کرد.

در این سال ها، که مگردیچ تومانیان مسئولیت هدایت شاخۀ ریاضی گروه علوم پایه فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران را پذیرفته تحرکی در فعالیت های این شاخه پدید آمده است و امید می رود با همکاری دست اندرکاران جایگاه ارزنده ای برای خود کسب کند.

طول عمر با عزت و خدمات و موفقیت های بیش از پیش مگردیچ و اعضای خانواده اش را آرزومندم.
مهدی بهزاد »

و یکی از دانشجویان دورۀ کارشناسی ارشد رشتۀ ریاضی هم دربارۀ ایشان می گوید:

«دکتر تومانیان قبل از اینکه یک ریاضی دان بزرگ باشد یک مرد بزرگ با کلیۀ ازرش های انسانی است».

دریافت نشان آنانیا شیراکاتسی از سرژ سارکسیان رئیس جمهور ارمنستان 1391ش
عکس دسته جمعی در آکادمی علوم ارمنستان 1391ش
آنتالیاس 1385ش
اعضای شورای خلیفه گری تبریز در حضور جاثلیق آرام اول 1385ش
دکتر تومانیان و سرهنگ امیل هاکوپیان رئیس وقت شورای خلیفه گری آذربایجان در حضور جاثلیق آرام اول 1385ش
دکتر تومانیان در کنار خلیفه وقت آذربایجان مرحوم نشان توپوزیان

فعالیت های علمی و آموزشی دکتر مگردیچ تومانیان

فعالیت های آموزشی

ـ تدریس دروس زیر به مدت 38 سال در دوره های کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در دانشگاه تبریز:

الف) هندسۀ دیفرانسیل موضعی و سراسری، توپولوژی، ریاضیات مهندسی و ریاضیات گسسته

ب) هندسۀ خمینه ها، گروه و جبرلی، خمینۀ ریمان، هندسۀ آفین و سیستم های دینامیک

پ) فضاهای متقارن، گروه های لی مختلط، مباحثی در هندسه و فضاهای کلافی

ـ استاد راهنما در دوره های تحصیلات تکمیلی. دکتر تومانیان استاد راهنمای بیش از هشتاد دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد و هفت دانشجو در مقطع دکتری بوده اند. هم اکنون نیز پنج دانشجوی دکتری تحت راهنمایی ایشان مشغول ادامۀ تحصیلات عالی و پژوهش هستند.

ـ انتخاب به منزلۀ استاد نمونه در سال های 1380 و 1390ش.

فعالیت های پژوهشی

الف)شماری از مقالات چاپ شده در مجلات بین المللی

1.«Theoretical considration for the cases where absorbtion rate constant, approaches elimination rate constant in liner one compartment model», int. journal of pharmaceutics, vol.426,1982,Uk. [2]

«Regular s-structure on TM», Tensor, vol. 42, No. 3, pp.225-229, 1986, Japan.
«Killing vector fields and infinitesimal affine transformations on generalized Riemann extensions», Tensor, vol.32, pp.335-339, 1987, Japan.
«Riemannian s-symmetric spaces which are not locally symmetric», Tensor, vol. 44, 1987, Japan.
«Bundle representation of tangent group of a Lie group», I.C.T.P,1988, Italy.
«Complete lifts of s-spaces», Mathematical Natch, 141, pp. 275-282, 1989, Germany.
«On the nilpotent homogeneous riemannian manifolds», International Mathematical Journal, vol.3, No.6, pp. 689-698,2003 Japan.
«On the homogeneity of principal bundles», Isvesty Natsionalnoi Akademi Nauk Armenii Mathematica, vol.38, No.5, pp. 37-46, 2003 (ISI).
«Existence of homogenous vectors on the fiber space of the bundle», Acta mathematica hungarica, 2007, Hungary (ISI).
«Lie hypergroups», Journal of Lie Theory, 2012.

ب) مقالات چاپ شده در مجلات داخلی

دکتر تومانیان از ابتدای تشکیل انجمن ریاضی ایران، در 1350ش، در سخنرانی های سالیانۀ این انجمن شرکت و تعداد چهل مقالۀ علمی ارائه کرده که شماری از آنها به شرح زیر است:

«Non isomorphism of riemann extension and complete lifts», Proc.,7th. I.M.S. Conference. Tabriz Univ, [1975].
«Characterization of isometry», Proc., 8th. I.M.S. Conference. Sharif Univ., [1976].
«Homogeneity of riemann etension», I.M.S. Bulletin, No. 13, [1980].
«Natural complete lifts to cotangent bundle», Proc. 15th. I.M.S. Conference. Shiraz Univ. ,[1983].
«Local and global symmetries», Proc. 1st. Atomic Energy Agency(A.E.A.) Conference.Ramsar, [1989].
«View graph: An extension to graph theory», 29th. I.M.S. Conference. Tehran Univ., [1998].
«Lifts and extensions from a manifolds to it’s tangent and cotangent bundles», first advanced Seminar in Geometry and Topology, RIFS. Tabriz Univ., [2001].
«Kehler and nearly kehler structure on n-sphere», 6th. advanced seminar on geometry and topology. Bonab Univ., [2011].
«مطالعۀ بارش روان آب با استفاده از نظریۀ کاتاسترف»، مجلۀ علمی و پژوهشی دانشگاه ارومیه، 1983.
«کاربرد نظریۀ کاتاستروفی»، مجلۀ پژوهشی علم و صنعت، 1984.
شرکت در همایش ها، سخنرانی ها و مجامع بین المللی

دکتر تومانیان در همایش ها و سخنرانی های بخش علمی سازمان ملل (یونسکو) و همچنین مرکز بین المللی فیزیک نظری و ریاضیات (ICTP)، [3] وابسته به آژانس بین المللی انرژی اتمی، واقع در تریست ایتالیا شرکت داشته اند. استاد بیش از ده بار به این مرکز دعوت شده و سخنرانی هایی ایراد کرده است. شماری از این سخنرانی ها و کارگاه های علمی عبارت اند از:

الف) سخنرانی ها

«On lifts from a manifolds to it’s bundle», 30 Oct.,1987.
«symmetric structures on tangent bundle», 30 May,1988.

3.« structures on TM and its dual», 10 Oct., 1989.

«bundle representation on TG», 30 May,1989.

ب) کارگاه های علمی

«Workshop on graded differential geometry, I.C.T.P.», Dec. 1985.
«Workshop on representation of Lie groups I.C.T.P.», Nov. 1986.

3.«College on global geometric and topological methods in analysis, I.C.T.P.», Nov. 1988.

«Advanced workshop on arithmetic algebraic geometry I.C.T.P.», Aug. 1992.
«Conference on partial differential equation and applications to geometry, I.C.T.P.», Aug. 1995.

پ) محقق مهمان

دکتر تومانیان در سمت محقق مهمان به مدت یک سال (از سپتامبر 1997 ـ سپتامبر 1998م) در مرکز بین المللی فیزیک نظری (ICTP) فعالیت داشته اند.

ت) شرکت در سخنرانی های فرهنگستان علوم ارمنستان

Conference on topology, Yerevan state university, 1998.
International conference of mathematics in Armenia, Yerevan, Sept. 2003.
Armenian academy of science, Apr. 2009.
Armenian academy of science, Apr. 2010.
Armenian academy of science, Apr. 2012.
کتاب های چاپ شده به زبان های انگلیسی و روسی که به کارهای تحقیقاتی دکتر تومانیان اشاره کرده اند.
Pharmacokinetics, Newyork: Marcel Dekler. Inc., 1988.
generalized symmetric spaces, Spriner Verlag, 1980. [4]
فعالیت های اداری و اجتماعی

ـ مدیریت گروه ریاضی، ریاست دورۀ شبانۀ دانشگاه تبریز، معاونت ادارۀ کل پژوهش و ریاست ادارۀ ثبت نام دانشگاه

ـ از بنیان گذاران المپیاد ریاضی در ایران و عضو کمیتۀ ملی المپیاد ریاضی

ـ از بنیان گذاران خانۀ ریاضیات پروفسور هشترودی در تبریز

ـ از بنیان گذاران مرکز تحقیقات علوم پایه در دانشگاه تبریز و ریاست پژوهشکدۀ ریاضی

ـ پایه گذاری سمینار های تخصصی هندسه و توپولوژی در ایران

ـ نمایندگی ایران در کمیسیون بین المللی آموزش ریاضی(ICMI) به مدت بیست سال از 1356ش

ـ داوری مجلات ریاضی اِی.اِم.اِس(AMS) امریکا

ـ دبیری انجمن ریاضی ایران (دو دوره) در 1363 ـ 1367ش.

عضویت

ـ عضو و رئیس شاخۀ ریاضی فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران از 1380ش

ـ عضو فرهنگستان علوم جمهوری ارمنستان از 1385ش

ـ عضو کمیتۀ تخصصی شورای عالی برنامه ریزی، در وزارت علوم، به مدت ده سال از 1370ش

ـ عضو هیئت تحریریۀ مجلات ریاضی بی آی اِم اِس(BIMS) در ایران، آی. جیمز(I.JAMS) در هندوستان و جی. الجبرا (J.Algebra) در ارمنستان

ـ عضو هیئت مدیره و رئیس کمیتۀ تخصصی علوم پایه در دانشگاه تبریز

ـ عضو انجمن ریاضی ایران و ده دوره عضویت در شورای اجرایی این انجمن

ـ عضو انجمن ریاضی لندن از 1354ش

ـ عضو انجمن تانسور ژاپن در 1355 ـ 1385ش

ـ عضو هیئت تحریریۀ خبرنامۀ انجمن ریاضی ایران

ـ نمایندۀ ایران در کمیسیون بین المللی آموزش ریاضی به مدت دوازده سال از 1358ش

ـ داور مجلۀ ریاضی امریکا به مدت بیست سال از 1359ش

ـ عضو شورای عالی برنامه ریزی وزارت علوم به مدت بیست سال از 1370ش.

تألیف ها و ترجمه ها

ـ آنالیز ریاضی(ترجمه)، میقات، 1366ش

ـ حساب، دیفرانسیل و انتگرال(ترجمه)، میقات، 1366ش

ـ هندسۀ تحلیلی (تألیف)، شباهنگ، 1367ش

ـ جبر و آنالیز (تألیف)، شباهنگ، 1367ش

ـ ریاضیات گسسته، (تألیف)، دانشگاه امام حسین، 1379ش

ـ مجموعه مقالات هندسه و توپولوژی، مرکز تحقیقات علوم پایه، 1379ش

ـ ریاضیات مهندسی، (تألیف)، آشینا، 1389 و چاپ چهارم، 1391ش.

لوح تقدیر و نشان های دریافتی

آذربایجان شرقی و غربی جزو مناطقی هستند که از دیرباز ارمنیان در آن سکنا گزیده و در شهرهای آن به خصوص تبریز و ارومیه و بعضاً روستاهای مختلف زندگی کرده و با جدیت به فعالیت های اجتماعی و تولیدی پرداخته و همواره مورد احترام هم وطنان غیر ارمنی خود قرار گرفته اند.

تبریز از پایگاه های روشنفکری ارمنی و همواره مهد علم و دانش ارمنیان بوده. این شهر زادگاه یکی از مشاهیر علم و ادب ارمنی، پروفسور هراچیا آجاریان، است، مؤلف کتاب فرهنگ ریشه یابی کلمات که در آن لغت های رایج در زبان ارمنی را ریشه یابی کرده و اشتراکات آنها را با زبان فارسی نشان داده است. وارطان هوانسیان نیز، که نقشی بسیار مهم و سازنده در معماری نوین ایران به خصوص پس از جنگ جهانی اول داشته، زاده و پرورش یافتۀ تبریز است.

و اما طی چهل سال گذشته دکتر تومانیان پرچم دار علم و معرفت ارمنی در این شهر بوده و با فعالیت های چشمگیر خود نقشی مؤثر در جامعۀ ارمنی استان های آذربایجان شرقی و غربی داشته و به خصوص، در دوران پس از انقلاب، با قبول مسئولیت های بسیار سنگین، در شورای خلیفه گری ارمنیان شمال ایران به مرکزیت تبریز، خدمات بسیار ارزنده ای را به جامعۀ ارمنیان عرضه داشته است. از جمله ریاست شورای مدارس ارمنی زبان، عضویت شورای خلیفه گری، ریاست مجمع نمایندگان خلیفه گری را بر عهده داشته است. به علاوه، ایشان مؤسس انجمن دانشگاهیان ارمنیان تبریز بوده و سال ها ریاست این انجمن را بر عهده داشته است.

به پاس این خدمات اجتماعی و علمی ارزنده در1391ش نشان بسیار ارزشمند آناننیا شیراکاتسی از سوی رئیس جمهور ارمنستان به ایشان اهدا شد. از دیگر نشان های مهمی که ایشان به دلیل فعالیت های خود در جامعۀ ارمنیان آذربایجان دریافت داشته اند می توان به نشان درجه یک فرهنگی ـ اجتماعی آسپِت اشاره کرد که در 1386ش از سوی رهبر دینی ارمنیان در لبنان به ایشان اهدا شد. دکتر تومانیان لوح تقدیری نیز از سوی انجمن معماران و مهندسان ارمنی در 1370ش دریافت داشته اند.

لوح تقدیر اهدا شده از سوی دانشجویان دانشگاه تبریز
لوح تقدیر اهدا شده از سوی انجمن معماران و مهندسان ارمنی ایران 1370ش
دیپلم عضویت در آکادمی علوم ارمنستان 2008م
نشان آسپِت اهدا شده از سوی جاثلیق آرام اول 1386ش
لوح تقدیر و نشان آسپِت اهدا شده از سوی جاثلیق آرام اول 1386ش
نشان آنانیا شیراکاتسی اهدا شده از سرژ سارکسیان رئیس جمهور ارمنستان 1391ش
لوح تقدیر و نشان آنانیا شیراکاتسی اهدا شده از سرژ سارکسیان رئیس جمهور ارمنستان 1391ش
لوح تقدیر اهدا شده از سرژ سارکسیان رئیس جمهور ارمنستان 1391ش