موزه ها پلی بین گذشته، حال و آینده هستند.

موزه ها وسیله ای پرنقش برای تقویت درک بین ادیان و فرهنگ ها هستند.

از حدود چهارصد سال پیش، که نخستین گروه های ارمنیان به فرمان شاه عباس صفوی از ارمنستان به ایران کوچانده شدند، ارمنیان همواره نقش بسزایی در هنر، معماری و به طور کلی فرهنگ و مناسبات اجتماعی جامعۀ ایران ایفا کرده اند. تبادلات فرهنگی و اجتماعی ارمنیان با جامعۀ ایران مشتمل بر حوزه های مختلفی از جمله اقتصاد، سیاست، فرهنگ، هنر، صنعت و غیره بوده است.

سرگذشت ارمنیان در تهران به قرن هجدهم میلادی باز می گردد. به دستور کریم خان زند، پادشاه ایران، ده ها خانوادۀ ارمنی برای رونق دهی فن و صنعت آن دوران از جلفای اصفهان به تهران منتقل شدند و در حومۀ شهر، در محلۀ دولاب کنونی، سکونت گزیدند. پس از آن آغا محمد خان قاجار طی لشکرکشی های خود به قفقاز ده ها خانوادۀ ارمنی را به تهران کوچاند و در محلۀ دروازه قزوین تهران جای داد. از 1176ش (1797م)، در زمان فتحعلی شاه قاجار، ارمنیان از نواحی مختلف ایران به تهران آمده و در محلات دروازه قزوین و شاه عبدالعظیم اسکان داده شدند.

در جامعۀ امروز ایران، ارمنیان هنوز در اذهان مردم به منزلۀ متخصصان فن شناخته می شوند. بازرگانان، سیاست مداران، صنعتگران، نقاشان، بازیگران، نویسندگان و معماران ارمنی هریک به نوعی ردپای ماندگار خود را بر تاریخ معاصر این سرزمین کهن بر جای گذاشته اند.

موزۀ آرداک مانوکیان ارمنیان تهران مجموعه ای کوچک از قرن ها نقش آفرینی و تأثیرگذاری ارمنیان در جامعۀ معاصر ایران است. به منظور آشنایی خوانندگان عزیز با این موزه و معرفی آن به سراغ سرپرست موزه، خانم مهندس شرلی آوِدیان، رفتیم و گفت و گویی کوتاه با ایشان داشتیم که خوانندگان عزیز را نیز در آن سهیم می کنیم. به امید اینکه آشنایی با این موزه در حد مطالعۀ این گفت و گو نماند و خوانندگان علاقه مند و کنجکاو  را به بازدید از این موزه ترغیب کند تا با گوشۀ کوچکی از تاریخ و سهم غنی ارمنیان در جامعۀ ایران آشنا شوند. پیش از تقدیم گزارش خلاصه شدۀ این گفت و گو نگاه مختصری خواهیم داشت به تعریف موزه و انواع و رسالت آن.

کلمۀ موزه را فرانسویان از لغت یونانی موزیون[1] گرفته اند و آن نام تپه ای در آتن بوده که در آن عبادتگاهی برای الهگان هنر (موزس ها)، [2] که نه الهه بوده اند، ساخته شده بود و در ضمن مکانی بوده که در آن به مطالعه صنایع و علوم می پرداختند.

بنابر تعریف شورای بین المللی موزه ها (ایکوم) [3] موزه مؤسسه ای دائمی در خدمت جامعه و توسعۀ آن است که عموم مردم از آن بهره می برند و با هدف مطالعه، آموزش، لذت و ارائۀ نمونه های ملموس و غیر ملموس مردم و محیط زیست آنها اشیائی را حفظ می کنند و به نمایش می گذارند و برروی آنها تحقیق می کنند.

در سراسر دنیا، موزه ها به منزلۀ ابزاری ارزشمند در برقراری ارتباط میان فرهنگی عمل می کنند. موزه را می توان بنیادی دانست که سه وظیفۀ اصلی جمع آوری، نگهداری و نمایش اشیا را بر عهده دارد. اولین موزه های دنیا را می توان اماکن مقدس ادیان همچون کلیسای کاتولیک ها، معابد یونانی ها و پرستشگاه های بودایی ها در ژاپن دانست. موزه های اولیه مکان گردآوری اشیا و مجموعه های خصوصی متعلق به افراد ثروتمند و خانواده های آنها از جمله مجموعه های آثار هنری، اشیای طبیعی و کمیاب یا مصنوعات ساختۀ بشر بوده اند. قدیمی ترین موزۀ عمومی در دورۀ نوزایی، در رم، افتتاح شد. اما موزه هایی شبیه به آنچه امروز می بینیم تا قرن هجدهم میلادی و عصر روشنگری تأسیس نشده بودند.

در ایران، نخستین بار به دستور ناصر الدین شاه قاجار در داخل کاخ گلستان تالاری به موزه اختصاص یافت که آن را موزۀ همایونی نامیدند.

موزه در جامعۀ انسانی نقشی پررنگ و ماندگار دارد. موزه ها از معروف ترین مراکز فرهنگی هستند که می توانند فرهنگ و آداب گذشته را به نسل آینده انتقال دهند. موزه ها انواع مختلفی دارند، مانند موزه های تاریخی و باستان شناسی، موزۀ مردم شناسی، موزۀ علوم و تاریخ طبیعی، کاخ موزه، موزۀ ادیان و غیره.

موزۀ آرداک مانوکیان ارمنیان تهران را می توان هم موزه ای فرهنگی، هم مردم شناسی و هم دینی دانست. موزه های دینی به منزلۀ زیر مجموعۀ موزه های فرهنگی همچون پلی میان ادیان مختلف عمل می کنند و با ارائۀ اطلاعات ملموس دربارۀ ادیان می کوشند تا سطح آگاهی مؤمنان را نسبت به اعتقادات دینی مختلف ارتقا دهند. موزه های دینی از قدرتی بالقوه و منحصر به فرد برای تقویت درک میان ادیان برخوردارند.

نگاهی به موزۀ آرداک مانوکیان

موزۀ آرداک مانوکیان به طور رسمی در 14 آبان 1387ش (4نوامبر 2008م) با حضور پیشوای دینی ارمنیان، جاثلیق اعظم آرام اول، رهبر کل ارمنیان حوزۀ سیلیسی، که در آن زمان به منزلۀ مهمان رسمی در تهران تشریف داشتند، افتتاح شد.

نام این موزه، به یاد و احترام اسقف اعظم آرداک مانوکیان (1931 ـ 1999م)، که نزدیک به چهاردهه رهبری دینی ارمنیان تهران را عهده دار بودند، به اسم ایشان نام گذاری شده است و تحت نظارت خلیفه گری ارامنۀ تهران اداره می شود.

موزۀ آرداک مانوکیان در تهران، در خیابان جمهوری اسلامی، خیابان سی تیر شمالی، در مجتمع کلیسایی ـ فرهنگی ارمنیان واقع شده است. ساعات بازدید از موزه همه روزه از نه صبح تا پنج بعد از ظهر است (به جز روزهای دوشنبه که موزه تعطیل است). بازدید برای عموم و به خصوص، هم وطنان غیرارمنی که علاقه مند و کنجکاوند تا دربارۀ جامعۀ ارمنی ایران اطلاعات بیشتری داشته باشند، آزاد است.

گفت و گو با خانم مهندس شرلی آودیان، سرپرست موزۀ آرداک مانوکیان

در ابتدای این گفت و گو خانم آودیان در مورد شروع فعالیت، نحوۀ گردآوری و تعداد اشیای موزه اطلاعاتی ارئه دادند:

« موزۀ آرداک مانوکیان را می توان جزو موزه های مردم شناسی، فرهنگی و دینی به شمار آورد. مساحت موزه حدود 470 متر مربع است. در ابتدا، فعالیت موزه را با نود شیء شروع کردیم اما هم اکنون 266 شیء در موزه در معرض نمایش است. این اشیا شامل کتاب های خطی، پرده های نقاشی، اشیای سفالی و فلزی، لباس های سنتی و غیره هستند».

خانم آودیان در مورد اشیا و بخش های مختلف موزه اضافه کردند:

« بخشی از موزه به اشیا و ابزار کلیسایی اختصاص یافته است. اینها لوازمی هستند  که در مراسم مذهبی کلیساهای ارمنی مورد استفاده قرار می گیرند، از جمله اشیائی از جنس نقره با حکاکی های ظریف هنری، لباس های مخصوص روحانیان که در مراسم پوشیده می شوند و لوازمی که در آیین های مذهبی به کار می روند. کلیۀ اشیای این بخش دارای پیشینه و قدمت تاریخی هستند. بخشی از موزه نیز به اسقف اعظم آرداک مانوکیان اختصاص یافته است. در این قسمت، لوازم شخصی اسقف فقید، نشان ها، جوایز اهدا شده، اسناد و دست نوشته های ایشان به معرض نمایش گذاشته شده. بخش مهمی از موزه مربوط به کتاب های قدیمی است، کتاب های خطی و چاپی، مربوط به کلیسای ارمنی، کتاب های متعلق به قرن شانزدهم و هفدهم میلادی، همچنین، کتاب های چاپی مربوط به دوران اولیۀ صنعت چاپ، اولین کتاب های چاپ شده در دنیا و … .

در بخش مردم شناسی موزه، لباس های سنتی ارمنیان نقاط مختلف ایران به نمایش گذاشته شده است. بخش دیگری از موزه هم گالری هنرمندان ایرانی ـ ارمنی است که در آن نقاشی ها و کارهای دستی و مجسمه های هنرمندان مطرح ارمنی به نمایش گذاشته شده است».

ایشان در مورد اینکه لوازم و اشیای موزه چگونه جمع آوری می شوند گفتند:

« هرآنچه مردم اهدا کنند در موزه به نمایش گذاشته می شود. ارمنیان از نقاط مختلف ایران با موزه تماس می گیرند و مایل اند اشیا و لوازم قیمتی، عتیقه جات و اشیایی را که برایشان یادآور خاطرات و سرگذشت خانواده شان است به موزه اهدا کنند. به این ترتیب، تا به امروز اشیا و لوازم فراوانی جمع آوری شده است، لوازم و ابزاری که روزگاری در روستاهای ارمنی نشین در نقاط مختلف ایران مورد استفاده قرار می گرفتند، ظروف فلزی، سفالی و چوبی، تابلوهای نقاشی، فرش های دست بافت، کتاب های نفیس و … . اقلامی را نیز از کلیسا های ارمنیان گردآوری کرده ایم. همۀ آنها سرگذشتی دارند و بازگوکنندۀ بخشی از تاریخ ارمنیان در ایران هستند».

در مورد فعالیت های جانبی موزه خانم آودیان اظهار داشتند:

«ما با دیگر موزه های تهران در ارتباط هستیم. اشیایی در دیگر موزه ها داریم که متعلق به ارمنیان است. آن موزه ها ممکن است اصل آن شی را به موزۀ ارمنی اهدا نکنند ولی حتماً نمونۀ بازسازی شده آن را به صاحب اصلی آن یعنی این موزه اهدا می کنند. با شورای بین المللی موزه ها هم همکاری نزدیک داریم و تاکنون با کمک این شورا چندین برنامۀ مشترک اجرا کرده ایم مانند نمایشگاه، جشنواره و غیره. ما از شورای بین المللی موزه ها، یعنی ایکوم، برای شناساندن و معرفی موزه مان در ایران کمک می گیریم و توصیه ها و نظرات کارشناسانۀ این شورا را برای ارتقای سطح کیفی موزه به کار می بندیم».

در مورد اینکه فعالیت های موزه چگونه اداره می شوند خانم آودیان گفتند:

«غیر از کارکنان ثابت موزه که طی ساعات بازدید در خدمت بازدیدکنندگان هستند ما برای مرمت و بازسازی اشیای موزه از کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و متخصصان بین المللی نیز کمک می گیریم».

ایشان چشم انداز و دورنمای موزه را چنین ارزیابی کردند:

«موزۀ ارمنیان تهران هنوز در بین جامعۀ ارمنی به اندازه کافی معرفی نشده است و ما برای ارزیابی فعالیت های ترویجی موزه برنامه هایی داریم؛ مثلاً، در حال ایجاد تارنما برای موزه هستیم. برگزاری کلاس ها و کارگاه های آموزشی برای شناساندن فرهنگ و هنر و تاریخ ارمنیان ایران جزو برنامه های آتی ماست.

خوشبختانه، به لطف کمک جامعۀ ارمنی (ارمنیان تهران و دیگر نقاط ایران) اشیای موزه هم از لحاظ تعداد و هم از لحاظ کیفیت در حال افزایش است و نیز روز به روز بر تعداد  بازدیدکنندگان موزه افزوده می شود، که شامل ارمنیان، هم وطنان غیر ارمنی و گردشگران خارجی است. امید داریم بتوانیم با فعالیت های این موزه گام کوچکی در راه شناساندن میراث غنی ارمنیان ایران و تهران به جامعۀ ایرانی برداریم».

پی نوشت ها:

mouseion  1ـ

muses 2ـ

International Council of Museums (ICOM) 3ـ