|
شهرستان سلماس، از شهرهای به نسبت پرجمعیت آذربایجان غربی است که در شمال ارومیه و جنوب خوی قرار گرفته است. در این شهرستان، تاکنون بیش از 39 کلیسای تاریخی ارمنی شناسایی شده که بیشتر آنها را در محدوده زمانی بین قرن سیزدهم تا نوزدهم میلادی ساخته اند. متأسفانه، بیشتر آنها به مرور زمان ویران شده و اثری از آنها برجای نمانده است. از این میان، کلیسای تاریخی گئورگ مقدس در روستای هفتوان اهمیتی ویژه دارد. این اهمیت بیشتر به دلیل کشف بقایای نقش های دیواری ارزشمند آن است.  تصویر1: نمای ورودی کلیسا مرحله اول طرح پژوهش و مرمت موضعی و لایه برداری از نقش های کلیسای گئورگ مقدس در روستای هفتوان سلماس از طرف معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی در مرداد و شهریور1393ش اجرا شد و در ظرف دو ماه به پایان رسید. طی دو ماه فعالیت مستمر، نورگیرهای گنبد اصلی کلیسا، که در وضعیتی نابسامان قرار داشتند تعویض و به جای آنها نورگیرهای مناسب تری نصب شد. همچنین، پایه های برج ناقوس کلیسا را، که فرسوده شده بود، مرمت موضعی و استحکام بخشی کردند. از همه مهم تر اینکه دو ستون از چهار ستون اصلی کلیسا، در ضلع شرقی و نزدیک به فضای محراب، باتوجه به نشانه های وجود نقش های دیواری رنگی، لایه برداری شد. این ستون ها را، که شکل مکعب مستطیلی و ارتفاعی حدود 5/5 متر دارند، به همراه سطوح داخلی دیوارهای کلیسا، در زمان های گذشته به وسیله اندود گچی، گچکاری کرده اند. این اندود در بخش هایی از ستون ها ریخته است. در پس اندود، بقایایی از نقش های دیواری(فرسک) وجود دارد. بر همین اساس، طی دو ماه، سطح گچی روی نقش ها با ظرافت و احتیاط لایه برداری شدند. در پایان کار، در هریک از اضلاع ستون یکم و دوم چهار نقش در مجموع هشت نقش رنگی، با نقوش انسانی و حیوانی و گیاهی و هندسی نمایان شد. گزارش مشروح آن در شماره 72 فصلنامه پیمان انتشار یافته است.(4) در مرحله دوم طرح، که در 1397ش به دست پیمانکار به اجرا درآمد، بخش های بیشتری از این نقش ها نمایان شد. نقش های به دست آمده در این مرحله مطالعاتی را به سه بخش می توان تقسیم کرد: الف) نقش های بدنه ستون های کلیسا ب) نقش های دیواره جنوبی کلیسا ج) نقش های دیواره شمالی کلیسا. الف) نقش های بدنه ستون های کلیسا  تصویر2: پلان کلیسا و شمارۀ ستون های 1، 2، 3 و 4 و موقعیت نقش های دیوارشمالی(5) و جنوبی(6) علاوه بر هشت نقش به دست آمده در مرحله اول مطالعات، در مرحله دوم نیز هشت نقش بر اضلاع ستون های کلیسا به دست آمد که متأسفانه به برخی از آنها آسیب بسیار وارد شده است. لایه برداری اضلاعِ نزدیک به دیوارهای شمالی و جنوبی نشان داد که در بیشتر این اضلاع نقشی ایجاد نشده و بدون نقش رها شده اند. علت آن است که این اضلاع کمتر در معرض دید قرار دارند و کاملاً طبیعی است که هنرمند نقاش هنر خود را در اضلاعی به نمایش گذارد که در معرض دید بیشتری هستند. بنابراین، بیشتر آنها در اضلاع قابل دید و متمایل به فضای داخلی کلیسا ایجاد شده اند. همانند نقش های قبلی نقش تحتانی همه ستون ها تصویر مشابهی از ترنج لوزوی مرکزی با تزیینات حاشیه های آن است و نقش های اصلی در قاب فوقانی ستون ها ایجاد شده است. با توجه به هشت نقش به دست آمده در مرحله اول لایه برداری، شماره گذاری ستون ها و نقش های به دست آمده در مرحله دوم نیز در ادامه شماره گذاری نقش های قبلی صورت گرفت (تصویر2). ستون3، نقش 9 این نقش در بخش فوقانی ضلع غربی ستون 3، در قاب مستطیلی به ابعاد 79×90 سانتی متر و درست، در ابتدای ورودی قرار گرفته است. متأسفانه، به شدت آسیب دیده و به همین دلیل، تشخیص دقیق نقش امکان پذیر نیست. در قسمت های باقی مانده، تنها بقایای بالا تنهسه مرد بر جای مانده است. دو نفر از آنها ریش بلندی دارند و دور سر آنها، هاله ای مقدس ایجاد شده و به نظر جزو حواریون یا قدیسان مسیحی هستند(تصویر 3 و 4).
ستون3، نقش 10  تصویر5: تصویر و طرح نقش تحتانی ستون سوم بعد از لایه برداری این نقش در بخش تحتانی ضلع غربی ستون 3، در قاب مستطیلی به ابعاد 79×90 سانتی متر ایجاد شده و خوشبختانه، به نسبت کامل و سالم باقی مانده است. این نقش شامل طرح هندسی یک ترنج لوزوی مرکزی بزرگ و نقش های گیاهی و اسلیمی در حاشیه هاست. (تصویر5). ستون4، نقش 11 این نقش در بخش فوقانی ضلع شرقی ستون 4، در قابی به ابعاد 79× 90 سانتی متر ایجاد شده و تا انـدازه ای، سالم باقی مانـده است. فـردی سوار بر اسـب را با ردای بلـند نارنـجی رنـگ و چـین و چـروک دار نشان مـی دهـد که ظاهراً در حـال تاخـت است. پرسپکتـیو و حرکات بـدن اسـب و سـوارکار به خـوبی نـشان داده نشـده اسـت. در زیـر پای اسـب، آثار گیـاهان و درختچه های کوچـک دیـده می شـود که متـأسفانه، چندان واضح نیست و بخـشی از آن از بین رفتـه است. شخص سواره ریـش بلنـدی دارد و با دستانـش زین اسـب را گرفته است (تصویر6 و7).
ستون4، نقش 12  تصویر8: نمای نزدیک نقش تحتانی ضلع شرقی ستون چهارم این نقش در بخش تحتانی ضلع شرقی ستون 4، در قـابی به ابعـاد 79×90 سانتـی متر ایجـاد شده و هـمانند نقش تحتانی دیگر ستون ها دارای طرح یـک ترنـج لوزوی مرکـزی بزرگ در وسـط قـاب و نقـش های اسلیـمی و گیاهـی در حاشیه است ولی نقش های آن به نسبت دیگر نقش ها، وضعیت مطلوب تر و واضح تری دارد. (تصویر8). ستون1، نقش 13 این نقـش در بخش فوقانی ضلع شرقی ستون 1، در قابـی به ابعـاد 79×90 سانتـی متر ایجاد شده و نسبـت به دیگر نقش ها سالـم تر است. تصویـر بانویـی نشستـه بـر تخـت را نشان می دهـد کـه فرزنـدی خـردسـال را در آغـوش گرفتـه است. نقـش فرزند خردسال هالـه ای زردرنگ به دور سر دارد و به احـتمال بسیار، تمثال مـبارک حـضرت مریم و عیسی مسیح است. بر بالای سر حـضرت مریم، دو فرشته بال دار دیـده می شود که تاج سه پـره ای را در دو طرف در دست گرفـته اند. پشـت سـر حـضرت مریـم، تصویـر دو گل قرمـز و زرد رنگ، که شکـوفـه هایی باز شده دارنـد، به تصویر کشیـده شده و حاشیه های قاب نیز، مانند ستـون دیگـر، دارای نقش های اسلیـمی و گیاهـی است (تصویر9 و 10).
ستون1، نقش14 این نقش در بخش تحتانی ضلع شرقی ستون 1، در قابی به ابعاد 79×90 سانتی متر ایجاد شده و همانند نقش تحتانی دیگر ستون ها، دارای طرح یک ترنج لوزوی مرکزی بزرگ در وسط کادر و نقوش اسلیمی و گیاهی در حاشیه است. ستون2، نقش 15 این نقش در بخش فوقانی ضلع شرقی ستون 2، در کادری به ابعاد 79×90 سانتی متر ایجاد شده. متأسفانه، بخش بالای نقش از بین رفته است. تصویر سوارکاری را نشان می دهد که نیزه بلندی را در دهان حیوانی عجیب فرو می کند که در زیر پای اسب قرار دارد. در کناره ها نیز، هاشورهایی ایجاد کرده اند که امتداد آنها در بالای قاب تخریب شده است (تصویر11). به دلیل تخریب بخش هایی فوقانی این نقش را لایه برداری نکردند. ستون2، نقش 16  تصویر11: تصویر و طرح نقش ضلع شرقی ستون دوم بعد از لایه برداری این نقش در بخش تحتانی ضلع شرقی ستون 2، در کادری به ابعاد 79×90 سانتی متر ایجاد شده و چیز زیادی از آن به جا نمانده است ولی به نظر می رسد با توجه به تکراری بودن نقش های تحتانی ستون یکم، این نقش هم طرح یک ترنج لوزوی مرکزی با نقش های گیاهی و اسلیمی در حاشیه است. ب) نقش های دیواره جنوبی کلیسا یکی از نقش های مهم ظاهر شده در کلیسای هفتوان نقش دیواره جنوبی کلیساست. این نقش خود ترکیبی از پنج نقش کوچک تر است که هرکدام در قابی جداگانه ایجاد شده. از این میان، دو نقش، که سالم ترند، در سطح فوقانی و سه نقش دیگر در بخش تحتانی ایجاد شده است (تصویر 12). نقش فوقانی سمت راست این نقش، که از بقیه سالم تر مانده، تصویر مردی را سوار بر اسب نشان می دهد. در پشت سر وی، کودکی با نیزه به نسبت بلندی در دست و کوله ای بر پشت تصویر شده است. سوار در حال حرکت در میان گل ها و گیاهان است. در تصویر، پرسپکتیو و حرکات بدن اسب و افراد به خوبی نمایش داده نشده است (تصویر 15).
نقش تحتانی سمت راست متأسفانه، بخش های پایینی این نقش از بین رفته است. در قسمت های موجود، تصویر فرشته بال داری به رنگ آبی دیده می شود که بال های خود را افراشته است. در مقابل وی، فرد کوچک دیگری قرار گرفته که با طوماری در دست و کلاه سه پره عجیبی بر سر به درختی تکیه کرده است. در پایین تصویر وی، بقایای کلاه مشابه دیگری دیده می شود. به نظر می رسد فردی دیگری نیز در تصویر بوده که نقش آن از بین رفته است. بقایای گل ها و گیاهان و درختچه هایی نیز در پشت سر فرشته دیده می شود( تصویر15). نقش میانی قاب پایین این نقش نیز آسیب جدی دیده و بخش های اصلـی آن از بین رفتـه است. در بخـش های باقـی مانده، تصـویر پیرمـردی با ریش سفیـد بلند دیده می شود که دست هایش را به حالت دعـا بالا آورده است. از چـند و چـون دیـگر قسمـت های این نقـش اطلاعـی در دسـت نیست( تصویر13). نقش فوقانی سمت چپ این نقش تصویر فردی را سوار بر اسب و در حال فرو کردن نیزه ای بلند در دهان حیوانی عجیب نشان می دهد که پشت به زمین در زیر پاهای اسب افتاده است. این حیوان ظاهراً، خزنده ای با دم مارپیچی بلندی است. سوار شنل قرمز رنگ بلندی بر تن و هاله ای زردرنگ به دور سر دارد. گویا، شخصیتی مقدس و ربانی است. در فاصله نقش های سمت چپ و راست، که با قاب مستطیلی متمایز شده اند، فضای شیب دار است که به نورگیر کلیسا منتهی می شود(تصویر14).
نقش تحتانی سمت چپ این نقش نیز به شدت آسیب دیده است. قسمت های به جا مانده اسبی را نشان می دهد که گویا سوار آن از اسب پیاده شده و پشت به اسب قرار گرفته است. تصویر شخص به کلی از بین رفته. تنها، بقایای شنل تیره رنگ و بخشی از موهای سر وی دیده می شود. در گوشه نقش و بالای تصویر اسب، نوشته ای به خط ارمنی وجود دارد که به نظر می رسد امضای هنرمند نقاش باشد. کل این تصویر را قابی مستطیلی احاطه کرده که با نقش های اسلیمی و گل و بوته تزیین شده است. سطوح فوقانی دیوار کلیسا و بالای تصویر نیز، گویا دارای نقش های دیگری است که آثار اندکی از آنها در زیر اندود گچی، که روی آنها را پوشانده، به چشم می خورد. به نظر می رسد با خواناسازی و لایه برداری آن در آینده بتوان نقش های این قسمت ها را نیز نمایان کرد(تصویر 14). ج) نقوش دیوار شمالی کلیسا پرکارترین و مفصل ترین نقش های به دست آمده در کلیسای هفتوان نقش های دیواره شمالی و حدفاصل بین دو نیم ستون این ضلع است. این نقش ها، که همگی آنها را در یک قاب مستطیل شکل ایجاد کرده اند، از قسمت های جداگانه ای تشکیل شده اند. همگی آنها به داستان رستاخیز و حیات پس از مرگ، داوری اخروی، سنجش اعمال، بهشت و جهنم و در نهایت، مجازات و عذاب دردناک برای گناهکاران اشاره دارد (تصویر16). در بخش سمت چپ و در قاب مستطیل شکلی که درون آن به شش دایره کوچک تقسیم شده تصویر صورت شش فرد نقش شده است. همگی آنها به سمت راست نگاه می کنند و دور سرشان، هاله هایی از نور ایجاد شده. گویا، از قدیسان (احتمالاً حواریون) مسیحی هستند. در کنار آن، نقش باغی با درختان و گل ها و گیاهان زیبا و آدم هایی دیده می شود که در حال تفریح و قدم زدن هستند. احتمالاً، نقاش در این تصویر قصد داشته بهشت و زندگی نیکوکاران را در آن نمایش دهد. در بخش پایین همین نقش، صحنه ای از شش گروه چهار نفره انسانی وجود دارد که هرکدام از آنها برروی سنگ ها یا صخره هایی جداگانه قرار دارند. فاصله بین آنان با گل ها و پرندگان و افراد تزیین شده است (تصویر17). مرکز تصویر به فرشتگان، دیوان و سنجش اعمال و ترازوی حساب و کتاب اعمال اختصاص دارد. همان داستان حیات پس از مرگ را حکایت می کندکه مطابق آن اعمال و رفتار انسان ها در طول زندگی به دقت ارزیابی می شود. در گوشه این صحنه، فرشته بال داری به چشم می خورد که روی دو زانو نشسته و در حال دمیدن در شیپوری بلند است (یادآور صور اسرافیل یا فرشته شیپورزن در روز رستاخیز در آیین مسلمانان). در پایین این صحنه، فرشته بال دار بزرگی با هاله ای زردرنگ به دور سرش تصویر شده است. فرشته ایستاده و نوزادی در دامن دارد. روبه روی این فرشته، موجودی کوچک اندام و کریه المنظر با موهای سیخ شده قرار گرفته که در حال رد و بدل کردن طوماری با فرشته است. در پایین نقش نیز، موجود دم دار و عجیب دیگری به رنگ سیاه با حالت نیم خیز و با کلاه سه شاخه روبه روی فرشته دیده می شود. در کنار این نقش، صحنه سنجش اعمال به تصویر کشیده شده است. در این صحنه، فرشته بال دار بزرگی ترازوی سیاه رنگ بزرگی در دست دارد. ترازو با سه قطعه زنجیر بلند به دسته متصل شده است. در یک کفه آن، ماده ای سیاه رنگ و در کفه دیگر، ماده ای سفید دیده می شود. دور کفه سیاه رنگ دو موجود بال دار با کلاه های سه پره شاخ دار دست های خود را به زنجیر ترازو آویزان کرده اند. روی آن نیز، یک موجود کوچک اندام بال دار قرار گرفته است. در پایین همین صحنه، موجود سیاه رنگ شاخ دار دیگری دیده می شود که در حالت نشسته قرار گرفته و چیزی شبیه به عصا در دست دارد (تصویر 18). در سمت راست تصویر اصلی، نقشی از در ورودی گناهکاران و مجرمان به دوزخ! صحنه های شلوغ و آشفته ای از عذاب و شکنجه، دیگ بزرگی از آتش در حالی که شعله های آن از هرسو زبانه می کشد، تصاویر حیوانات شاخ دار و عجیب و غریب، مارها، دیوان شاخ دار و دم دار و تصاویر متعددی از عذاب و شکنجه گناهکاران ایجاد شده است. در مرکز این صحنه، هیولا یا دیو شاخ داری دیده می شود که به روی تخت نشسته است. روبه روی او، سه دیو کریه المنظر کوچک تر به صورت برهنه ایستاده اند. در پایین همین نقش، صحنه هایی از مارهای پیچیده به دور گناهکاران برهنه و نگون بخت و هیولاهای دم دار و شاخ دار با چنگال های سه شاخه و بلند ایجاد شده است (تصویر 19).
در بخـش بالای این تصاویـر نیز، با استـفاد از خـطوط و رنـگ های سیاه و تیـره به صورت استیلیزه و بدون رعایت کردن پرسپکتیو، صحنه هایی از شکنجه گناهکاران، فروکردن سیخ های آهنین در گوش، مارگزیدگی با چشمان بسته و فوران آتش از دهان مار یا اژدها و … را تصویر کرده اند. متأسفانه، به دلیل گذشت زمان و نفوذ اندود گچی تصاویر وضوح کافی ندارند و به سختی، قابل تشخیص هستند. این نقش ها به رغم کیفیت پایین و عدم رعایت برخی اصول طراحی، همچون پرسپکتیو و تناسبات اندام ها، برخی تضادها مانند شب و روز، زشتی و زیبایی، بهشت و جهنم، خوبی و بدی، نور و تاریکی و … را نشان می دهند. در این نقش ها فرشتگان، قدیس ها و انسان های ربانی با تصاویر روشن و رنگی و شاد طراحی شده اند درحالی که دیوها و زشتی ها را با نقش های سیاه، تیره و تاریک تصویر کرده اند. هنرمند به نوعی به مدح خوبی و نیکی و زیبایی پرداخته و زشتی و پلیدی را مذموم و ناپسند جلوه داده است. با توجه به ویژگی های تاریخی و موقعیت خاص کلیسای هفتوان انتظار می رود علاوه بر نقش هایی که طی دو مرحله خواناسازی بر روی ستون ها و سطح دیوارهای داخلی کلیسا به دست آمده، نقش های دیگری نیز به دست آید. این مهم نیاز به بررسی های بیشتر و لایه برداری سطح دیوارها دارد که امید است در مراحل بعدی پیگیری شود و ادامه یابد. در بخـش هایی از سطـوح داخـلی دیوار، به ویـژه، در دیـواره شمالـی و بالای نقـش های به دست آمده اخیر، بخشی از اندود گچی ریخته و بقایای نقش های انسانی در زیر آنها نمایان است. نشانه های تأثیر هنر ایرانی و اسلامی بر معماری و نقش های دیواری این کلیسا و دیگر کلیساهای شمال غرب و بالعکس قابل توجه است. تفسیر و تحلیل این نقش ها به ویژه نقش هایی که به زندگی پس از مرگ و حیات اخروی مربوط اند و موضوعات مشترک این چنینی در دو آیین اسلام و مسیحیت حاوی نکاتی است که می تواند بسیار مهم باشد. به نظر می رسد با مطالعه گسترده تر این نقش ها بتوان جنبه های دیگری از تأثیر و تأثرات متقابل هنر ایرانی ـ اسلامی و هنر ارمنی را شناسایی کرد. نکته مهم دیگر در خصوص این نقش ها حفاظت و مرمت آنهاست. گذر زمان، رطوبت هوا، نور شدید، بازدید گردشگران و بی توجهی به این نقش ها از عواملی است که می تواند آسیب جدی به آنها وارد کند. در حال حاضر هم، این نقش ها وضعیت مطلوبی ندارند و بخش هایی از آنها به سختی قابل تشخیص است و چنانچه همچنان به حال خود رها شوند وضوح خود را از دست داده و به طور کامل، محو خواهند شد. بنابراین، نیازمند توجه جدی و فوری و اتخاذ روش و تصمیم درست و کاربردی برای حفاظت و مرمت اند. نگارندگان این نوشتار هیچ گونه ادعای تخصصی در باب موضوع ندارند و صرفاً، با هدف طرح مسئله، آگاه سازی و تشویق علاقه مندان و صاحب نظران این حوزه اقدام به معرفی این نقش ها در حد بضاعت علمی خود کرده اند و هرگونه بحث در خصوص تفسیر این نقش ها و تجزیه و تحلیل و مرتبط ساختن آنها با رستاخیز و زندگی پس از مرگ در آیین های اسلام و مسیحیت و دیگر ادیان آسمانی را به صاحب نظران این حوزه واگذار می کنند. پی نوشت‌ها: 1- بخش نخست این مقاله در شماره 72 فصلنامه پیمان به چاپ رسیده است. ر.ک: هومن بخشایی؛ بهروز خان محمدی، «گزارش لایه برداری و مطالعه نقش های دیواری کلیسای تاریخی هفتوان سلماس»، پیمان، ش72 (تابستان1394): 223 ـ 235. 2- دانشجوی دکتری باستان شناسی دانشگاه بوعلی سینای همدان، کارشناس اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی 3- کارشناس ارشد مرمت آثار تاریخی از دانشگاه هنر تهران و مدرس دانشگاه 4- هومن بخشایی و بهروز خان محمدی، «گزارش لایه برداری و مطالعه نقش های دیواری کلیسای تاریخی هفتوان سلماس»، پیمان، ش72 (تابستان 1394): 223 ـ 235. منابع: بخشایی، هومن ؛ خان محمدی، بهروز. «گزارش لایه برداری و مطالعه نقش های دیواری کلیسای تاریخی هفتوان سلماس». پیمان. ش 72. تابستان1394: 223ـ 235. خان محمدی، بهروز. «پراکندگی کلیساهای تاریخی ارمنیان در آذربایجان غربی». پیمان، ش31. بهار1384: 78 ـ 88. گزارش ثبتی کلیسای هفتوان. بایگانی فنی اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان غربی. هویان، آندرانیک. کلیساهای ارمنیان ایران، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی، 1382،ص132. |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 86سال بیست و دوم | زمستان 1397 | 196 صفحه
|
