|
اشاره  دکتر صادق سجادی فصلنامۀ پیمان، که در 1375ش با همراهی جمعی از ارمنیان دوستدار پیوند فرهنگی میان دو قوم پارس و ارمن به جمع خانوادۀ بزرگ مطبوعات ایران پیوست، از همان سال های نخست انتشار چشم امیدی به مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی داشت که در قالب معتبرترین موسسۀ علمی ـ پژوهشی به تحقیق،تفحص، تدوین و انتشار دانشنامه های تخصصی و کتب مرجع معارف بشری و به ویژه ایرانی پرداخته و می توانست مرجع گران بهایی برای ادامۀ زندگی فرهنگی پر محتواتر فصلنامه باشد. ارسال مرتب شماره های فصلنامه به این مرکز و حسن نیت فرهیختگانی چون دکتر صادق سجادی، معاون پژوهشی، مدیر بخش تاریخ، سرویراستار تاریخ دورۀ پس از اسلام و عضو و دبیر شورای عالی علمی مرکز، که خود معتقد به ضرورت بازبینی هرچه بیشتر مشترکات فرهنگی و ادبی دو قوم بود، از تابستان سال جاری زمینۀ همکاری های تنگاتنگی را باعث شد. اهدای نسخۀ کامل مجلدات دایرهالمعـارف بـزرگ اسلامـی به هیئت تحریریۀ پیمان، که هم اینـک در کتابخـانۀ موسسـۀ ترجمه و تحقیق هور در اختیار فـرهنگ دوستـان ارمنــی قـرار گرفته، شاهدی بر نزدیکی این دو نهاد فرهنگی است.  دایره المعارف بزرگ اسلامی هدف و روند تحقیقات دکتر صادق سجادی و گروه پژوهشگران بخش تاریخ مرکز دائرۀالمعارف در مورد پیوند همه جانبۀ ایران با ارمنستانی که سرزمینش بارها و بارها ناظر، شاهد و بعضاً میزبان تقابل قدرت هایی چون مادها، آشوریان، هخامنشیان، بیزانس، تیموریان، ترکمانان، صفویان، عثمانیان و روسیۀ تزاری بوده است، مبتنی بر گنجینه ای غنی از برگ های نوشته و نانوشتۀ تاریخ اقوام منطقه است که در نهایت، منجر به روشنگری هرچه بیشتر روابط ادبی ـ فرهنگی آن اقوام، از جمله پارسیان و ارمنیان، خواهد شد. نزدیکی اهداف فرهنگی و خلوص نیت دکتر سجادی سبب شد تا از ایشان بخواهیم در مقاله ای به معرفی مرکز دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی بپردازند. |
|
سازمان و دوایر پژوهشی مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی  سردر مرکز دایره المعارف اسلامی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی مؤسسه‌ای علمی ـ پژوهشی است که در اسفند 1362ش به منظور تحقیق، تدوین و انتشار دانشنامه‌های عمومی و تخصصی و کتاب های مرجع در ابعاد مختلف معارف بشری، به ویژه، فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی بنیاد نهاده شد. برای تحقق این هدف پی‌ریزی سازمان علمی منسجمی، که برخوردار از توانایی های عالی باشد، ضروری می‌نمود. بدین سبب، طراح و بنیان گذار این مرکز، آقای کاظم موسوی بجنوردی، شماری از برجسته ترین دانشمندان و محققان ایرانی را به همکاری فراخواند. هستۀ اولیه این سازمان علمی، با بررسی شیوه‌های دانشنامه نگاری، به تبیین راه های وصول به این اهداف و تهیه و اجرای طرحی علمی پرداخت و در نخستین گام تألیف دایره المعارف بزرگ اسلامی را در دستور کار خود قرار داد. اجرای طرح عملاً از اواسط 1363ش آغاز شد. اگرچه در آغاز دشواری هایی از لحاظ گردآوری ابزارهای تحقیق، به ویژه، ایجاد کتابخانه‌ای غنی مشتمل بر اصیل ترین و معتبرترین منابع تاریخ و فرهنگ اسلامی و ایرانی وجود داشت به تدریج به موازات تشکیل و توسعۀ کتابخانه، سازمان علمی مرکز نیز با دعوت از محققان شناخته شده و نیز پژوهشگران جوان گسترش یافت و هم اکنون، بیش از سیصد تن از اساتید برجسته، نویسندگان و محققان متعدد، به صورت پیوسته یا وابسته، در داخل و خارج از کشور با این مرکز همکاری می کنند. تاکنون بیش از هفتصد هزار جلد کتاب و نشریۀ ادواری، در کلیۀ زمینه‌های تاریخ و فرهنگ اسلامی و ایرانی، به زبان های شرقی و غربی، در کتابخانۀ این مرکز گرد آمده و این مجموعه را به بزرگ ترین کتابخانۀ تخصصی کشور تبدیل کرده است. کتابخانۀ دیجیتال نیز با ده ها هزار عنوان، به صورت تمام متن، از طریق شبکۀ اینترنت مرکز در اختیار محققان و نویسندگان قرار گرفته که البته به جز محققان این مرکز دیگر پژوهشگران نیز از آن استفاده می‌کنند. اتصال مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی به شبکه‌های رایانه‌ای جهانی ارتباط علمی استواری میان این مرکز و دیگر مؤسسات پژوهشی، دانشگاه ها و کتابخانه‌های بزرگ جهان ایجاد کرده و سبب غنای بیشتر این کتابخانه شده است. در طول این سالیان، سازمان کتابخانه و مرکز اسناد این مرکز به جمع آوری و خرید و یا پذیرش کتاب های خطی و نفیس و کتابخانه های شخصی اهدایی نیز اهتمام داشته است و این مجموعه ها در مخازن مخصوص، که برای این منظور در نظر گرفته شده است، نگهداری می شود. سازمان علمی مرکز دایره المعارف 1. سرویراستاری: کلیۀ طرح های در دست اقدام پژوهشی زیر نظر سرویراستار و بنیان گذار این مرکز، کاظم موسوی بجنوردی، قرار دارد. کلیۀ مقالات و آثار در هریک از مراحل گزینش مدخل و تألیف و ویرایش های متعدد علمی و فنی به نظر سرویراستار می رسد. علاوه بر این، سرویراستار، به منزلۀ مدیر عالی مرکز و رئیس شورای عالی علمی، بر کلیۀ کارگروه های تخصصی، بخش های پژوهشی و دوایر وابسته به امور علمی و اداری و همایش ها نظارت کامل دارد. 2. معاونت پژوهشی و فرهنگی: این معاونت، که در نمودار سازمان علمی مرکز بلافاصله پس از مدیریت و سرویراستاری قرار گرفته است، به منزلۀ قائم مقام سرویراستاری، بر کلیۀ امور پژوهشی و طرح های تحقیقاتی مرکز نظارت دارد. معاونت پژوهشی همچنین، به عنوان عضو پیوستۀ کلیۀ کارگروه های تخصصی پژوهشی مرکز، در تصمیمات اتخاذ شده از سوی این کارگروه ها نقش مستقیم ایفا می کند. بررسی اولیۀ کلیۀ مقالات پژوهشی، که برای طرح های مختلف تألیف و تصنیف می شود و رد یا تصویب یا ارائۀ پیشنهاد برای تهذیب و تکمیل آنها از دیگر وظایف این معاونت است. همچنین، تنظیم و تبویب مراحل اجرای همایش های پژوهشی مرکز نیز مستقیماً زیر نظر سرویراستاری و معاونت پژوهشی اجرا می شود. معاونت پژوهشی مرکز از آغاز تصویب و شکل گیری تاکنون در اختیار آقای دکتر سید صادق سجادی بوده که در ضمن مدیر بخش تاریخ و عضو و دبیر شورای عالی علمی مرکز نیز هست. 3. شورای عالی علمی: این شورا، مرکب از 48 تن از اساتید برجستۀ ایران شناس و اسلام شناس داخل و خارج از کشور، عالی ترین مرجع سیاست گذاری مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی به ریاست سرویراستار مرکز است. کلیۀ طرح های پژوهشی، تصمیم گیری برای ایجاد کارگروه های تخصصی، تصویب یا رد مدخل های مهم پیشنهادی و مذاکره در مورد آنها، تصمیم برای برگزاری همایش ها و بسیاری موارد دیگر در شورا مطرح و در مورد آنها مذاکره می شود. مصوبات شورا، که بلافاصله به دوایر پژوهشی ابلاغ می شود، برای همۀ دوایر و محققان لازم الاجراست. علاوه بر شورای عالی علمی هریک از طرح های پژوهشی خردتر نیز دارای شورای علمی و شورای مشاوران مخصوص است که جزئیات اجرا و تداوم آن طرح را تعیین می کنند. این شوراهای خردتر نیز، در سیاست های کلان، تابع شورای عالی علمی مرکزند. 4. بخش های پژوهشی: دایره المعارف بزرگ اسلامی به منزلۀ مهم ترین و اولین طرح پژوهشی مرکز دارای سازمانی است که طی سی سال فعالیت و کسب تجربه های گران بها راه را برای تحقیق و تدوین دانشنامه های دیگر هموار کرده است. سازمان دایره المعارف بزرگ اسلامی دارای پانزده بخش پژوهشی است که هریک در حوزۀ فعالیت خود و در محدودۀ طرح های مصوب سرویراستاری و شورای عالی علمی از استقلال برخوردارند. بخش اعظم شورای عالی علمی را مدیران این بخش های پژوهشی تشکیل می دهند. این بخش ها عبارت اند از: ادبیات عرب، ادبیات غیر عربی (فارسی و ادبیات دیگر ملل مسلمان)، تاریخ، کلام و فرق، جغرافیا، علوم، فقه و علوم قرانی و حدیث، فلسفه، عرفان، ادیان، مردم شناسی، ایران شناسی، زبان شناسی، موسیقی و حقوق. هریک از بخش های پژوهشی شامل یک مدیر و یک یا دو دستیار است. تمامی مدیران بخش ها در کمیسیون بررسی مدخل ها به تناوب شرکت می کنند. مذاکره با نویسندگان و محققان مبرز و جذب آنان، توزیع مدخل ها، پیگیری و دریافت مقالات، ویرایش علمی آنها، تألیف مقالات و شناسایی و اعلام منابع جدید به کتابخانه برای تهیۀ آنها از جمله وظایف مدیران و دستیاران بخش هاست. 5. بخش گزینش عناوین: بخش گزینش عناوین هم زمان با تأسیس مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی در 1362ش تحت عنوان «مرکز فیش های علمی» آغاز به کار کرد. وظیفۀ این بخش استخراج و تنظیم مدخل های دایره المعارف های منتشر شده از سوی مرکز از راه بررسی منابع معتبر و نیز دانشنامه هاست. با توجه به وسعت موضوعات در زمینه های تاریخ، جغرافیا، ادب، فلسفه، کلام، فرقه شناسی، فقه و علوم قرآنی، عرفان، ادیان، هنر، ایران شناسی و موسیقی استخراج مدخل های دانشنامه ای این موضوع ها نیازمند مراجعه به انبوهی منابع دست اول و معتبر است. مدخل های استخراج شده، بر حسب حروف الفبا و سپس، بر حسب تعلق به هریک از بخش های پژوهشی دسته بندی می شود و طی جلسات مکرر، با حضور معاونت پژوهشی و مدیران بخش ها، مورد بررسی قرار می گیرد. مدخل های تصویب شده برای تصویب نهایی به دفتر سرویراستاری ارسال و پس از تصویب نهایی، برای تألیف به بخش های مربوط ابلاغ می شود. اعضای بخش گزینش عناوین شامل یک مدیر و دو دستیار پیوسته است. کارگروه بررسی و تصویب مدخل ها نیز متشکل از مدیر بخش گزینش عناوین، معاون پژوهشی، مدیران هر یک از بخش های پژوهشی (به تناوب) و شخص سرویراستار است. 6. بخش پرونده‌های علمی: وظیفۀ این بخش شناسایی و گردآوری منابع لازم برای تألیف مقالات، تهیۀ رونوشت از آنها و تشکیل پرونده ای کاغذی یا دیجیتال برای ارسال به نویسندگان مقالات است. بخش گزینش عناوین، مدخل های مصوَب هر حرف را در اختیار مدیر بخش پرونده های علمی قرار می دهد. مدیر بخش، مدخل های تأیید شده را، به ترتیب و با توجه به موضوع، در اختیار پژوهشگران بخش، که هریک از آنان در یک یا چند رشته فعالیت دارند، قرار می‌دهد. پژوهشگران با استفاده از منابع معرفی شدۀ اولیه از سوی بخش گزینش عناوین و هماهنگی با بخش علمی مربوط به شناسایی و گردآوری (رونوشت کاغذی یا رایانه ای) منابع مربوط به هریک از مدخل ها می پردازند. پرونده ای که به این طریق پدید می آید، پس از تأیید مدیر بخش پرونده ها، به بخش پژوهشی مربوط ارسال می شود. از آنجایی که برخی از محققان، به ویژه، مدیران بخش های پژوهشی بر موضوع های مربوط به مدخل های بخش خود احاطۀ کامل دارند، معمولاً برای تألیف مقاله نیازمند تشکیل پروندۀ علمی نیستند. در این موارد، بخش پرونده های علمی پس از تألیف مقاله و بر اساس منابع آن به تشکیل پرونده می پردازد زیرا کلیۀ پرونده های علمی پس از تألیف و ویرایش مقاله جلد و به منزلۀ اسناد علمی برای استفادۀ آیندگان در کتابخانۀ مرکز نگهداری می شود. 7. بخش بررسی: کوشش مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی بر آن است که کلیۀ مقالات دانشنامه ها و مجموعه های تحقیقی منتشر شده از سوی مرکز مستند و مبتنی بر منابع دست اول و معتبر و یا تحقیقات مهم و شناخته شدۀ معاصر باشد. یکی از وظایف بخش بررسی، که مستقیماً زیر نظر سرویراستار کار می کند، بررسی همین نکته و نیز مراجعه به منابع نویسندۀ مقاله برای تعیین صحت و سقم ارجاعات به لحاظ نوعِ استفاده، صحت مطلب ارجاع داده شده و ارجاع دقیق به جلد و صفحۀ هر منبع است. اعضای بخش بررسی، پس از بررسی هر مقاله، گزارشی برای سرویراستار در این زمینه ها تهیه می کنند. نویسندۀ مقاله و مدیر بخش پژوهشی مربوط موظف اند این گزارش را مورد ملاحظۀ دقیق قرار دهند و مواردی را که بخش بررسی و سرویراستار متذکر شده اند اصلاح کنند. بخش بررسی می تواند مراجعه به منبع یا منابع مهم تری را پیشنهاد یا نظر خود را دایر بر صحت و سقم دریافت نویسنده از مطالب منابع ارجاعی اعلام کند. 8. گردش مقالات: هر مقاله، پس از تألیف و امضای مدیر بخش مربوط، به عنوان تصویب اولیۀ مقاله، برای بررسی به دفتر سرویراستاری ارسال می شود. سرویراستار پس از ملاحظۀ مقاله آن را برای بررسی بیشتر نزد معاون پژوهشی می فرستد. در صورتی که مقاله مورد تصویب ایشان قرار گیرد، وارد روند ویرایش می شود و اگر مردود شود، برای تجدید تألیف یا تکمیل یا اصلاح اساسی به بخش پژوهش مربوط باز می گردد. مقالاتی که مورد تأیید سرویراستار و معاون پژوهشی قرار می گیرند از طرف دفتر سرویراستاری نخست به بخش بررسی ارسال می شوند تا ارجاعات داخل مقاله با منابع مورد استفاده تطبیق داده شود. گزارش بخش بررسی، همراه با مقاله، از طریق دفتر سرویراستاری نزد نویسنده یا مدیر بخش باز می گردد. پس از اصلاح موارد تذکر داده شده و ویرایش علمی به دست مدیر بخش مقاله به دفتر سرویراستاری می رود و سرویراستار، ضمن بررسی مقاله، آن را برای ویرایش فنی و حروف چینی به بخش ویرایش و چاپ ارسال می کند. هر مقاله پس از ویرایش فنی و حروف چینی اولیه برای تأیید نزد مدیر بخش مربوط باز می گردد و دستیار بخش موظف است آن را بخواند و با متن اصلی مقاله تطبیق دهد و به امضای نهایی مدیر بخش برساند. پس از آن، مقاله حروف چینی نهایی می شود و پس از امضا و مهر سرویراستار وارد مرحلۀ نهایی چاپ می شود.
10. کتابخانه و مرکز اسناد:کتابخانۀ مرکز در خرداد 1363ش با اهدای تعدادی کتاب از طرف رئیس مرکز دایره المعارف بنیاد نهاده شد. هدف از تشکیل کتابخانه گردآوری منابع مورد نیاز محققان و نویسندگان مرکز است. بر اثر کوشش های محققان و اعضای کتابخانه و به ویژه، توجه خاص رئیس مرکز و نیز فرهنگ دوستان این کتابخانه ـ که مشتمل بر چند صد هزار کتاب چاپی به زبان های مختلف شرقی و غربی، چند هزار نسخۀ خطی، انبوه نسخه های چاپ سنگی و عکسی، فیلم و میکروفیلم، سکه های تاریخی، اسناد و نامه‌های تاریخی، عکس و اسلاید، مجله‌های معتبر علمی و نشریات ادواری به زبان های گوناگون، اطلس‌های جغرافیایی و سایر مواد کتابخانه‌ای مانند فیلم، نوارکاست و لوح های فشرده است ـ هم اکنون معتبرترین کتابخانۀ تخصصی کشور در زمینه های تاریخ و فرهنگ ایران و سرزمین های اسلامی به شمار می رود. بخشی از این کتابخانۀ بزرگ را، علاوه بر خرید ده مجموعۀ اختصاصی ارزشمند، مجموعه های شخصی گران بهایی تشکیل داده است که دانشمندان و محققان نامدار آنها را به این مرکز اهدا کرده اند و اکنون به نام خود آنها نگهداری می شود و در دسترس اهل تحقیق است. کتابخانۀ مرکز اکنون در قالب چندین بخش سازمانی ـ مانند فهرست نویسی(چاپی و خطی و سنگی)، اسناد و نسخه های خطی، تهیۀ منابع، نشریات ادواری، صحافی، عکاسی و انتشارات مشغول به فعالیت است.
آثار منتشر شده در مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی آثاری که از سوی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش های اسلامی و ایرانی)، اعم از انواع دانشنامه ها و مجموعه های پژوهشی، منتشر شده یا در دست تحقیق و تألیف است عبارت اند از: 1. دایره المعارف بزرگ اسلامی این دایره المعارف حاصل کوشش های پژوهشی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی و مشتمل بر مهم ترین ابعاد و وجوه فرهنگ، تمدن، ادب، هنر، تاریخ، فلسفه و علوم در ایران و قلمرو اسلامی است. اجرای طرح عملاً از اواسط 1363ش آغاز و جلد اول آن در 1367ش منتشر شد. تاکنون، که سی سال از تأسیس این مرکز می گذرد، 21 مجلد از دایره المعارف بزرگ اسلامی به زبان فارسی منتشر شده است. اهمیت روز افزون این دایره المعارف و استقبال محققان جهان اسلام و اسلام شناسان و ایران شناسان سراسر جهان این مرکز را تشویق به ترجمۀ آن به زبان های عربی و انگلیسی کرد. ترجمۀ عربی دایره المعارف بزرگ اسلامی، مدتی پس از انتشار جلد چهارم متن فارسی، در همین مرکز به دست مترجمان و استادان مبرز آغاز و نخستین مجلد آن در 1374ش/1995م منتشر شد. تا کنون هشت مجلد از متن عربی دایره المعارف بزرگ اسلامی منتشر شده است. ترجمۀ انگلیسی دایره المعارف بزرگ اسلامی زیر عنوان اینسکلوپدیا اسلامیکا[2] چند سال بعد از سوی مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی لندن به مرکز پیشنهاد و پس از مذاکرات مفصل و ایجاد گروهی مشترک و مرکب از محققان مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی و مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی، اجرای طرح از مرداد 1382ش آغاز و نخستین جلد آن در 2008م در لیدن هلند منتشر شد. تا کنون سه جلد از این دانشنامه منتشر شده است. این دانشنامه مورد استقبال محققان واقع شد و توجه منتقدان و پژوهشگران و محافل دانشگاهی سراسر جهان را برانگیخت. اینسکلوپدیا اسلامیکا در 1389ش/2010م جایزۀ کتاب بین‌المللی سال ایران را به خود اختصاص داد. 2. دانشنامۀ ایران دانشنامۀ ایران دانشنامه ای است عمومی و مشتمل بر مهم ترین وجوه و مباحث فرهنگ و تمدن بشری به زبان فارسی که از سوی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی منتشر می شود. هدف از تدوین این دانشنامه گسترش دانش عمومی نسبت به دستاوردهای علمی و فرهنگی جهان است. به همین مناسبت، بخش بزرگی از مقالات آن از دانشنامه های معتبر جهان (به زبان های مختلف به ویژه،انگلیسی، آلمانی و فرانسه) استخراج و به زبان فارسی ترجمه می شود. اما آنچه مربوط به فرهنگ و تمدن ایران و اسلام است به طور اختصاصی برای این دانشنامه تألیف می شود یا از دایره المعارف بزرگ اسلامی، که از سوی همین مرکز تدوین و منتشر می شود، به دانشنامۀ ایران منتقل می شود. نخستین مجلد دانشنامۀ ایران در1384ش در تهران منتشر شد و تا کنون چهار جلد آن به چاپ رسیده است. 3. دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران این دانشنامه نیز از جمله آثاری است که به دست محققان مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی نوشته و تدوین می شود. تحقیق و تدوین این دانشنامه از اردیبهشت 1387ش/2008م به منزلۀ دانشنامه‌ای تخصصی و مفصل در زمینۀ فرهنگ عامه و مردم‌شناسی ایران آغاز شد و جلد اول آن در 1391ش انتشار یافت و تا کنون سه مجلد از آن منتشر و با استقبال اهل تحقیق روبه رو شده است. نویسندگان این دانشنامه نیز، مانند دایره المعارف بزرگ اسلامی متشکل از محققان ایرانی و غیر ایرانی اند. 4. دانشنامۀ تهران بزرگ دانشنامۀ تهران بزرگ، دانشنامه‌ای تفصیلی و تخصصی است که به منظور تدوین مرجعی جامع، موثق و ناظر بر همۀ جنبه‌های حیات مادی و معنوی تهران بزرگ طراحی شده است. تحولات شتابناک تهران، در چند دهۀ گذشته، چهرۀ این شهر آن چنان دگرگون ساخته که از هویت چند دهۀ پیش خود فاصلۀ بسیار گرفته است. از این رو، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی برای ثبت هویت اصیل تهران برای نسل های آینده تدوین دانشنامه‌ای تفصیلی و تخصصی را با موضوع تهران بزرگ در دستور کار خود قرار داد. دانشنامۀ تهران بزرگ بر حسب سه ناحیۀ کلان شهر تهران، در سه بخش، تدوین خواهد شد. بخش نخست شمیران، بخش دوم شهر تهران و بخش سوم ری. هریک از این سه بخش دارای عناوین خاص خود است که به ترتیب حروف الفبایی تنظیم شده. دو جلد از این دانشنامه، که به شمیران اختصاص دارد در 1392ش/ 2013م منتشر شده است. 5. تاریخ جامع ایران تاریخ جامع ایران عنوان مجموعه ای است بیست جلدی مشتمل بر وجوه مختلف تاریخ سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران از دوران پیش از اسلام تا انقراض قاجار. مراد از ایران در این مجموعه، دنیای ایرانی یا ایران فرهنگی است که همواره قلمرویی گسترده تر از مرزهای جغرافیایی این سرزمین را شامل می شده است. از این وجهه نظر، مجلدات و ابواب مربوط به تاریخ فرهنگی ایران بی شک از اهمیت خاص برخوردار خواهد بود. پنج جلد نخست تاریخ جامع ایران به تاریخ ایران پیش از اسلام اختصاص دارد. موضوع جلدهای اول و دوم و سوم تاریخ سیاسی و موضوع جلدهای چهارم و پنجم تاریخ فرهنگی و اجتماعی ایران پیش از اسلام خواهد بود. جلد نخست تاریخ جامع ایران به تاریخ سیاسی ایران از آغاز دورۀ آریایی ها و دورۀ مادها تا بخشی از شاهنشاهی هخامنشی خواهد پرداخت. در این جلد، پس از معرفی و نقد منابع باستان شناختی و زبان شناختی (به زبان های ایرانی و غیر ایرانی)، تاریخ ایران از کهن ترین ایام (دوران های پارینه سنگی، میان سنگی و نوسنگی) تا پایان دورۀ هخامنشی مورد بررسی قرار می گیرد. در این میان تمدن های برزگی چون ایلام و اورارتو نیز معرفی می شود. سپس، مسئلۀ آریایی ها و مهاجرت های آنان و ورود اقوام ایرانی به فلات ایران به تفصیل بررسی خواهد شد. بخش بزرگی از این جلد به تاریخ سیاسی سلسله های ماد و هخامنشی اختصاص خواهد داشت. تاریخ اساطیری ایران و معرفی سلسله های اساطیری پیشدادی و کیانی پایان بخش این جلد خواهد بود. موضوع جلد دوم تاریخ جامع ایران، تاریخ سیاسی ایران از دورۀ دوم هخامنشیان، سقوط این دولت و عصر سلوکیان است. جلد سوم به دورۀ طولانی اشکانیان و ظهور و سقوط ساسانیان اختصاص یافته است. در این مجلدات نیز با معرفی و نقد منابع باستان شناختی و زبان شناختی (به زبان های ایرانی و غیر ایرانی) آغاز شده و به تفصیل به بررسی تاریخ سیاسی ایران در دوره های سلوکی، اشکانی و ساسانی می پردازد. معرفی دولت های کوچک یونانی ـ ایرانی و دولت های کوچک ایرانی معاصر سلوکیان از دیگر بخش های آن است. همچنین، بخش هایی نیز مشتمل بر بررسی ادوار اشکانیان و ساسانیان در تاریخ حماسی ایران است. موضوع جلدهای چهارم و پنجم تاریخ جامع ایران، تاریخ فرهنگی و اجتماعی ایران پیش از اسلام است. جلد چهارم به اوضاع اجتماعی، اوضاع اقتصادی، تشکیلات اداری، تشکیلات نظامی، باستان شناسی، هنر و معماری در ایران پیش از اسلام از کهن ترین ایام تا پایان دورۀ ساسانی می پردازد. در این میان، مسائل متنوعی چون قوانین، طبقات اجتماعی، آرایش و پوشش، خوردنی ها و نوشیدنی ها، جشن ها و سرگرمی ها، اوزان و مقیاس ها، مالیات، باج و خراج، بازرگانی و گمرک، سکه شناسی، مناصب درباری، درجات نظامی، جنگ افزارها و …. به تفصیل بررسی می شود. جلد پنجم این اثر به آموزش و پرورش، دین و اسطوره، زبان، خط، ادبیات و علوم در ایران پیش از اسلام از کهن ترین ایام تا پایان دورۀ ساسانی اختصاص دارد. مباحثی چون دین زردشتی، مهرپرستی، زروان گرایی، مانویت، جنبش مزدکی، ادیان غیر ایرانی رایج در ایران باستان (به خصوص بودیسم، یهودیت و مسیحیت)، زبان های ایرانی باستان (به خصوص اوستایی و فارسی باستان)، زبان های ایرانی میانه (به خصوص فارسی میانه، پهلوی اشکانی، سُغدی، سَکایی، بلخی و خوارزمی)، ادبیات ایرانی باستان، ادبیات ایرانی میانه، ادبیات شفاهی در ایران باستان، ادبیات مانوی، پزشکی، داروسازی، ستاره شناسی، گاه شماری و … در این جلد به تفصیل مورد بررسی قرار خواهد گرفت. دورۀ اسلامی تاریخ جامع ایران پانزده جلد از این اثر بزرگ را در بر خواهد داشت. جلد اول این دوره (جلد ششم از مجموعه) شامل تاریخ ایران از فتح اسلامی تا ظهور دولت های نیمه مستقل و مستقل است و مباحثی چون فتوح ایران و آخرین روزهای دولت ساسانی، ایران در عصر حکومت قومی عرب، ایرانیان و ظهور دولت عباسی، وزارت و دیوان سالاری ایرانی و قسمتی از حکومت های شرقی و غربی ایران عصر اسلامی را دربردارد. جلد دوم (جلد هفتم از مجموعه) مشتمل بر تاریخ دولت های ایرانی در خراسان، شمال ایران، ایران مرکزی و غربی و جنوبی از طاهریان تا کاکوئیان است و در هریک از این ابواب تاریخ، تشکیلات اداری و سیاسی نیز مورد بحث قرار می گیرد. دنبالۀ آل بویه، غزنویان و ایران در عصر سلجوقیان، برخی سلسله های کوچک تر در غرب ایران، مانند بنی سکمان در ارمنستان و ملوک قراباغ، موضوعات مطرح شده در جلد سوم از دورۀ اسلامی (جلد هشتم از مجموعه) تاریخ جامع ایران هستند. جلد چهارم (جلد نهم از مجموعه) به تاریخ ایران از دوران اتابکان تا بخشی از دوران ایلخانان اختصاص یافته است. در این بخش، دورۀ سلسله های موسوم به اتابکان ـ از اتابکان آذربایجان تا اینجوئیان ـ زمینه های هجوم مغول، جانشینان چنگیز و برپایی دولت ایلخانان، مورد بحث قرار می گیرد و سازمان های سیاسی و اداری این ادوار مطالعه می شود. دنبالۀ ایلخانان تا ظهور صفویان، عنوان جلد پنجم (جلد دهم از مجموعه) است و در همین جا علاوه بر دورۀ دوم ایلخانان به عصر ترکمانان و دورۀ مهم تیموریان و بخشی از صفویان نیز پرداخته می شود. دنبالۀ عصر صفویان و ادوار حکومت افشاریان و زندیان در جلد ششم (جلد یازدهم از مجموعه) مورد بحث قرار می گیرد. جلد هفتم (جلد دوازدهم از مجموعه) به عصر قاجار، تحولات مذهبی، روابط خارجی ایران با عثمانی و دولت های قدرتمند اروپایی، زمینه های قیام و انقلاب مشروطه، نقش های طبقات اجتماعی در تحولات سیاسی و اجتماعی، ورود تمدن جدید به ایران و بسیاری از مسائل دیگر می پردازد. در پیوست های همین مجلد دربارۀ خانات آسیای مرکزی، خانات گنجه و شکی و قراباغ، هرمز و خلیج فارس مطالعه شده است. جلد هشتم تا پانزدهم به تاریخ فرهنگی دنیای ایرانی اختصاص دارد. جلدهای هشتم و نهم مشتمل بر تاریخ علم و ادب و حاوی مباحثی چون نقش ایرانیان در نقل و ترجمۀ آثار علمی به زبان عربی، عصر تصنیف آثار علمی، دانش های فلسفی و کلامی در ایران و در میان ایرانیان، نجوم و ریاضیات، علوم طبیعی و پزشکی، بیمارستان ها، دانش های دینی و مذاهب فقهی، تصوف و فرق صوفیه، تاریخ نگاری و چند مبحث دیگر. جلدهای دهم تا دوازدهم (جلدهای پانزدهم تا هفدهم مجموعه) شامل تاریخ زبان و ادبیات فارسی از آغاز عصر اسلامی تا پایان عصر قاجار خواهد بود. در این جلدها ادبیات فارسی در قلمرو فرهنگی ایران، بر حسب ادوار ادبی مورد بحث قرار می گیرد. دورۀ بازگشت ادبی، ادبیات مشروطه، ادبیات عامه، روزنامه و روزنامه نگاری، ادبیات اقوام ایرانی، تاریخ آموزش و پرورش و … از دیگر ابواب این مجلدات است. جلدهای سیزده و چهارده (جلدهای هژدهم و نوزدهم مجموعه) به تاریخ هنر و معماری ایران ـ شامل هنرهای دستی و تزئینی، نمایشی و آئینی و موسیقی و معماری ـ اختصاص دارد. جلد پانزدهم (جلد بیستم مجموعه) به مباحث تاریخ اجتماعی، نظام حقوقی در ایران، ادیان و مذاهب در ایران، طبقات اجتماعی و حیات عامه می پردازد. کوشش های طراحان و مدیران علمی و اجرایی این اثر بزرگ بر آن بوده تا اثری جامع یا دست کم به نسبت جامع پدید آورند. به طور کلی، این اثر بیست جلدی بیش از 55 عنوان اصلی و 160 عنوان فرعی و حدود سیصد عنوان فرعی تر را در بر می گیرد. در خلال تحقیق و تدوین این اثر، موضوع ها و عناوین فرعی دیگری به نظر رسید که در طرح اولیه وارد شد اما ساختار اصلی طرح تاریخ جامع ایران همچنان به قوت خود باقی است. مجموعۀ قابل توجهی از محققان طراز اول در زمینه های تاریخ و فرهنگ و ادب ایران، که در داخل و خارج از کشور مشغول تحقیق و تدریس اند، در تحقیق و تدوین این اثر بزرگ مشارکت دارند. دورۀ پیش از اسلام به سرویراستاری دکتر حسن رضایی باغ بیدی و دکتر محمود جعفری دهقی و دورۀ پس از اسلام به سرویراستاری دکتر صادق سجادی و همۀ مجموعه زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی تدوین شده است. 6. تاریخ و فرهنگ کرد یکی از طرح های پژوهشی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، که در 1386ش آغاز شد، تحقیق و تدوین تاریخ و فرهنگ کرد و کردستان است. برای اجرای این طرح بخشی با عنوان بخش کردشناسی شکل گرفته و تهیه و تدوین این تاریخ با همکاری شماری از اساتید ایرانی و خارجی آغاز شده است. تدوین تاریخ و فرهنگ مفصل کرد نه تنها می تواند مرجعی برای محققان و علاقه مندان به موضوع به شمار آید بلکه از جهاتی برای شناخت تاریخ و تمدن ایرانی، از پیش از اسلام تا کنون، مفید است. کردها، مطابق با نظر بیشتر کردشناسان، از تبار آریایی ها هستند و از قدیم الایام در فلات ایران زندگی کرده اند و با سایر اقوام ایرانی پیوستگی تاریخی و فرهنگی دارند. توجه به این نکته بسیار مهم است که بیشتر جنگ های مادها با آشوری ها و هخامنشیان با یونانی ها و اشکانیان با رومی ها و ساسانیان با رومی ها و اعراب در مناطق کردنشین رخ داده است. امروزه و با گذشت قرن ها از آن وقایع، هنوز گنجینه ای غنی از ادبیات شفاهی در میان مردم کرد دربارۀ تمامی آن رویدادها وجود دارد. نگاهی به شماری از شاهنامه های کردی نشان می دهد که این فرهنگ چه اندازه برای شناخت اسطوره ها و افسانه های ایرانی مهم است. در دوران اسلامی نیز، هم مرزی سرزمین های کردنشین با بخشی از قلمرو بیزانس و به ویژه، ارمنستان در حوادث قرون نخستین اسلامی و آنگاه، در عصر تقابل تیموریان و ترکمانان و صفویان با عثمانیان از اهمیت خاص برخوردار است. انتظار می رود نخستین جلد این مجموعه به زودی منتشر شود. پی‌نوشت‌ها: 1ـ معاون پژوهشی، مدیر بخش تاریخ و عضو شورای عالی علمی مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی. Encyclopaedia Islamica2ـ |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 69
|
