نمایی از مهمانان حاضر

مراسم یادبود نودونهمین سالگرد نژادکشی ارمنیان در امپراتوری عثمانی، در 2 اردیبهشت 1393ش، به همت مؤسسۀ ترجمه ‏و تحقیق هور، در تالار اجتماعات انجمن اجتماعی ارمنیان تهران برگزار شد. در این مراسم، بیش از دویست تن از ‏جمله آقای گریکور آراکلیان، سفیر جمهوری ارمنستان در ایران؛ آقای فرهاد کلینی، سفیر سابق ایران در ارمنستان؛ جمعی از نمایندگان مجلس از جمله دکتر هروی، ‏نمایندۀ قائنات؛ دکتر کائیدی، نمایندۀ پل دختر؛ دکتر منظری توکلی، نمایندۀ کرمان؛ آقای محجوب، نمایندۀ تهران و ‏شمیرانات؛ آقای یوناتن بیت کلیا، نمایندۀ جامعۀ آشوری ها؛ دکتر اسفندیار اختیاری، نمایندۀ زرتشتیان؛ دکتر کارن ‏خانلری، نمایندۀ ارمنیان تهران و شمال کشور؛ و آقای روبرت بگلریان، نمایندۀ ارمنیان اصفهان و جنوب کشور، همچنین نمایندگان وزارت فرهنگ ‏و ارشاد اسلامی، شهرداری تهران، نیروی انتظامی و جمع کثیری از اصحاب جراید، رسانه ها، کارشناسان مسائل ترکیه، تاریخ دانان ‏و اساتید دانشگاه شرکت داشتند.‏

در ابتدای مراسم خانم تالین بندری به نیابت از هئیت مدیرۀ ‏مؤسسۀ ترجمه و تحقیق هور ضمن خوشامد گویی به حضار گفت:‏

تالین بندری

« این مراسم همه ساله به مناسبت سالگرد نسل کشی ارمنیان در ‏‏1915م به دست دولت ترکیه عثمانی برگزار می شود. در 1915م و طی جنگ جهانی اول، امپراتوری ‏عثمانی با برنامه ای از پیش تعیین شده در شب 24 آوریل صدها تن از رهبران سیاسی و ‏روشنفکران ارمنی را دستگیر و اعدام کرد. پس از آن و در فاصلۀ سال های 1915 ـ 1923م، بیش از ‏‏5/1 میلیون ارمنی طی اجرای سیاست نژاد پرستانۀ ترک های جوان به قتل رسیدند. قتل عام، قرار ‏دادن در وضعیت زندگی غیرقابل تحمل، تقسیم کودکان ارمنی بین گروه های دیگر و کوچ ‏اجباری، که منتهی به زوال قوای روحی و جسمی و در نهایت مرگ ارمنیان شد، همگی طبق اصول و قوانین حقوق بین المللی از مصادیق نسل کشی محسوب می شود. فجایعی که در 1915م ‏بر سر ارمنیان آمد و جنایت هایی که در مورد آنان صورت گرفت همان انگیزه ای بود که رافائل لمکین لهستانی را بر آن داشت تا واژۀ ژنوساید (‏‎‎(Genocide‏ را ابداع کند و پس از سالیان طولانی تحقیق و دفاع از این طرح سرانجام در ‏‏1948م کنوانسیون منع و مجازات جرم نسل کشی از سوی سازمان ملل متحد تصویب شد.‏

جای تأمل است که پس از اولین نسل کشی قرن بیستم زنجیرۀ کشتارهای جمعی در ‏سرتاسر دنیا ادامه یافت. عدم مجازات عاملان جنایات 1915م سبب کشتار بیش از یک صد هزار ‏علوی، کرد و ارمنی در 1937م به دست کمالیست ها در منطقۀ دِرسیم ترکیه شد. پس از آن ‏نیز، در سرتاسر دنیا کشتارهای جمعی ادامه یافت، هولوکاست یهودیان در خلال جنگ جهانی دوم، ‏قتل عام در تیمور شرقی در 1978م، قتل عام کردها در 1988م، قتل عام در کامبوج در اواخر ‏دهۀ هفتاد، نسل کشی در رواندا در اواسط دهۀ نود و متأسفانه جنایات بی شمار دیگری که تا به ‏امروز در اقصی نقاط جهان امنیت و رفاه جامعۀ بشری را به مخاطره انداخته است.‏

نسل کشی ارمنیان تا به امروز نیز بی کیفر مانده و امروز در آستانۀ یک صدمین سالگرد این ‏جنایت هولناک ارمنیان جهان مستحکم تر از همیشه خواهان احقاق حقوق حقه خود و مجازات عاملان ‏این جنایت هستند. بنابر موازین و اصول حقوق بین الملل وارثان و جانشینان مرتکب شوندگان جنایات علیه ‏بشریت متعهد به جبران خسارت وارده به زیان دیدگان یا وارثان آنان هستند.‏

وجود مدارک و شواهد انکارناپذیر تاریخی و تلاش ها و اقدامات ارمنیان اقصی نقاط جهان موجب ‏شناسایی و محکومیت نسل کشی ارمنیان از سوی مجالس و قوای مقننۀ بسیاری از کشورها ‏شده است و اینک، پس از گذشت قریب به یک قرن، وجدان تاریخی جهانیان بیش از پیش معطوف ‏به این قضیه شده و حرکتی جدید نیز در جوامع روشنفکری مورخان و متفکران ترک شروع شده ‏که موارد متعدد آن از طریق رسانه های داخلی و خارجی در سراسر جهان منعکس و منتشر می شود.‏

اگر امروز جهانیان شاهد جنایت های جدیدی به دست دولت های جنایتکار هستند، ثمرۀ سکوت و عدم ‏مسئولیت پذیری در برابر جنایات پیشینیان و محکوم نکردن این جنایت هاست و مصداق بارز آن هم اکنون دخالت های ‏دولت ترکیه در اقدامات تروریستی در سوریه و کشتار مردم بی گناه سوریه و ارمنیان مقیم آن ‏کشور است.‏

,جهان ما جهانی پر از بیم و امید است، بیم جنگ و مناسبات خصومت آمیز منطقه ای و جهانی، بیم ‏رویاروی هویت های مرگبار مذهبی، قومی و ملی، بیم نهادینه شدن خشونت و افراطی گری، بیم ‏فقر و تبعیض خرد کننده، بیم تباهی و نابودی منبع حیاتی، بیم بی توجهی به کرامت و حقوق انسان ‏و بیم غفلت از اخلاق،.‏

سطرهایی که قرائت شد بیانات ارزشمندی بود از سخنان حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای دکتر ‏حسن روحانی، ریاست محترم جمهوری اسلامی ایران، در شصت و هشتمین مجمع عمومی سازمان ‏ملل متحد به هنگام ارائۀ طرح جهان علیه خشونت و افراطی گری از سوی ایشان، ‏که به تصویب سازمان ملل رسید. جای تأسف است که امروز در دنیای ‏متمدن هنوز هم شاهد خشونت، افراطی گری، تروریسم، قتل عام و جنایاتی از این قبیل هستیم. ما ‏معتقدیم که اجرای عدالت و محکومیت و مجازات عاملین و مرتکبین جنایات علیه بشریت تنها ‏تضمین و امکان برقراری امنیت و صلح پایدار و عدم تکرار جنایت های مشابه در تاریخ خواهد بود».

در ادامۀ مراسم، فیلمی مستند از وقایع نژادکشی ارمنیان پخش شد. این فیلم، که بخش های مختلفی را شامل می شد، به ‏تاریخچۀ ارمنستان، تاریخچۀ نژادکشی، افکار عمومی ترکیه در خصوص نژادکشی و اوضاع ترکیۀ امروز و دخالت های آن ‏کشور در سوریه و وقایع اخیر شهر کساب اختصاص داشت.‏

روبرت بگلریان

سخنران مراسم جناب آقای روبرت بگلریان، نمایندۀ ارمنیان اصفهان و جنوب کشور در مجلس شورای اسلامی، بود. او گفت:‏

«این مراسم فرصتی است که هر ساله مهیا می شود و البته، فرصتی که در ذات خود نیکو نیست اما به دلیل اینکه طی آن هم از شهیدان و کسانی که بار این فجایع را بر دوش خود حمل کردند یاد می شود و هم ‏فرصتی فراهم می آید برای صحبت کردن در باب اینکه چه گذشته، تاریخ چه بوده، نژادکشی چیست و چه فجایعی بر ملل مختلف مانند ارمنیان، آشوریان، کردها و یهودیان گذشته و اکنون نیز در آفریقای مرکزی ‏ شاهد این فجایع هستیم مغتنم است.‏

نژادکشی پدیده ای است حاصل توهمی ذهنی برخاسته از عقایدی واهی که برای شخص معتقد ‏به آن نقدناپذیر است و اگرچه خود را در لفافۀ دین، نژاد، ملی گرایی، حقوق و ‏عقده های ناگشوده نشان می دهد چیزی جز درد و رنج با خود به همراه نخواهد داشت و ‏متأسفانه، تاریخ بشریت از این دست موارد زیاد به خود دیده است.‏

گذشته از احترام و سر فرود آوردن به یاد درگذشتگان و شهیدان و ستم دیدگان، بهانۀ دیگری که ما را وادار به برگزاری چنین مراسمی می کند شاید همانا بازآفرینی و شناسایی هویت های تازه  است، البته نه آن هویت های مرگباری که از آن ‏سخن رفت بلکه هدف بازشناسی وجدان های انسانی خودمان است و این مجال به نوعی فرصتی محترم برای این منظور است.‏

سال گذشته، دوستان ما از مجلس شورای اسلامی و خصوصاً، جناب آقای ابوترابی فرد، نائب ‏رئیس محترم مجلس، در این مراسم حاضر شدند. مدت زمانی بسیار کوتاه، پس از برگزاری این مراسم، ‏سفیر ترکیه به مجلس آمد و با دوستان عزیز ما در مجلس دیداری داشت. ایشان در این دیدار متن و ‏جوابیه ایی نسبت به آنچه ما ارمنیان در خصوص نژادکشی ادعا می کنیم به دوستان ما در مجلس ‏دادند و سعی کردند به نوعی دوستان ما را در مجلس توجیه کنند که دیگر به این مراسم نیایند که علی ‏الظاهر مؤثر واقع نشده است.‏

اما آنچه که اتفاق افتاد و من به عنوان یک انسان از آن مشمئز شدم نه صحبت های سفیر ترکیه با نمایندگان ‏مجلس بود و نه متنی که از سوی ایشان به دوستان ارائه شد زیرا معتقدم ایشان نیز وظایفی از سوی ‏دولت خود دارند که در چهارچوب  وظایف پذیرفته شدۀ دیپلماتیک باید انجام دهند بلکه کاتالوگ گردشگری و بروشوری ‏از سواحل قبرس شمالی بود که به همراه آن متن به دوستان تقدیم کردند و این موردی است که ‏چنانچه روراست باشیم به من برخورد و این احساس را در من به وجود آورد که ایشان با این کار به دنبال ‏نوعی باج دادن و تشویق به سفر به سواحل آن چنانی ترکیه و قبرس شمالی هستند و به هر حال، می خواهند تحت پوشش ‏چنین کارهایی عدالت و حقیقت جویی را همچون باده ای سرمست کننده در ذهن دوستان به ‏فراموشی بسپارند اما مجبورم به آنها بگویم زهی خیال باطل چراکه انسان های وارسته و آزادۀ بسیاری در دنیا بوده اند‏، هستند و خواهند بود.‏ همۀ ما به منزلۀ موجودات انسانی در عرصۀ فعالیت های سیاسی و اجتماعی خود ممکن است گاه دست به مصلحت اندیشی هایی زنیم. مخصوصاً ما، که با سیاست سروکار داریم، می دانیم که این ‏تعاملات و چالش ها سر دراز دارند اما باز خوشحالیم که می بینیم وجدان های انسانی می توانند بیدار باشند، می توانند بیدار شوند و می توانند عدالت جو و عدالت خو باشند.‏

من بسیار متأسفم که سفیر ترکیه، در کنار فعالیت دیپلماتیک خود، با چنین ترفندی می خواست دوستان ما را ‏گمراه یا مجاب کند. ای کاش، با شدت عمل بیشتری حتی با لحن تندتری به میدان می آمد و ‏طبیعتاً، با ادعاهای رشد اقتصادی دولت ترکیه ،که ما هم به آن واقفیم، امکانات مالی و رسانه ‏ای بسیاری در اختیار ایشان بود اما نمی دانم چرا با این رویکرد به قضیه نگاه کردند.‏

در هر حال، در این یک سال گذشته وقتی به مسائل ترکیه نگاه می کنم متوجه نوعی نگاه ژئوپلیتیکی توهم زا در حکومت ‏ترکیه می شوم که گریبان این کشور را گرفته است.‏ وقتی به گوشۀ نقشه این کشور که هم مرز با سوریه و روستای کسب قرار دارد نگاه می کنیم، جایی که انگارخاک ‏ترکیه به زور خودش را بین خاک سوریه و دریای سیاه چپانده این موضوع به ذهن خطور ‏می کند که استعمار و پدیده هایی که از اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی به عنوان پدیدۀ ‏شوم ملت سازی بی هویت شاهد آنها بوده ایم هنوز ادامه دارد. البته، پس از نژادکشی 1915م ارمنیان بدون شک ‏آنچه بر سر دنیا آمد، مانند جنگ جهانی اول و دوم و در پی آن جنگ سرد، شاید به نوعی بر تعریفی هم که ما ارمنیان از ‏هویت خود داشتیم یا ادعای عدالت جویانه ای که داشتیم تأثیر گذاشت و امروز در آستانۀ یک صدمین ‏سالگرد نژادکشی رویکرد ما و همچنین شما نیز تغییر خواهد کرد.‏

برای ما ارمنیان دیگر تنها شناسایی رسمی این واقعه از سوی دولت ترکیه و مجامع بین المللی کافی نیست. ما در پی اجرای عدالت ‏و در پی جبران خسارت های وارده بر ملت و تاریخ خود هستیم. دیگر زمان توجیح کردن، توضیح دادن و استدلال آوردن گذشته است. البته، ما وظیفه داریم که این روشنگری را بیش از پیش و با دلایل مؤکد و جدیدتر هم برای خود و هم برای جهانیان ادامه ‏دهیم؛ برای مثال، می خواهم نقل قولی از دوست گران قدرم، دکتر خانلری، داشته باشم.‏

در بروشوری که به مناسبت این مراسم تهیه شده و اکنون در دست شما عزیزان است شمار روشنفکران ‏دستگیر و کشته شده در شب 24 آوریل 1915م سیصد تن و در بیشتر متون تاریخی این ‏رقم تا ششصد تا هشتصد تن نیز ذکر شده اما استاد راهنمای دوست گران قدرم، دکتر خانلری، برای ایشان تعریف کرده که در ‏جلسه ای که چند سال پیش در ترکیه برگزار شده بود یکی از مورخان ترک در سخنرانی خود اعتراف کرده بود که در شب 24 آوریل ‏ 2,400 تن از روشنفکران، نویسندگان، هنرمندان و دست اندرکاران سیاسی و اجتماعی ارمنی بازداشت و به کشتارگاه ها گسیل شده اند.‏

از این رو، این گونه یادبودها به این دلیل مهم است که این آمار و ارقام روز به روز دقیق تر شوند اما طبیعتاً نباید در اسارت اعداد بمانیم. آنچه مهم است نیت است. آنچه مهم است عمل انسانی است که با چه نیتی صورت گرفته و چگونه ‏است که تا کنون استمرار یافته و چگونه خودش را نشان داده.‏

یکی از صحبت هایی که همواره مطرح می شود این است که با توجه به فرایندهای تاریخی طی ‏شده ماحصل کشاکش هایی که در منطقه وجود داشته ـ البته داریم در مورد انسان صحبت می کنیم، انسانی که در تحولات اجتماعی خود اثر می پذیرد و اثر می گذارد و در واقع فاعل است و لزوماً منفعل نیست و بنابراین می تواند جلوه های مختلف ‏داشته باشد و حتی ما نیز ممکن است کارهای بدی کرده باشیم و این را نمی توان منکر شد ـ و ‏جمع جبری آن و سازوکارهای آن چه بوده؟ در این موارد است که داریم سخن می گوییم. اکنون وقتی در این خصوص صحبت می کنیم مسئلۀ فرایند تاریخی مطرح ‏می شود. آنچه که برای ما روشن است این است که نژادکشی ارمنیان یک طرح از پیش تعیین شده با ریشۀ تاریخی بوده و دراینجا تفاوت ها آشکار می شود. وقتی در کشمکش های ‏تاریخی، ملت ها و اقوام با هم خوب یا بد رفتار می کنند ممکن است این یک خطای انسانی و فردی باشد و نباید آن را با طرحی از پیش تعیین شده از سوی یک حکومت اشتباه ‏گیریم و کتمان کنیم.

کوروش توکلی

متأسفانه، آنچه که ما دیده ایم و جلوه های درونی آن را لمس کرده ایم به نوعی ملت سازی هایی بوده که ‏محلی از اعراب نداشته و هم اکنون نیز ملی گرایی های افراطی و گرایش های میهن پرستانۀ افراطی ذهن ‏مردم را تغذیه و باورهای غلطی را به آنها تزریق می کنند و آنچه در ایران و جاهای دیگر می بینیم تفاوتی است ‏که بین تمدن ها و ملت های بزرگی مانند ایران و فرهنگ و تمدن ساختگی و بی ریشۀ برخی کشورها وجود دارد‏ و این موضوع در کنار تمام صحبت هایی که کردم برای ما ارزشمند و شایان ارج گذاری است چرا که ما از دین ها‏، نژادها، اقوام و فرهنگ های گوناگون با نگاه های مختلف در این جا گرد آمده ایم نه فقط برای احترام به ستم دیدگان و محکومیت جنایتکاران بلکه ‏برای درک بیشتر از یکدیگر و جلوگیری از تکرار فجایع دیگر.‏

بنده ای که کار سیاسی هم می کنم اگر در ذات خود و وجدان خود به عدالت و ارزش های انسانی اعتقاد ‏نداشته باشم مصلحت اندیشی های پوچ و بیهوده چیزی جز هویتی بی ریشه و شوم برای من بر جای ‏نخواهد گذاشت‏». ‏

در ادامۀ مراسم، قطعه موسیقی ای به نام نژادکشی ارمنیان، در قالب ویدئو کلیپ، از ساخته های موسیقی دان جوان ‏ایرانی، کوروش توکلی، نمایش داده شد که به ارمنیان و روح بازماندگان این واقعه تقدیم شده بود. کوروش توکلی در مورد ‏ساخت این آهنگ گفت:‏

«هنگامی که با مفهوم جنگ آشنا شدم حسرت ها و آه های زیادی کشیدم. از این رو شروع به مطالعه دربارۀ جنگ کردم و پی به ‏مظلومیت انسان های بی شماری در سطح جهان بردم. پس از مطالعه تصمیم به ساخت آلبومی با نام صلح جهانی گرفتم. من در ‏مورد حوادث مصیبت بار جهان موسیقی ساختم؛ مثل، حماسۀ خرمشهر، حادثۀ چرنوبیل، وقایع گرونیکای اسپانیا و یادبود نژاد‏کشی ارمنیان و امیدوارم چشمانم دیگر هرگز شاهد جنگ، خونریزی، نژادکشی، ظلم و ستم و برده داری نباشد».‏

گروه کُر ماشتوتس به رهبری استاد رازمیک اوهانیان

پایان بخش مراسم، اجرای قطعات موسیقی به وسیلۀ گروه کُر ماشتوتس به رهبری استاد رازمیک اوهانیان بود. وی در این اجرا ‏ قطعاتی از کومیتاس، موسیقی دان شهیر ارمنی و قطعۀ ایران، ساختۀ استاد لوریس چکناوریان، را به همراه گروه کُر به اجرا در آورد.‏