جلد کتاب رویاهای سنگی به زبان ارمنی

نام کتاب: رؤیاهای سنگی

نویسنده: اکرم آیلیس لی

مترجم: آرداک وارطانیان

انتشارات گرابِر، ایروان، 2013م

اشاره

رؤیاهای سنگی نام کتابی است که انتشار آن موجی از خشم را در جمهوری آذربایجان به راه انداخت، کتابی که بسان انفجاری سکوت و تابوی حاکم برروابط میان ارمنیان و آذربایجانی ها را در کشور آذربایجان شکست و دولتمردان کشور را بر آن داشت که عنوان های افتخار ملی جمهوری آذربایجان را از نویسنده و متفکر بزرگ کشور، اکرم آیلیس لی، بازپس گیرند، تمامی کتاب های وی را با تحریک عوام در آتش بسوزانند و در قبال آوردن گوش بریدۀ این نویسندۀ نامی جایزه تعیین کنند.

به دلیل ناممکن بودن چاپ چنین کتابی در جمهوری آذربایجان داستان آن ابتدا در دسامبر 2012م در نشریۀ دژنارتدف در مسکو به چاپ رسید و سپس در اندک زمانی با پخش آن در شبکه های اجتماعی در ابعاد وسیع تری در دسترس خوانندگان قرار گرفت.

اکرم آیلیس لی در 1937م در آی لیس (آگولیس) نخجوان به دنیا آمد، در رشته ادبیات دانشگاه ماکسیم گورکی مسکو تحصیل کرد و در طول زندگی پربارش به ریاست انجمن نویسندگان جمهوری آذربایجان انتخاب شد. وی مدیر انتشارات نویسنده بود و در 2005م نمایندۀ مجلس جمهوری آذربایجان شد.

اکرم آیلیس لی به منزلۀ شاعر، نویسنده و مترجم بسیاری از آثار متفکران جهان به جامعۀ آذربایجان خدمت کرده است و به همین مناسبت نشان های افتخار ملی استقلال و شهرت جمهوری آذربایجان به وی اعطا شده بود.

داستان کتاب رؤیاهای سنگی در فضای حاکم بر آذربایجان سال های1988 – 1990م، یعنی در دورانی که زمینه های فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی پی ریزی می شد، اتفاق می افتد، در سال هایی که دست هایی پنهان و آشکار کشتار ارمنیان سو مگاییت و باکو را طرح ریزی کردند و به انجام رساندند.

کتاب حکایت از اوضاع روحی و خاطرات هنرمند توانا و مشهوری دارد که از دیدن فجایع و رفتارهای حیوانی که در جامعه رخ می دهد، آرامش روانی خود را از دست می دهد، انسانی که وجدان بیدارش مانع از آن می شود که هم رنگ جماعت شود و بی تفاوت از کنار بی عدالتی ها بگذرد به طوری که عاقبت خود وی نیز مورد ضرب و شتم افرادی خشن قرار می گیرد.

البته، در این میان در جای جای کتاب به سرنوشت غم انگیز ارمنیان نخجوان در سده های گذشته نیز اشاره می شود. سخن از ویرانه های کلیساهای بی شماری به میان می آید که در این سرزمین، علی رغم کوشش مهاجمان برای نابود سازی آنها، بر جای مانده و مهاجمان بعدها به ناچار از آنها برای نگهداری دام هایشان استفاده کرده اند.

در خلال داستان از زبان یکی از شخصیت های کتاب به برخی واقعیت های تاریخی نخجوان اشاره ای اجمالی می شود، به اینکه بعد از حملۀ عرب ها در قرن هشتم میلادی این سرزمین تا قرن سیزدهم میلادی جولانگاه حملات مکرر اقوام مهاجم ترک و تاتار و مغول بوده و اینکه ساکنان ارمنی این سرزمین چه مصیبت هایی را تحمل کرده اند.

سخن از کلیساهای بی شماری به میان می آید که ارمنیان در طول قرن ها آنها را ساخته اند و اکنون اهالی ترک نخجوان مدعی اند که این کلیساها به اجداد آنان تعلق دارند.

سرانجام اشارۀ کوچکی می شود به اینکه این سرزمین به مدت سه قرن صحنۀ جنگ های ایران و عثمانی بوده و علی رغم تمامی این مصیبت ها ساکنان ارمنی منطقه هیچ گاه از دین خود بازنگشتند.

گناه نابخشودنی اکرم آیلیس لی این است که گاه از زبان شخصیت های داستان به بازگوکردن خاطراتی می پردازد که حکایت از مهربانی، سخت کوشی و ایمان راسخ همسایه یا دوستان ارمنی شخصیت های داستان دارد؛ برای مثال، در جایی صحبت از پیرزنی ارمنی به میان می آید، که در میان بی تفاوتی اهالی دهکده، سر پر از شپش بچه یتیمی را با دشواری می شوید یا در جایی دیگر از زبان پزشکی، که خویشاوند قهرمان داستان بوده، به مندرجات دفترچۀ یادداشت یک بازرگان ارمنی از اهالی آگولیس، که در 1630م متولد شده، اشاره می شود، دفترچه ای که پزشک تحت شرایط خاص به آن دست یافته و مندرجات آن حکایت از درستکاری و سخت کوشی صاحب آن دارد.

در جایی دیگر سخن از دختر بچه ای ارمنی به میان می آید که به هنگام کشتار ترک ها در دهکده ای ارمنی نشین با پناه گرفتن در چاهی جان سالم به دربرده. بعدها، پزشک ترکی از اهالی دهکده او را به زنی می گیرد و این زن، پس از گذشت سال هایی طولانی، در شرایطی که در خلوت خود به ایمانش پای بند بوده، گهگاه به ویرانه های کلیسای متروک دهکده می رفته است. به هر ترتیب، آنچه که از فحوای کتاب استنباط می شود، دست کم برای خوانندۀ بی طرف، این است که قصد نویسنده از نوشتن چنین داستانی یادآوری چهره ای مثبت از مردمانی است که حکومت فعلی آذربایجان سعی در مخدوش کردن وجهۀ آنان دارد، چهره ای که به دستور حاکمان امروزی آذربایجان باید به فراموشی سپرده شود تا برافروختن آتش جنگ و دشمنی برای ایشان میسر شود.

نویسنده، در مصاحبه هایی که با نشریۀ ایندیپندنت داشته، خود به این نکته اشاره کرده و گفته است که قصدش از نوشتن این کتاب ایجاد جو آشتی میان دو ملت بوده است.

اکرم آیلیس لی در یکی دیگر از مصاحبه هایش، در پی هیاهوی ناشی از انتشار کتاب در جمهوری آذربایجان، گفته که کتاب رؤیاهای سنگی از مدت ها پیش آمادۀ چاپ بوده اما نگرانی وی از پیامدهای آن باعث شده که چاپ آن را به تعویق اندازد ولی پس از اینکه رامیل صفراف قاتل[2] برای گذراندن بقیۀ مدت محکومیتش از سوی مقامات مجارستان به کشورش بازگردانده شد و مقامات جمهوری آذربایجان بر خلاف توافق به عمل آمده به جای زندانی کردن وی از او به منزلۀ قهرمانی ملی استقبال کردند و او را مورد لطف و عنایت ویژه قرار دادند، تحمل چنین وقاحتی از سوی دولتمردان کشورش برای وی بسیار دشوار بوده و برآن شده که کتابش را منتشر کند.

اکنون، کسی از سرنوشت اکرم آیلیس لی اطلاع چندانی ندارد. اعضای خانواده اش از کار اخراج شده اند. بعضی خبرها حکایت از آن دارند که او پنهانی از کشور خارج شده. آنچه مسلم است اینکه هیاهوی ناشی از نشر کتاب و سرنوشت غم انگیز نویسنده کنجکاوی در مورد کتاب را بیشتر و بیشتر کرده است.

پی نوشت ها:

1ـ سردبیر اسبق روزنامۀ ارمنی زبان آلیک.

2ـ شخصی که در 2004م در یک اردوگاه آموزشی افسر ارمنی، گورگن مارکاریان، را در حالیکه در اتاقش خواب بود با تبر به قتل رساند.