مقدمه ‏

آنچه امروزه از فرهنگ و اندیشۀ ایزَدی  ها، یزدی  ها، یزیدی  ها و یا ازدی  ها می  دانیم تنها مبتنی بر ‏روایت  هایی است که سینه به سینه و به صورت شفاهی از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و به ‏روزگار ما رسیده است.‏ شیوخ و روحانیان ایزَدی تا اوایل قرن بیستم میلادی خواندن و نوشتن را حرام می  دانستند، مریدان خود ‏را از افشای راز درونشان در نزد دیگر اقوام برحذر می  داشتند و با هراس از امکان تعرض دیگر ‏آیین  ها، ایزَدیان را از هرگونه مراوده با دیگران منع می  کردند تا هیچ نوشته و کتابی ‏با مضمونی از هویت این آیین خاص در اختیار کسی نباشد. ‏

اطلاعاتی هم که امروزه رسانه  ها دربارۀ فرهنگ و آیین این مردمان به جهانیان عرضه می  کنند تنها بازتاب همان روایت  های شفاهی است که با نقشی از ذائقه، چارچوب  های اقتصادی ـ سیاسی و نیاز به تطبیق ‏با واقعیت  های زندگی امروزی گزارشگران بزک شده.‏

از این رو، این نوشته نیز برای پرهیز از ارائۀ اطلاعات نادرست و در نتیجه افزایش تشویشی ‏مضاعف صرفاً با نگاهی به نکات مشترک در گزارش  های تحقیقی درخصوص موقعیت اجتماعی ‏قومی از هزاران قوم دنیا و رابطۀ این قوم با ارمنیان و ارمنستان، نوشته شده به این امید که گامی باشد برای رسیدن به تفاهم متقابل توأم با صلح درمیان اقوام. ‏

همزیستی مسالمت  آمیز آرزویی است که جهان و جهانیان تشنۀ آن   هستند اما خودآگاهانه از آن ‏روی برمی  تابند. حب و بغض، تعصب، قدرت  طلبی، استکبار و زیاده  خواهی روح ‏و روان وارثان قدرت را به خصایص شیطانی آلوده و صلح و آرامش را از زندگی آدمیان دور ‏ساخته است.‏ آشنایی با فرهنگ و ویژگی  های اقوام همسایه و احترام به اعتقادات آنان شاید کوچک  ترین قدمی باشد ‏که با برداشتن آن بتوان به جهانی آمیخته به صلح و تفاهم دست یافت.‏

کردها از زمرۀ اقوام باستانی  ای هستند که از پس سالیان دراز هنوز در زادگاه تمدن خود ـ در شمال بین  النهرین و ‏حواشی آن، در کشورهای ترکیه، سوریه، ایران و ارمنستان ـ سکونت دارند. ایزَدی  ها نیز از طوایف کرد  تباری هستند که از هزاران سال پیش در شمال عراق کنونی می  زیسته  اند. گروهی از آنها پس از جنگ  های ایران و روس، پایان جنگ جهانی اول و ‏فروپاشی امپراتوری عثمانی تابعیت ارمنستان را پذیرفتند و از آن پس در شادی وغم میزبان خود ‏شریک شدند.‏

ارمنیان در گهوارۀ تمدن خود، پیش از قبول مسیحیت در قرن چهارم میلادی و پس از آن، همواره ‏در تماس با فرهنگ  های گوناگون بوده و سعی در تعامل با آنها و البته، حراست از اصالت ‏خود داشته  اند. رابطۀ فرهنگی و اجتماعی ارمنیان مسیحی و کردهای ایزَدی غیر  مسیحی ‏ساکن جمهوری ارمنستان مسیحی را می  توان نمونه  ای بسیار موفق از همزیستی مسالمت  ‏آمیز و تفاهم آمیخته به صلح اقوامی دانست که از هر جهت با یکدیگر تفاوت دارند.‏

عزیز تامویان،[1] رئیس کل انجمن ایزدی  های جهان، که دارای تبعیت ارمنستان است، ‏نام کوچک خود را از زبان عربی و نام خانوادگی  اش را از زبان ارمنی انتخاب کرده ‏‏«خَده»، لفظی که ایزدی  ها برای نامیدن خداوند به کار می  برند، نیز از میان صدها نامی که انسان  ها در زبان  های گوناگون برای ‏پروردگار خود برگزیده  اند، نزدیک  ترین واژه به نام «خدا» ی ماست.

گفتا که کدام راه نزدیک  تر است؟ ‏‎

گفتم به کجا؟ گفت به خلوتگه دوست. ‏‎

گفتم: تو مگر فاصله  ای می بینی ‏‎

بین من و آن کس که دلم خانه اوست؟‏

امت، ملت و باورهایش

آیین ایزَدی جایگاهی خاص را در ساختار دینی ـ مذهبی آسیای نزدیک به خود اختصاص ‏داده است و بررسی آن، بدون در نظر گرفتن جوامع و جریان  های دینی همسایگان آن، ناقص خواهد بود. زیاده  خواهی تازه  واردان به منطقه وهمسایگانی که منافع اقتصادی خود را ‏در بود یا نبود کردها می  دانند نه تنها سبب هلاکت ایزَدی  ها بلکه بانی اختلافات جناحی و ‏فلسفی در جامعۀ ایزَدی  های ساکن ارمنستان و اقصا نقاط جهان حتی ‏در میان ایزدی  های ساکن لالش،[2] زادگاه این آیین خاص، شده است.‏

سرزمین مادری معتقدان به این آئین، همچون گهوارۀ تمدن ارمنیان، در طول تاریخ  همواره در ‏چهارراه برخورد قدرت  های زمان قرار داشته و سایۀ سنگین این سؤال همواره بر فراز موجودیت این قوم گسترده بوده: «بودن یا نبودن؟».‏

همسایگان و گروه  های طالب قدرت افزون  بر میل به گسترش سرزمین تحت حکومت خود و ‏علاوه برجاه  طلبی اصرار داشته  اند که بر باورها، دین و اعتقادات اقوام مغلوب در جنگ نیز حکم برانند.‏

تضارب دائمی اعتقادات گوناگون ملت  های مهاجم با باورهای اقوام ساکن درمنطقه و برخوردهای فلسفی و ‏اجتماعی میان جریان  های فکری نو و کهن، ماهیت آیین ایزَدی و باور معتقدان به آن را دستخوش ‏بیشترین تضاد  ها کرده است.‏ باورهای ایزدیان در خصوص شمار روزهای آفرینش، تعداد دفعات خواندن نماز در طول روز، ‏تعداد فرشتگان، شمار فرزندان آدم و حوا ـ که ملک طاووس دستور خَده را به آنها ‏رساند ـ پل صراط، آب زمزم و کوه عرفات با بخشی از باورهای ‏اسلامی که ما می  شناسیم تطابق واضحی دارد. ایزَدی  ها را از نسل یزید بن معاویه می  دانند حال آنکه ‏جنگجویان سنی بی  رحمانه آنها را سلاخی می  کنند. برخی دیگر ایزَدی  ها را از اعقاب ‏یزید بن اِنس، از پیروان مختاربن ابی‌عبید ثقفی، می  دانند حال آنکه شیعیان عراق هم تعلق خاطر ‏خاصی به آنها ندارند. اعتقاد به تناسخ و تجلی هفت فرشته در قالب انسان در آیین ایزدی ‏ناخودآگاه باورهای بودایی و آیین هندو را به یاد می  آورد. نبود امکان گرویدن به آیین ایزدی شباهت کاملی دارد به عدم امکان گرویدن رسمی پیروان ادیان دیگر به مذهب رسولی ارمنی گریگوری. شناخت شیطان، به منزلۀ یکی از فرشتگان خدا، در آیین ایزَدی همانند اعتقادات بخشی ازصوفیان است حال آنکه ایزَدی  ها حق به زبان آوردن نام ‏شیطان را ندارند. پرستش خورشید، که در آیین ایزَدی نمادی از خدای یگانه است، رنگ و ‏بویی ازحکمت زرتشتی دارد و غسل تعمید، به شیوۀ یحیای تعمیددهنده و منع زناشویی ‏شیوخ ایزَدی منطبق با برخی از آداب دنیای مسیحیت است. قربانی کردن گاو نر در مراسم ‏مذهبی ایزَدی  ها آیین میتراییسم را به یاد می  آورد. اعتقاد به نافرمانی اولیۀ ملک طاووس نسبت به‏‏«خَده» و تمکین نهایی وی از «خَده» و نیز باور به دوگانه  پرستی و اعتقاد به دو عنصر   نیکی و بدی ‏باورهای اولیۀ ‏مانویان را در خاطر زنده می  کند. مادر قبیله نزد ایزَدی  ها «لیل» نامیده می  شود که شباهتی به «لیلیت»،‎[3] نام اولین همسر حضرت آدم، در آیین یهودیان ‏دارد.‏

ایزَدی  ها ترکیبی خاص از امت و ملت  اند با آیینی که مغلمه  ای بی  مانند از ‏اعتقادات، باورها و سنت  هاست. آنها، با وجود قهر تاریخ و اسکان اجباری در حواشی زادگاه ‏تمدن خود در شمال بین  النهرین، قرن  ها در حفظ ماهیت ایزَدی، زبان ازدکی کردی با ‏گویش کرمانجی[4]و شرف  الدین،[5] دین خود موفق بوده  اند. ‏

اعتقاد به داشتن تفاهم متقابل با میزبانان و همسایگان، اصرار بر صیانت از آیین خود، با ‏پرهیز از ازدواج با پیروان دیگر آیین  ها و ادامۀ حیات ملی و دینی با انزوا از دیگران ‏ضمن آنکه سبب ارتقای ارزش  های انسانی آنان شده گاه نیز موجبات غضب بی  خدایان منطقه و درنتیجه کشتار مردم بی  گناه این قوم را فراهم آورده است. ‏

پرهیز شدید ایزدی  ها از تبلیغ آیین خود و دسترسی نداشتن محققان به کتاب  های دینی ‏آنان سبب توصیف پدیدۀ «ایزَدی» بر اساس سلیقه، انتظارات مادی و سیاسی، حب و ‏بغض و تعصبات و تعلقات ملی و شخصی پژوهشگران شده است.‏

اسطورۀ ایزَدی از سیل بزرگ تا شیخ عدی

گهواره نمدن ایزدیان جهان،سنجار،استان نینوا،عراق

بیش از 90 درصد جمعیت سی میلیونی کردهای جهان درهمسایگی کشور ما، در منطقۀ قفقاز و ‏آسیای نزدیک متمرکز شده  اند. طایفۀ ایزدی با پیشینه  ای چند هزار ساله یکی از 51 طایفۀ ‏کردتبار ساکن منطقه است که دوازده در صد کل جمعیت کردهای عراق و جهان را شامل می  ‏شود.‏

ایزَدی  های آریایی  نژاد، که در اردیبهشت سال جاری(1393ش) شش هزار و هفتصد و شصت و چهارمین سال نوی خود را، در اولین چهارشنبۀ ماه آوریل (روز فرود ملک طاووس بر روی زمین)، جشن گرفتند، سنت  های موجود در بین  ‏النهرین و ادب پارسی اجداد خود را با باورهایی متکی بر ادیان ابراهیمی؛ برخی ‏از اعتقادات صوفیان؛ باورهای مسیحی؛ و سلوک شیعیان؛ رسوم مزدکیان، مانویان و زرتشتیان؛ و ‏حتی باورهای هندوها در هم آمیخته  اند و به دلیل همین درهم  آمیختگی، گاه واژۀ «ایزَدی» را برگرفته از نام یزدان، گاه آن را مرتبط با ‏اعتقاد آنان به یزید و خلفای بنی  امیه، گاه برگرفته از شهر پارس  نشین یزد ایران و گاه حتی ‏برگرفته از نام جیزز[6] (حضرت مسیح) دانسته  اند.‏

‏ آنچه به طور قطع می  توان دربارۀ ایزَدی  ها گفت آن است که آنان مردمانی یکتاپرست  اند و پرستش شیطان و آفتاب  پرستی در نزد آنان مردود است. آنان جهان را آفریدۀ خدای یگانه یا «خَده» می  دانند ـ که همانند آنچه در عهد عتیق[7] آمده ـ صاحب ماورای بحار است و هزاران سال پیش فرشته  ای به نام مَلَک طاووس را بر آب فرود آورد و مرواریدی ‏را که چهل هزار سال پرورانده بود به داخل آن انداخت تا بالغ شود و بشکفد و عناصر تشکیل ‏دهندۀ کرۀ خاکی، سیارات و منظومه  ها همانند انفجار بزرگ[8] از آن به بیرون بتراود. ‏

پس از آن «خَده»، خدای یگانه، شش فرشتۀ دیگر را نیز به وجود آورد تا در آفرینش آب و ‏خاک و هستی به کمک مَلَک طاووس، فرشتۀ اعظم، بشتابند.‏ کرۀ زمین پس از تولد به شدت می  لرزید. پس خدای بزرگ مَلَک طاووس را بر کرۀ ‏خاکی فرود آورد تا همه چیز را به سکون و زیبایی بیاراید. مَلَک طاووس، در قالب ‏طاووسی با پرهایی به هفت رنگ اصلی، در نقطه  ای از زمین به نام لالش فرود آمد و ‏زیبایی رنگین خود را به سرتاسر زمین گستراند.‏

مَلَک طاووس، پس از آنکه از آرایش زمین فارغ شد، به باغ عدن و به ملاقات حضرت آدم، که ‏در آن زمان نخستین موجود با جسمی بدون روح بود، رفت و در او روح دمید تا اولین انسان به ‏وجود آید. او آدم را رو به خورشید، مظهر خداوند، چرخاند تا وی را از وجود یگانه ‏خالق جهان مطلع سازد و او را به سجده در برابر خداوند و دعای روزانه به پیشگاه او وا دارد. مَلَک طاووس دعا را به 72 زبان نوشت تا انسان  های آینده را در چهار گوشۀ جهان برای نیایش آماده ‏کند.‏ پس از آدم حوا نیز خلق شد.‏

مَلَک طاووس، برای اطمینان از توانایی آدم و حوا درآفرینش نسل  های بعد، بدون اتکای ‏به یکدیگر، پیش از اجازۀ آمیزش آدم و حوا، تخمکی از هریک از آنها را برگرفت و در دو سبو جای داد و درب آنها را تا هنگام بلوغ مهر و موم کرد. آنان پس از سپری شدن مدت زمان لازم درب ‏هردو سبو را باز کردند.‏ سبوی حوا پر از حشرات و سبوی آدم مظروف پسری خوشرو بود. ‏پسربچه بزرگ شد، ازدواج کرد و فرزندان زیادی را به وجود آورد که ایزَدی نام ‏گرفتند.‏

ایزَدی  ها خود را از اعقاب آدم و فرزندان پسر سبو می  دانند نه از اعقاب حوا.‏ پسر سبو آموخته  هایش از مَلَک طاووس را، که از آدم به ارث برده بود، به نسل  های ‏بعد انتقال داد تا اساس باورهای ایزَدی بنیان نهاده شود.‏

ایزَدی  ها معتقدند که دوران باغ عدن مصادف با تنها دوران طلایی خلقت و بی  نیازی انسان بوده است، دورانی که رفته رفته به تاریکی خودکامگی  ها و خودخواهی  های انسان  ها فرو رفت تا اینکه سیل  ها و طوفان  های سهمگین متعدد، از جانب خالق کائنات، جهان را درنوردیدند تا گناهان انسان را بشویند.‏ روایت  های ایزَدی، وقوع آخرین سیل عظیم را در شش هزار سال پیش به ثبت رسانده  اند. ‏

ایزَدی  ها پس از فروکش کردن آبی که جهان را فرا گرفته بود، زادگاه خود را در شمال عراق ‏کنونی ترک و به افغانستان، هند وشمال آفریقا مهاجرت کردند اما بیشتر این مهاجران ‏‏بیست ‏قرن بعد به شمال عراق بازگشتند تا نقش مهم خود را در برپایی تمدن  های سومری، ‏بابلی و کلدانی ایفا کنند.‏

یازده قرن پیش، عارف بزرگی به نام شیخ عدی بن مسافر اموی[9] رهنمودهای منسوب به مَلَک ‏طاووس را بازنویسی کرد تا آیین او تا به امروز چراغ راه ایزَدی  های نسل  های بعد ‏باشد. شیخ عدی در پی بازگشت ایزَدی  ها از هندوستان به شمال عراق، مراتب اجتماعی ‏رؤسای معنوی آیین ایزدی را از میر[10] یا بالاترین مرجع روحانی و بابا شیخ، رهبر دینی ‏ایزدیان، گرفته تا پیر[11] دیر و مریدان ایزَدی مشخص کرد که تا به امروز نیز مورد قبول پیروان این آیین است. ‏ منزلت شیخ و پیر موروثی است و دارندگان آن، نسب خود را از خانوادۀ شش فرشته  ‏ای می  دانند که به یاری مَلَک طاووس آمدند.‏

مقبرۀ شیخ عدی، در ‏کوهستان سنجار (شنگال) در دهستان لالش موصل، در استان نینوا، در شمال عراق در همان نقطه  ای بنا شده که مَلَک طاووس اساطیری نخسین ‏بار در آنجا پای بر زمین نهاد.‏ مؤمنان به آیین ایزَدی مکلف به زیارت سالانۀ این زیارتگاه هستند.‏

مقبرۀ شیخ عدی، در ‏کوهستان سنجار (شنگال) در دهستان لالش موصل، در استان نینوا، در شمال عراق

باور عموم بر آن است که ساختار آیین ایزَدی، مبتنی بر سنت  هایی ‏است که سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل شده. محافل علمی نیز تا ‏اواخر قرن نوزدهم میلادی این باور را نشئت گرفته از این حقیقت می  دانستند که ‏ایزَدی  ها کتابت را بر اساس آیین خود امری قبیح و کار شیطان و دیوها ‏می  دانستند. ‏

حرمت نگارش در آیین ایزدی ریشه  ای تاریخی دارد. ‏نقل است هنگامی که شیخ عدی بن مسافر در قرن دوازدهم میلادی با انبوهی از مریدان خود به ‏بین  النهرین رسید به سرزمین نسطوریان[12] آشوری حمله برد و معبد مقدس آنان، یعنی معبد یوسف مقدس، را ‏در کوه  های لالش تصرف کرد و آن را معبد اصلی آیین ایزَدی قرار داد.‏ در برابر این عمل نسطوریان به جای مقابلۀ به مثل به استدلال روی آوردند و در صدد احقاق حق خود از طریق نامه  نگاری و ‏گفت و گو برآمدند. شیوخ عدوی نیز برای ابطال تأثیر سخنان  نسطوریان ‏خواندن و نوشتن را محدود به خود کرده و عوام را از دسترسی به آن منع کردند.‏

باور به نبود هیچ گونه نوشته و کتاب مقدسی در نزد ایزدیان تا اواخر قرن نوزدهم میلادی و تا زمانی که آ. ‏یغیازاریان،[13] دانشمند ارمنی، پی به وجود کتابت در میان ایزَدی  ها برد، ادامه داشت. ‏یافته  های یغیازاریان، که بر اساس گفت و گو  های اختصاصی وی با رهبران دینی آیین ایزَدی به ‏دست آمده بود، سال  ها بعد به تأیید هوگو موکاش، خاورشناس مجاری، رسید و در ‏‏1899م، به دست جلیله جلیل،[14] از ایزدی  های ارمنستان، بر اساسی نوین نوشته شد.‏

اولین اثری که به بررسی آیین ایزَدی پرداخته نوشته  ای به زبان انگلیسی اثر پروفسور ‏ادوارد جی براوون[15] است که منبع آن دو نسخۀ خطی از کتاب مقدس ایزَدیان است که اسوالد پرری[16] و آناستاس الکرملی،[17] کشیش مسیحی اهل لبنان، در دهۀ نخست قرن بیستم موفق به ‏کشف آنها شدند.‏

تحقیقات گستردۀ الکرملی در 1911م منجر به خواندن نوشتۀ مزبور شد که به زبان آرامی ‏و ‏با حروف رمز کردی و عربی نوشته شده. به زعم شیوخ ایزَدی این اثر نسخه  ای از کتاب مقدس آنان ‏است که در معبد ایزَدی  ها در لالش نگهداری می  شود.‏

موفقیت کشیش الکرملی از آن جهت برای دانشمندان اهمیت دارد که به دستور شیوخ ‏ایزَدی اصل این کتاب هرگز در اختیار کسی قرار نمی  گیرد. این کتاب در جعبه  ای ‏پوشیده از پارچه  های ابریشمی و دور از دسترس مردم در معبد لالش نگهداری می  شود.

• 

  نمونه  ای از یك سند تاریخی به زبان كرمانجی[18]

• 

  حروف یکی از سیزده زبان نوشتاری کردی که از 33 حرف تشکیل شده است

پیروان ‏ادیان دیگر ‏و حتی آحاد قشر عامی ایزَدی تنها می  توانند در مراسم نادر مذهبی بر ‏پارچۀ ابریشمی جعبۀ حاوی کتاب مقدس بوسه زنند.‏

تابوی حرمت خواندن و نوشتن در1293ش/ 1914م با انتشار فتوای اسماعیل،[19] پیر معنوی ایزدی  ها، ‏شکسته شد، تا نه تنها راه برای تحصیل ایزَدیان هموار شود بلکه همۀ کسانی که علیه تحصیل علم فتوا می  دهند کافر خوانده شوند.‏ فتوای میر میران در مدتی کوتاه به تائید چهارده شیخ ساکن در معبد لالش رسید.‏

اما این تغییر ناگهانی هم راهگشای خروج دو کتاب آسمانی، یعنی کتاب جلوه[20] (‏یا کتاب آفرینش) و مصحف رش[21] (یا کتاب سیاه)، از قید نشد و دسترسی پژوهشگران به ‏آنها همچنان غیر ممکن است.‏

ایـزَدی ها و ارمنیان

حکومت کمونیستی اتحاد جماهیر شوروی، در طی بیش از هفتاد سال حکومت بر اقوام و ملل ‏گوناگون ساکن در قلمرو وسیع خود، همواره اتباعش را به ترک وابستگی به باورهای دینی ‏و ‏رویگرداندن از آرمان ملی  شان تشویق می  کرد. حاصل آنکه جوامع مختلف و از آن ‏جمله اقلیت کرد ساکن در جمهوری  های قفقاز طی چند نسل رفته رفته از هویت خود فاصله ‏گرفتند و خود را به اجبار با خواست  های حاکمان تطبیق دادند.‏ نظام حاکم سبب شده بود تا تفاوت میان اتباع کرد شافعی، علوی و ایزَدی از میان ‏برود و جامعۀ کردهای مقیم شوروی به اجتماع مردمانی صرفاً کرمانجی زبان تبدیل شود.‏

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، اقوامی که تصویری هرچند گنگ از تاریخ و تمدنشان را در ضمیر خود حفظ کرده بودند بیدار شدند و آسیمه سر به جست  و  جوی هویت خود پرداختند‏ اما این خیزش معنوی نمی  توانست برکنار از مطامع سیاست  گذاران، فرصت  طلب  ها و تشنگان ‏قدرت باشد. تلاش برای تحقق رؤیای کشور مستقل کردستان، دلبستگی به کشوری ‏که طی چند دهه به صورت وطن دوم آنها در آمده بود و تحرکات سیاسی کشورهای همسایه ‏بار دیگر سبب ایجاد تفرقه در دیدگاه  های اجتماعی ـ سیاسی کردهای علوی، کردهای ایزَدی ‏و یزدی  های[22] کرد منطقه شد.‏

ایزَدی  ها، که به زبان کردی و گویش کردی شمالی یا کرمانجی صحبت می  کنند، به ‏دلیل اسکان در مرکز ثقل تمدن بشری یا بین  النهرین و آسیای نزدیک و در تلاش برای هم  آوایی ‏با سیاست و آیین  کشورهایی که میزبان آنان بوده  اند، همواره در زیر تیغ صاحبان قدرت ـ از ‏ترکیۀ عثمانی تا داعش ـ قرار داشته  اند و در بیشتر موارد نیز مجبور به مهاجرت شده  اند.‏

هم  زمان با ‏آغازجنگ  های آزادی  خواهانۀ آرتساخ[23] (قراباغ سابق)، نزدیک چهار هزار کرد شافعی و علوی مقیم ارمنستان تازه استقلال یافته، به جمهوری آذربایجان کوچ کردند، ‏به جمع 150,000 نفری کردهای آذربایجان پیوستند وجامعۀ کرمانجی  زبانان ارمنستان ‏را به ایزَدی  هایی واگذار کردند که همراه با فداییان ارمنی با نیروهای اشغالگر آذربایجان جنگیده و ‏پیروزشده بودند.‏

ارمنیان، به منزلۀ کهن ترین قوم ساکن در منطقۀ قفقاز جنوبی و شمال بین  النهرین، همواره سعی ‏در ‏تعامل با تازه  واردان و دیگر تمدن  های کهن منطقه مانند کردها داشته  اند و البته، در این راه و ایجاد جامعه  ای آمیخته با ‏صلح و تفاهم موفق بوده  اند. ارمنستان قرن  ها میزبان ایزَدی  های کرد بوده و به رغم وجود تضادهای عمیق اعتقادی و سنتی شاهد شکوفایی زندگی مسالمت  آمیز در میان ساکنان خود بوده است.‏

امروزه، جامعۀ چهل هزار نفری یزدی کرمانجی  زبان ساکن جمهوری ارمنستان، با ‏برخورداری از همۀ ارزش  های انسانی و حقوق شهروندی، به بزرگ  ترین اقلیت قومی ‏ارمنستان تبدیل شده و در تمامی مسائل اجتماعی کشور مشارکت دارد.‏

ارمنستان تنها کشور منطقه در همسایگی زادگاه اصلی ایزَدی  هاست که‎ ‎از زمان دومین دورۀ جنگ  های ایران و روسیه (1826 ـ 1828م)، درگیری  های نیروهای نظامی ترکیه با روسیه (در قرن نوزدهم میلادی) و ‏بعدها در زمان جنگ جهانی اول میزبان مهاجران ایزَدی شد و به دلیل رعایت حقوق امت و ‏ملت یـِزدی همواره شاهد رشد جمعیت آنان در چارچوب سرحدات خود بوده است.‏

دوستی ارمنیان و یزدی  ها، که شمار آنان در ارمنستان به 41,000 نفر می  رسد، پیشینه  ای ‏تاریخی دارد.‏

نمودار آمار نسبی جمعیت اقلیت های قومی ساکن جمهوری ارمنستان،سرشماری 2012م

در دوران نژادکشی ارمنیان ساکن ترکیۀ عثمانی، این ایزَدی  ها بودند که ارمنیان تبعیدی ‏و فراریان از زیر تیغ جلادان ترک و کردهای سنی جنوب شرقی امپراتوری عثمانی را در خانه  ‏های خود در کوه  های سنجار (شنگال) در شمال شرقی عراق کنونی پناه و در مقطعی ‏‏شش هزار تن از پناهندگان بی  خانمان ارمنی را به مقامات دولت انگلستان تحویل دادند تا ‏از قلمرو امپراتوری عثمانی خارج شوند.‏

سیصد سوارکار فدایی ایزَدی، به سرکردگی جهانگیر آقا،[24] در کنار جانبازان ارمنی در جنگ ‏بقای باشاباران[25] برای مقابله با یورش نهایی نیروهای مهاجم ترک و کرد شرکت جستند و به این ترتیب، ‏نقشی بسزا در برپایی اولین جمهوری مستقل ارمنستان[26] در 1918م بازی کردند. ‏ یوسف بیگ یزدی، یکی از 64 نمایندۀ نخستین مجلس آن جمهوری نوپا بود.‏ گردان سواره  نظام جهانگیر آقا در جنگ نیروهای اولین جمهوری ارمنستان علیه نیروهای بلشویک در 18 فوریۀ ‏‏1921م نیز در کنار ارمنیان بود.‏ در وقایع مربوط به رهایی قراباغ کوهستانی از چنگ نیروهای آذربایجان نیز پانصد فدایی از ایزَدی  های آرتساخ  ارمنیان را همراهی کردند و در این راه بیش از سی شهید دادند.‏

اختصاص زیارتگاهی به ایزَدی  ها در ارمنستان، برای سپاسگزاری از کمک  های آنان به تبعیدی  های ‏ارمنی طی نژادکشی 1915 ـ 1918م در قلمرو ترکیۀ عثمانی و همیاری بی  ‏شائبۀ آنان در جنگ  های آزادی  خواهانۀ ارمنیان صورت گرفته است.‏

در 29 سپتامبر 2012م نیز، میر میران، تحسین بیگ،[27] بزرگ طایفۀ ایزَدی  ها ‏نخستین و تنها زیارتگاه ایزدی  ها را در خارج از مرکز مذهبی آنان در لالش کردستان عراق، در ‏دهستان آکنا لیج[28]استان آرماویر[29] جمهوری ارمنستان، افتتاح کرد.‏

معبد زیارت،پرستشگاه یزدی های ارمنستان،که منطبق با ساختار معبد آنان در لاش بنا شده است.

ارمنیان تنها قومی هستند که در برقراری رابطه با ایزَدی  ها پا را فراتر از مرزهای همسایگی گذاشته  اند و با قومی که سخت پایبند اعتقادات و ضوابط اجتماعی خاص خود است، ازدواج با غیر ایزَدی را حرام می  داند، از طلاق نفرت دارد و تحت لوای روابط اجتماعی ‏خاص خود حتی خطاب کردن افراد دیگر اقوام با کلام  هایی چون «برادر من» و «پسر ‏من» منع کرده  اند، رابطۀ پسر و پدرخواندگی بر قرار کرده  اند. ‏

آندرانیک اوزانیان[30] سردار ملی ارمنیان، در1919م بنا به دعوت جهانگیر آقا، رئیس ‏‏دوازده قبیلۀ ایزَدی، با افتخار مقام پدرخواندگی جهانگیر آقا را در مراسم عروسی او پذیرفت.‏

ایزَدی  های ارمنستان، که بیشتر آنها در شمال غربی و جنوب غربی ایروان، پایتخت ارمنستان ‏سکنا دارند، از حقوق مساوی با شهروندان ارمنی برخوردارند و ارمنستان تنها ‏کشوری است که اقلیت ایزَدی  آن دارای 23 مدرسۀ اختصاصی و امکان تحصیل زبان ‏مادری  خود هستند. ‏جامعۀ ایزَدی ارمنستان همچنین دارای برنامۀ نیم ساعتۀ رادیویی روزانه و روزنامه  ای به نام ‏‏ازدی خانا[31] به زبان کردی و روزنامۀ دیگری به نام یا رئا تازا [32] (راه تازه) به ‏زبان کهن یزدی است.‏

ایزَدی  های ارمنستان بر اساس دین خود، شرف الدین یا یزدیت؛ زبان اجدادی خود، ازدکی ‏‏(کردی با گویش کرمانجی)؛ سنن و آداب اساطیری خاص؛ و زادگاه تمدنشان خود را از ‏کردهای مسلمان سنی مذهب جدا می  دانند. بیشتر ایزَدی  های ارمنستان، که ارمنستان را ‏وطن دوم خود می دانند، اصرار دارند که یزدی کرد شناخته شوند، نه صرفاً کرد و نه کرد ‏ایزَدی. ‏

صلیب،خورشید،ملک طاووس و نشان ابدیت قوم ارمنی در قالب مجسمه یادبود دوستی دو قوم ارمنی و ایزدی محوطه معبد زیارت در استان آرماویر جمهوری ارمنستان

اطلاق یکی از نام  های کرد، یزدی، کرد ایزَدی و یا یـِزدی کرد به قومی که مردمان آن در ‏سراسر دنیا پخش شده  اند حساسیت  های خاصی‎ ‎را برای کردهای جهان به طور عام و ‏اکثریت یزدیان ارمنستان به طور خاص موجب شده   است.‏

زبان مشترک، دین و مذهب متفاوت، سکونت در کشورهای گوناگون، قبول شهروندی دولت  های ‏مختلف و مسلماً مقاصد اقتصادی پنهان و سیاست  های روز قدرت  های جهان، به سهو یا به عمد، شکاف  هایی فرقه  ای را در میان قوم کرد ایجاد کرده و به دوگانگی در اصلیت و ‏تعصب قومی آنان دامن زده است. ‏

تحسین بیگ، بزرگ طایفۀ ایزدی، با صدور اعلامیه  ای، مبنی بر اینکه ‏یزدی  ها هیچ تفاوتی با سایر کردها ندارند و اینکه اعتقادات مذهبی و سنتی نباید ‏همبستگی ملت کرد و ملیت آنها را خدشه دار کند، خشم یزدی  های ارمنستان را بر ‏انگیخت و باعث تمرد آنها از رهبریت او شد. ‏

عزیز تامویان، رئیس انجمن یزدی  های جهان، که اصلیت خود را کرد و دین خود را ‏برعکس دیگر کرمانجی  زبانان شرف الدین می  داند، پرچمدار این حرکت بوده است.‏

یزدی  ها در اثبات حقانیت خود، اغلب به فتوای اوجالان،[33] رهبر پیشین و ‏دربند کردها، ارجاع می  دهند که پیروان خود را به بازگشت به ریشۀ اصلی یزدی  شان تشویق می  کرد. ‏

تار و پود سرنوشت یزدی  ها و ارمنیان از روزگاران کهن درهم تنیده بوده است. قوم چند ‏هزارسالۀ یزدی نمی  توانسته در مجاورت تمدن کهن ارمنستان به دور از روابط برادری با ‏ارمنیان زندگی کرده باشد.‏ بسیاری از یزدی  ها، که بخش بزرگی از سرزمینشان در قلمرو امپراتوری عثمانی قرار ‏داشت، هنگام نژادکشی ارمنیان به دست عمال امپراتوری عثمانی مورد تعرض و هلاکت ‏قرار گرفتند و امروز نیز در آغاز قرن بیست و یکم و برای هفتاد و چهارمین بار در تاریخ، ‏ در سنجار، در جوار دیرالزور،[34] به دست نیروهای سنی افراطی داعش سلاخی می  شوند.‏

بسیاری از یزدی  ها، همچون ارمنیان، مجبور به ترک زادگاه تمدن خود و پراکندگی در جهان شده  اند و از ارمنستان تا امریکا، از آلمان[35] تا گرجستان و از دانمارک تا فرانسه به زندگی در غربت پناه برده  اند و همچون ارمنیان هیچ یک از یزدی  ها در خاک ترکیه و جمهوری آذربایجان مورد ‏استقبال قرار نمی  گیرند. ‏

منابع:

‎Asatryan, G. S. «Religion of Yezidis» (The Main Deity, the Sacred Books). The Historical-Philo-logical ‎Journal. N 4 (127), 1989. ‎

‎Awdal A. Beliefs of Yezidi Kurds. Yerevan: The Institute of Archaeology and Ethnography of ‎‏ ‏the ‎Academy of Science of Armenia, 2006‎

Dalalyan, Tork. Construction of Kurdish and Yezidi identities among the Kur-manj-speaking  population of the ‎Republic of Armenia. vol. 1‎

www. ‎ezdinas.com/wp-content/uploads/Tork

www. ‎ezdixandi.com/forum/36-906-1‎

‎www. groong.com/orig/ja-19980702.html‎

www. ‎hy.wikipedia.org/‎

www. iranicaonline.orgmaghalat-iraniyan.blogfa.com

www. ‎religions.am/arm/religions

www.yeziditruth.org/yezidi_religious_tradition

پی نوشت ها:

‏Aziz Tamoyan‏ 1ـ ‏

2ـ ‏Lalish ‎ ‎

محل آرامگاه شیخ عَدی و زیارتگاه ایزدیان شهر دهوک، در شصت کیلومتری شمال غربی موصل‎ ‎در شمال عراق. ‏

3ـ‏Lilith ‎

نامی عبری از اسا طیر یهودیان، منتسب به تلموز بابلیان . او از شیاطین مونث آشوریان و بابلیان بین  النهرین بوده است.‏  ‏

‏‏Kurmanji4ـ

‏‏‏Sharfadin ‏ 5ـ

‏‏Jesus‎‏ 6ـ

7ـ کتاب مقدس یهودیان‎ ‎است که مسیحیان‎ ‎نیز آن را پذیرفته و به عنوان بخش اول از دو بخش کتاب مقدس‎ ‎قرار داده‌اند. عهد عتیق نامی است ‏که مسیحیان در مقابل عهد جدید‎ ‎به این کتاب داده  اند اما عهد عتیق یهودیان شامل تورات و کتاب  های پیامبران است‎.‎

‏‏‏Big Bang8ـ

مدلی کیهان  شناختی برای توصیف مراحل نخستین شکل  گیری جهان و کهکشان.

‏‏‏Adī ibn Musāfir al-Umawī9ـ

وی در 467ق در بعلبلک لبنان به دنیا آمد و در 555 ـ 558ق[؟] در لالش عراق درگذشت. او بنیان  گذار آیین ایزیدی است و این آیین را به طریقه  ای عرفانی بدل ساخت که رابطۀ مریدی و مرادی بر آن حاکم است. پیروان ایزَدی به نام شیخ عدی، عدویه نیز نامیده شده  اند.‏

‏Mir ‎10ـ ‎

به معنی امیر.

Pir‏ 11ـ‏ ‎ ‎

به معنی ریش سفید.

12ـ شاخه  ای از مسیحیت که نزد آشوریان و در سوریه مقبولیت داشته. گفته شده که این آیین مورد قبول برخی از شاهان ‏ساسانی نیز بوده است.

1. Yeghyazaryan‎‏‏13ـ

‏Jalile Jalil‎‎ ‎14ـ

نویسنده، تاریخ  دان و کرد شناس.

Edward G. Browne‏ ‏15ـ

Oswald Hutton Parry  16ـ

Anastas Al-Karmali  17ـ

18ـ زبان کردی از شاخۀ ایرانی خانوادۀ زبان  های هندو اروپایی منشعب شده است. الفبای ایزدی  ها در طی سال  ها به کمک زبان  شناسان روسی و ‏ارمنی به شکل حروف ارمنی،  لاتین و سیریلیک نیز تهیه و در مقاطعی از تاریخ به کار گرفته شده است.‏

‏Khurto Hajji Ismail‏‏19ـ

رهبر دینی ایزدی  های جهان.

Book of Revelation‏ ‏20ـ

Black Book  21ـ

22ـ همۀ کرمانجی  زبان  هایی که ازسال  ها پیش ساکن ارمنستان بوده  اند و پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی نیز مقیم ارمنستان باقی ماندند‏ خود را با نام یزدی می  شناسند.

23ـ آرتساخ نام اصلی منطقه  ای است که در زمان استقرار اتحاد جماهیر شوروی با عنوان قراباغ در اشغال جمهوری آذربایجان بوده.‏

‏Jahangir Agha ‎ 24ـ‎

او در 1938م به دستور استالین به زندان افتاد و در 1959م، در زندان در گذشت.‏

Bashabaran25ـ ‏ ‏

Republic of Armenia ‎(1918 – 1921)‏ 26ـ

نخستین جمهوری ارمنستان که از 1918 ـ 1921م به حیات خود ادامه داد.

‏Tahseen Said 27ـ‎ ‎

‏Akna Lake ‎ ‎ ‎28ـ

Armavir  ‎ ‎29ـ

‏ در جنوب ایروان، پایتخت ارمنستان.

Andranik Ozanian(1865 – 1927)  ‎ 30ـ‎

با نام اصلی آندرانیک توروسی اوزانیان، ژنرال ارمنی، فعال مدنی و سیاسی، مبارز ‏استقلال  طلب و قهرمان ملی ارمنیان.

Ezdikhana 31ـ‎ ‎

Riya Teze‎ ‎32ـ

Abdullah Öcalan ‎ ‎ 33ـ

Deir ez-Zor concentration camps‏  ‏  ‎ ‎34ـ

قرارگاه مرگ در قلب سوریه که در 1915م مورد استفادۀ جلادان امپراتوری عثمانی قرار گرفت.‏

35ـ بسیاری از ایزدی  ها، که ازقهر حاکمان به ستوه آمده بودند، به کشورهای اروپایی به ویژه آلمان پناه بردند. فلکناز اوچا (Feleknas Uca)، نخستین زن تحصیلکردۀ ایزدی بود که از طرف حزب سوسیال دمکرات آلمان به عضویت پارلمان اروپا در آمد.‏ ‏