درآمد

سلماس از شهرهای به نسبت پر جمعیت آذربایجان غربی است که در ‏شمال ارومیه و جنوب خوی قرار گرفته و از غرب به ترکیه و از ‏شرق به دریاچۀ ارومیه محدود می  شود. این شهرستان از دو بخش ‏مرکزی، به مرکزیت سلماس و بخش کوهسار، به مرکزیت کتبان و ‏هفت دهستان به نام های زولاچای، کره سنی، لکستان، کنار ‏بروژ، چهریق، شنتال و شپیران تشکیل شده‏.[2] سلماس دارای سابقۀ تاریخی و تمدنی کهن است و تپه  های پیش ‏از تاریخی اهرنجان، قره  تپه، هفتوان، نقش  برجستۀ خان  تختی، ‏مقابر صخره  ای و ده  ها محوطۀ تاریخی دیگر در این شهر گواهی بر این ادعا محسوب می  شود. علاوه بر این، در این شهرستان تاکنون بیش از 39 ‏کلیسای تاریخی ارمنی شناسایی شده که عمدتاً در محدودۀ زمانی ‏بین سده  های سیزدهم تا نوزدهم میلادی ساخته شده  اند[3] اما متأسفانه ‏بیشتر آنها به مرور زمان چنان ویران شده  اند که امروزه هیچ ‏اثری از آنها بر جای نمانده. کلیسای تاریخی روستای آفتار‏خانه یکی از این کلیساهاست که به لحاظ اهمیت آن موضوع نوشتار ‏حاضر قرار گرفته. ‏

موقعیت جغرافیایی ‏

آفتارخانه روستایی است که در پنج کیلومتری جنوب شرقی شهرستان ‏سلماس و به فاصلۀ چند کیلومتری از جادۀ آسفالته سلماس ‏ارومیه قرار گرفته. دسترسی به این روستا از طریق مسیر ‏باغچه جیک و سپس، روستای بخش کندی امکان پذیر است. این روستا، ‏که در برخی منابع با نام اخته  خان نیز آمده، دارای یک ‏محوطۀ باستانی (به شمارۀ ثبتی 9700 )، یک کلیسای تاریخی ‏ارمنی و یک قبرستان تاریخی ارمنیان با سنگ قبرهای حکاکی شده و ‏ارزشمند است که به شمارۀ 4786 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. کلیسای تاریخی و ارزشمند آفتارخانه، که در حاشیۀ منازل ‏روستاییان قرار گرفته، با نام مریم مقدس شناخته می  شود. ‏این کلیسا در طول جغرافیایی ً58 َ52 ·44 و عرض جغرافیایی ً05 َ11 ·38 ‏واقع شده و به شمارۀ 2073 در 29 تیر 1377ش در فهرست ‏آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.‏

تاریخچه و سوابق پژوهشی ‏

به  رغم ارزش  های بالای معماری و هنری، این کلیسا چندان مورد ‏توجه محققان و پژوهشگران قرار نگرفته است. شاید، بتوان بررسی ‏پژوهشی پروفسور کلایس آلمانی را نخستین مطالعه در خصوص این کلیسا دانست. ‏وی در بررسی گسترده  ای که در 1347ش (1968م) از شمال غرب کشور به ‏سمت نقاط جنوبی و مرکزی آن صورت داد از این کلیسا بازدید کرد و آن را مورد مطالعه قرار داد. او این کلیسا را با نام اختان[4] ‏معرفی کرد و ضمن ارائه اطلاعاتی در خصوص آن پلان نسبتاً دقیق و تصویری از این ‏کلیسا را در سال بعد (1348ش/1969م) در شمارۀ دوم دورۀ جدید مجلۀ ‏پژوهش های باستان  شناسی آلمان در ایران (که به اختصار ‏ای ام آی نامیده می  شود) ‏منتشر ساخت[5] اما اشارۀ دقیقی به تاریخ ساخت آن نکرد! ‏گروه معماران و پژوهشگران دانشگاه پلی تکنیک دانشگاه میلان ‏ایتالیا نیز به همراه هیئتی از دانشگاه ملی ایران (شهید بهشتی ‏کنونی) در فاصلۀ سال  های 1356و 1357ش (1977 و 1978م) در بررسی گسترده  ‏ای که برروی استحکام و گونه  شناسی کلیساهای ارمنی در ایران صورت دادند به مطالعه و بررسی این کلیسا پرداختند و ‏نقشۀ آن را همراه با اطلاعاتی در خصوص آن منتشر ساختند‏.[6]

آندرانیک هویان، باستان شناس و محقق ارمنی، نیز در کتاب ‏ارزشمند خود با نام کلیساهای ارمنیان ایران ضمن اشاره به این ‏کلیسا در خصوص ویژگی های معماری و قدمت آن اطلاعاتی ارائه کرده است‏.[7] هویان تاریخ بنای این کلیسا را سدۀ هجدهم میلادی ذکر ‏کرده است. در گزارش ثبتی ای که در 1372ش تهیه شده بنا را ‏با توجه به ویژگی های معماری و مقایسۀ پلان و مصالح به کار ‏رفته در آن به دورۀ صفویه منسوب کرده اند‏.[8]به استناد مطالعات هیئت ‏ایتالیایی، کلیسا در 1270ش (1891م) مجدداً به دست ارمنیان مورد ‏مرمت و بازسازی قرار گرفته است. علاوه بر این، خانم نادره ‏شجاع  دل[9] ‏ و نگارنده[10] نیز در مطالعات خود اشاراتی به این ‏اثر تاریخی کرده اند. به  رغم گذشت زمان و بارش نزولات جوی، که سبب آسیب و تخریب  هایی در کلیسا شده، بنا در حالت ‏کلی سرپا و نسبتاً سالم است اما از آن برای برگزاری مراسم ‏مذهبی استفاده نمی  شود. ‏

ویژگی های معماری‏

مصالــح ‏

مصالح اصلی به کار رفته در این کلیسا سنگ  های لاشه  ای و در بخش  هایی ‏سنگ  های تراش  خوردۀ آذرین است. طی مرمت و بازسازی  هایی که در 1270ش(1891م) صورت گرفته از آجر و گچ نیز، به ویژه، به منزلۀ مصالح فرعی استفاده شده است. ‏

نقشــه ‏

کلیسای مریم مقدس آفتارخانه مشتمل بر نمازخانه  ای منفرد و ‏مستطیل شکل به طول 30/ 17 و عرض10 / 9 متر و دارای ‏محور اصلی شرقی ـ غربی است. اجزا و عناصر معماری کلیسا بر اساس ‏این محور انتظام یافته و نقشه نسبت به محور حالت تقارن دارد. ‏کلیسا دارای یک ورودی اصلی در ضلع غربی است و این ورودی، که بر ‏طبق آموزه  های مذهبی مسیحی راه ورود به کلیساست، بر روی محور ‏شرقی ـ غربی و درست در مقابل محراب واقع شده. در پلانی که پرفسور کلایس ترسیم کرده ورودی، رواقی با دو ستون ‏دارد که امروزه از آنها اثری بر جای نمانده است. بر روی ‏سردر کلیسا طاقنمای آجری بلندی ایجاد شده که دارای تزیینات ‏هره چینی آجری است. سطح داخلی کلیسا اندکی پایین  تر از سطح ‏زمین  های اطراف است و فضای داخلی آن، مانند غالب کلیساهای ‏منطقۀ شمال  غرب، به شیوۀ بازیلیک سه ناوی و ستون  دار ساخته ‏شده. صحن اصلی کلیسا با چهار ستون، که در دو ردیف موازی ‏کنار هم قرار گرفته، به سه ناو تقسیم می  شود: ناو اصلی ‏میانی و ناوهای فرعی جانبی. ناو میانی، به منظور پذیرش ‏عبادت  کنندگان بیشتر، بزرگ  تر از ناوهای کناری ساخته شده. محراب ‏مستطیل شکل کلیسا در منتها الیه بخش شرقی و هم  عرض ناو ‏میانی و در راستای آن ایجاد شده است. در این کلیسا، به لحاظ ‏کارکردی سه بخش محل عوام، محل سرودخوانان و محراب وجود دارد اما با توجه به تخریب  های صورت گرفته در بخش محراب تشخیص ‏میزان اختلاف ارتفاع سطح آن با فضای عبادت  کنندگان و سرود‏خوانان امکان  پذیر نیست.

در دو سمت محراب، دو اتاق (آونداتون) ‏با ورودی  های تنگ و باریک تعبیه شده که محل نگهداری وسایل ‏کشیش و اشیا و لوازم مورد استفاده در مراسم مذهبی است. ‏

نماهــا و تزیینــات‏

در این کلیسا از تزیینات معماری محدودی استفاده شده است. ‏نمای دیواره  های خارجی را با استفاده از سنگ  های لاشه  ای ساخته  اند و مابین آنها بندکشی شده و پوشش سفید رنگی دارد. بخش ‏زیادی از این پوشش و بندکشی مابین سنگ  ها بر اثر مرور زمان و بی  توجهی ریخته شده و از بین رفته. تزیینات نمای خارجی ‏عمدتاً در دیوار غربی و محل ورودی اصلی ایجاد شده است. در دو ‏طرف ورودی، دو نیم  ستون آجری و بر بالای آن تزیینات آجری به ‏چشم می  خورد. چهارچوب ورودی اصلی نیز با استفاده از ‏سنگ  های آذرین   تراش  خورده و خوش  ساخت با طاق هلالی ساخته شده ‏است. در دو گوشۀ دیوارهای این ضلع، به منظور ترازبندی، سه سنگ ‏آذرین تراش خورده به فاصلۀ چند رج سنگی از یکدیگر و به ‏صورت قرینه ایجاد شده و بدین وسیله سطح دیوار را از سادگی ‏و یکنواختی خارج کرده  اند. در نماهای دیگر اضلاع، تزیین  های ‏خاصی به چشم نمی  خورد. دیوار خارجی شمالی فاقد نورگیر است ‏اما در ضلع جنوبی سه نورگیر تعبیه شده که یکی از آنها در ‏گذشته ورودی ضلع جنوبی بوده و ظاهراً، در مرمت  های بعدی این ‏ورودی مسدود و تبدیل به نورگیر شده است. در فضای داخلی ‏کلیسا نیز، تزیین خاصی وجود ندارد و سطح دیوارها با اندود ‏گچ پوشیده شده است. سنگاب غسل تعمید را در دیوارۀ شمالی و در ‏نزدیکی بخش محراب درون دیوار تعبیه کرده  اند. حدفاصل بین ‏ستون  ها با استفاده از طاق  های رومی باربر به یکدیگر متصل شده ‏است.‏

پوشـش سـقف‏

سقف کلیسا در بخش ناو میانی با دوگنبد عرقچین آجری و یک ‏گنبد آجری بزرگ  تر، که به صورت یک درمیان قرار گرفته است، ‏پوشیده شده. گنبد اصلی، که بر بالای بخش عوام ایجاد شده، ‏آجری و به صورت نیم دایره  ای است و آجرهای آن را به شکلی ‏ماهرانه   بر روی یکدیگر سوار کرده  اند. در محل ساق گنبد و ‏در چهار جهت اصلی، چهار نورگیر به منظور افزایش نور فضای ‏داخلی بخش عوام احداث شده. بنا به دلایلی که بر ما معلوم ‏نیست بر فراز این گنبد نیم دایره گنبد مخروطی دیگری از جنس ‏فلز و چوب ایجاد شده است که حالت عجیب و نامتقارنی به گنبد ‏اصلی داده. این شیوۀ احداث گنبد در بنای کلیسای مریم ‏مقدس آفتارخانه منحصر به فرد است و در دیگر کلیساهای منطقۀ ‏شمال  غرب به چشم نمی  خورد. افزون بر این، مشخص نیست که آیا ‏گنبد فوق در زمان احداث به این شیوه ساخته شده یا درهنگام ‏مرمت  های سال 1270ش (1891م)، گنبد مخروطی را به آن اضافه کرده  اند. تاکنون، ‏در این خصوص اطلاعاتی به دست نیامده و کسب آگاهی  های بیشتر ‏مستلزم پژوهش  های گسترده  تری در آینده است.‏

قبرستــان تاریخی ارمنــی‏

به فاصلۀ حدود یک کیلومتری از کلیسا و در ضلع شرقی روستای ‏آفتارخانه، قبرستان تاریخی ارمنیان قرار گرفته که به نظر می رسد با کلیسا مرتبط باشد. این قبرستان در طول ‏جغرافیایی َ53 ·44 و عرض جغرافیایی َ11 ·38 قرار گرفته و حدود هشتصد متر مربع ‏وسعت دارد و قدمت آن به دورۀ قاجاریه می  رسد. سطح قبرستان ‏پوشیده از سنگ های مکعب مستطیلی از نوع آذرین و سیاه ‏آتشفشانی است که برخی از آنها را ‏ماهرانه تراشیده و نقوشی بر روی آنها ایجاد کرده  اند. برخی ‏دیگر دارای کتیبه  هایی به خط ارمنی هستند که تاریخ بیشترشان ‏به اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی می رسد. [11] در سطح قبرستان آثار حفاری  های ‏گستردۀ غیر مجاز به چشم می  خورد و متأسفانه، ‏برخی از این سنگ قبرهای ارزشمند به دست قاچاقچیان آثار فرهنگی ‏شکسته شده و از بین رفته  اند و برخی دیگر را نیز به سرقت برده  اند. این ‏قبرستان تاریخی در 23 بهمن1380ش، به شمارۀ 4786، در ‏فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.‏

• 

  نمونه سنگ قبر با کتیبه ارمنی

• 

  نمای نزدیک سنگ قبرها

• 

  دورنمای قبرستان تاریخی ارمنی آفتارخانه

• 

  نمای سقف . گنبد اصلی کلیسا

• 

  فضای زیرین گنبد آجری اصلی

• 

  فضای داخلی کلیسا و ستون های آجری

• 

  پلان کلیسا

• 

  نمای ورودی اصلی ضلع غربی

جـمع بنــدی‏

روستای آفتارخانه یکی از روستاهای تاریخی و کهن شهرستان ‏سلماس محسوب می شود. وجود یک تپۀ تاریخی با قدمت هزارۀ اول ‏پیش از میلاد و کشف اتفاقی گورستانی از دورۀ اشکانی با گورهای ‏صندوقی(کلان سنگی)، در هنگام احداث آبراهۀ انتقال آب سد زولا[12] ‏ ‏در نزدیکی روستا، نشان از سابقۀ تمدنی سه هزاره سالۀ آن ‏دارد. به نظر می رسد با توجه به وجود کلیسای مریم مقدس و ‏قبرستان تاریخی ارمنی این روستا در فاصلۀ زمانی قرن هجدهم ‏و نوزدهم میلادی از مناطق بزرگ ارمنی  نشین سلماس بوده و این موضوع ‏با توجه به وجود کلیسای تاریخی روستای قزلجه و گورستان و کلیسای ‏تاریخی روستای پکاجیک، در فاصلۀ نزدیکی از روستای آفتارخانه، ‏قابل توجه است. کلیسای مریم مقدس آفتارخانه از بناهای ‏ارزشمند تاریخی شمال  غرب کشور است و قدمتی چند صد ساله دارد و ‏به احتمال بسیار، یکی از ده  ها کلیسایی است که به دست ارمنیان ‏مهاجر دورۀ صفویه و پس از آن در منطقۀ سلماس ایجاد شده. اهمیت عمدۀ کلیسا به دلیل ویژگی منحصر به فرد گنبد ‏اصلی دوپوش آن است که در دیگر کلیساها مشاهده نمی  شود. ‏به علاوه، این کلیسا از معدود کلیساهایی است که تاکنون در ‏وضعیت نسبتاً سالمی باقی  مانده. هرچند مرمت  هایی که در گذشته به دست ارمنیان منطقه در کلیسا صورت گرفته غیر اصولی ‏و غیر فنی بوده همین مرمت ها نقش عمده ای در حفاظت و جلوگیری از تخریب و ‏فرسودگی کلیسا و سرپا نگه داشتن آن داشته است. با وجود این، بنا ‏همچنان در وضعیت حفاظتی اضطراری و نامناسبی به سر می  برد و ‏نیازمند حفاظت و مرمت  های فوری است. تعیین محدوده  های ‏حفاظتی و تعیین عرصه و حریم  های اصلی کلیسا نیز از دیگر اقداماتی‏است که باید صورت گیرد تا این بنا همچنان به منزلۀ یکی از ‏آثار شاخص هنر معماری ارمنی در منطقه شمال  غرب باقی بماند.

منابع:

حیدری، ابراهیم. گزارش ثبتی کلیسای آفتارخانه سلماس، ‏بایگانی فنی اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان غربی، 1372.

خان محمدی، بهروز.  «پراکندگی کلیساهای تاریخی ارمنیان در آذربایجان ‏غربی»، پیمان. ش 31. بهار 1384: 78 ـ 88.‏

ـــــ . «معماری مذهبی ارامنه آذربایجان غربی از ‏دیدگاه باستان  شناسی‌(کلیساهای شهرستان ارومیه و حومه)».  پایان  نامه ‏کارشناسی ارشد رشتۀ باستان  شناسی. دانشگاه تهران، 1384. ‏‏

رزاقی، حسین. «گزارش گمانه  زنی گورستان تاریخی آفتارخانه سلماس»، ‏درخلاصه  مقالات همایش بین  المللی باستان  شناسی ایران، حوزۀ شمال  غرب، تهران: ‏پژوهشکدۀ باستان  شناسی، 1383.

شجاع  دل، نادره. «مروری بر کلیساهای ارامنۀ استان آذربایجان ‏غربی». پیمان. س9. ش33. پائیز 1384: 52 ـ 69.‏

ــــــ . «معرفی گورستان  های ارمنیان استان آذربایجان غربی»، ‏پیمان. ش41. پاییز1386:82 ـ 89.‏

محمد قلی زاده، محمد رضا. آذربایجان غربی در آئینه تقسیمات ‏کشوری جمهوری اسلامی ایران. ارومیه: چاپ حسام الدین چلبی،1391.

هویان، آندرانیک. کلیساهای ارمنیان ایران، تهران: سازمان میراث فرهنگی،1382.‏

Kliess, W. «Bericht uber Zwei Erkundungsfahrten In Nordwest-Iran». AMI. band 2‎. 1969. ‎

Novello, Adriano Alpago etal. Ricerca sull architettura armena Iran. Facolta di Architettura, Politecnico di Milano.vol. I, no. 17.‏ 1977

پی نوشت ها:

1ـ کارشناس ارشد باستان  شناسی ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی.‏

2ـ  محمد رضا محمد قلی زاد، آذربایجان غربی در آئینۀ تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران (ارومیه: چاپ حسام الدین چلبی، 1391)، ص 70.‏

3ـ بهروز خان محمدی، «پراکندگی کلیساهای تاریخی ارمنیان در آذربایجان غربی»، پیمان، ش 31 (بهار 1384): 78 ـ 88.‏

[1].1 ‏Achthan4ـ

[1].2 W. Kliess,«Bericht uber Zwei Erkundungsfahrten In Nordwest-Iran». AMI (1969), band 2‎, p. 925ـ

Adriano Alpago Novello etal., Ricerca sull architettura armena Iran(Facolta di Architettura, Politecnico di Milano,1977), vol.6ـ

I, no. 17.‏ ‎

7ـ آندرانیک هویان، کلیساهای ارمنیان ایران (تهران: سازمان میراث فرهنگی، 1382)، ص132.‏

8ـ ابراهیم حیدری، گزارش ثبتی کلیسای آفتارخانه سلماس، بایگانی فنی ادارۀ کل میراث فرهنگی آذربایجان غربی،1372‏.

9ـ نادره شجاع دل، «مروری بر کلیساهای ارامنۀ استان آذربایجان غربی»، پیمان، س9،‌ش 33 (پاییز 1384): 52 ـ 69.‏

10ـ بهروز خان محمدی، همان  جا.‏

11ـ نادره شجاع دل، «معرفی گورستان  های ارمنیان استان آذربایجان غربی»، پیمان، ش 41 ( پاییز1386): 82 ـ 89.‏

12ـ حسین رزاقی، «گزارش گمانه زنی گورستان تاریخی آفتارخانه سلماس»، در خلاصۀ مقالات همایش بین  المللی باستان  شناسی ایران، حوزۀ ‏شمال  غرب (تهران: پژوهشکدۀ باستان  شناسی، [1383])، ص 84 و 85.‏