|
جغرافیا منطقۀ ارمنی نشین کسب[1] در شمال غربی کشور سوریه، در استان لاذقیه،[2] در فاصلۀ سه کیلومتری از دریای مدیترانه واقع شده و منطقه ای در حدود نود کیلومتر مربع را به خود اختصاص می دهد. کسب از سمت شمال غرب به روستای موسلک[3] در کشور ترکیه، از شمال به کوه های کاسیوس (جبل آگرا) [4] و پاللوم (یا بارلام) [5] در ترکیه، از غرب به دریای مدیترانه، از شمال شرق به روستای بزکو[6] در ترکیه، از شرق به روستای ارتو[7] ترکیه، از جنوب به درۀ فاگاحسن و از جنوب غرب با روستاهای ترکمن نشین فاگاحسن،[8] هیورمتلی[9]و پطروسیه همسایه است. [10] نواحی جنوب، جنوب غربی و جنوب شرقی آن با جنگل های درختان کاج و شمال، شمال غرب و شمال شرقی با انبوه درختان بلوط و برگ بو پوشیده شده است. بلندترین قلۀ منطقه، قلۀ کوه کاسیوس به ارتفاع 1750 متر است. کوه های پاللوم به ارتفاع 1250 متر، سلتران[11] به ارتفاع 1129 متر و دوناک[12] به ارتفاع 838 متر از کوه های مهم منطقه هستند. چشمه های پر آب روستاهای کسب تقریباً در تمام فصل های سال جریان دارند. پرآب ترین چشمه، چشمۀ روستای چینار[13] است. [14] منطقۀ کسب از یک شهرک مرکزی همنام و دوازده (در منابع مختلف نه و یازده نیز ذکر شده) روستای ارمنی نشین تشکیل شده است که عبارت اند از: گالاتوران، گاراتوران یا کارادوران[15] (به عربی السمره)، دوزاقاج[16] (به عربی نبع المر)، اسکوران[17] (نرکین گیوق)، [18] اکیزالوگ،[19] (به عربی نبعین)، چاگالچگ[20] (به عربی جاقالجق)، چینار(به عربی الدلبه)، باغچاغاز علیا و سفلا[21] ( به عربی المشرفه)، کیورکونه[22] (به عربی کورکونا)، سِو آقبیور[23] (به عربی الصخره)، کاراداش یا گاراداش[24] (به عربی کراداش) و روستای باشورد[25]. [26] کسب دارای آب و هوایی سخت کوهستانی است و از آنجا که نسبت به محیط اطراف مرتفع تر است همانند فرماندهی همواره پیرامون خود را تحت نظارت دارد و بر آنها مشرف است به گونه ای که از سوی شمال آن مصب رودخانۀ ارنتس[27] (عاصی) و رشته کوه های موسی داغ و آمانوس، از شرق دشت های حلب و از جنوب لاذقیه و حتی درصورت صاف و روشن بودن هوا جزیرۀ قبرس قابل مشاهده است.
استقرار ارمنیان کسب پل ارتباط حمل و نقل کالا بین آسیای صغیر،کیلیکیه و شمال بین النهرین بوده و به همین دلیل یکی از کانون های متمدن جهان باستان به شمار می رفته است. در خصوص تاریخ کسب شواهد و اسناد کتبی یافت نشده. نام آن را نخستین بار در دوران صلیبیون (از قرن یازدهم میلادی) می بینیم، هنگامی که بلموند اول[28]، دوک انطاکیه، نواحی اشغال شدۀ کاسیبیس[29] را به پطروس عابد بخشید.کاسیبیس با نام های کاسامبلا یا کاسابلا [30] (به معنی خانۀ زیبا) نیز یاد شده و برخی نام گذاری کسب را منسوب به نام های فوق می دانند. [31] نظریه های متفاوتی در مورد زمان استقرار ارمنیان در منطقۀ کسب ارائه شده که در ادامه به سه نظریۀ رایج در این خصوص می پردازیم: نظریۀ اول به استقرار ارمنیان پیش از میلاد مسیح در این منطقه تأکید دارد. برخی از محققان حضور ارمنیان را در کسب به زمان پادشاهی تیگران بزرگ (تیگران دوم، پادشاه ارمنستان، 96 ـ 55 پ م) و حتی به زمانی پیش تر از آن نسبت می دهند و معتقدند کسب در زمان تیگران بزرگ به منطقه ای ارمنی نشین تبدیل شده است. [32]  تیگران بزرگ مدارک مستند و موثقی ازحضور ارمنیان درسرزمین کیلیکیه [33] و شام [34] از زمان تیگران بزرگ در دست است. بنابر منابع موجود، تیگران بزرگ نوزده سال بر این مناطق حکمرانی کرده. برخی از محققان معتقدند که نوزده سال را نمی توان زمانی کافی برای استقرار کامل یک قوم در یک منطقه، به ویژه، منطقه ای کوهستانی مانند کیلیلکیه دانست. در نتیجه، استقرار ارمنیان در چنین سکونتگاهی بی شک مستلزم مدت زمان طولانی تری بوده است. [35] همسایگی کسب با شهرهای بزرگ و پراهمیتی چون انطاکیه، اسکندرون، لاذقیه و سرزمین پادشاهی کیلیکیه نقش مهمی در پیشرفت و روند تاریخی آن داشته است. کوه های آمانوس، که در زبان ارمنی به «کوه های سیاه» مشهور است و در شرق کیلیکیه واقع شده، از کسب شروع و مستقیم به سمت شمال کشیده می شود. [36] برخی از پژوهشگران شرق کیلیکیه و کوه های آمانوس را سکونتگاه بومیان آرامی و فینیقی سامی نژاد دانسته اند و دلیل نظریۀ خود را وجود اسم مکان های سامی چون می سیس، سیس، آموتا و مانند آن در این منطقه می دانند. [37]  نقشه کیلیکیه منطقۀ شرق کیلیکیه حدود پانزده قرن پیش از میلاد مسیح تحت استیلای هتی ها بود. [38] سپس، اسکندر مقدونی بر آن نواحی چیره شد و پس از او، سلوکی ها بر قسمت های شرقی کیلیکیه حکمرانی کردند. در زمان امپراتوری روم، حاکمانی بومی در این بخش ها حکومت های نیمه مستقلی تشکیل دادند و همواره با آشوری ها، پارسی ها و رومی ها در جنگ و ستیز بودند. [39] پروفسور فون لوشان [40] با استناد به شواهد انسان شناختی (قد، رنگ پوست و حالت جمجمه)، نژاد ساکنان این منطقه را هند و آریایی می داند و نه سامی. [41] او پس از بررسی های بسیار اعلام کرد که این بومیان نیمه مستقل «ارمنی» بوده اند. به نظر وی اگر فرضیۀ مسیر مهاجرت ارمنیان باستان را بپذیریم، یعنی نظریه ای که مطابق آن دسته ای از ارمنیان هند و آریایی پس از مهاجرت به تراکیه باردیگر از آنجا به آناتولی بازگشته اند، می توان نتیجه گرفت که دسته ای از آن مهاجران ارمنی پس از استقرار در آناتولی به جای حرکت به سمت شمال یا ارمنستان در میان کمربندهای رشته کوه های توروس[42] و آمانوس متوقف شدند و همان جا سکنا گزیدند. این ارمنیان در حقیقت همان اقوام نیمه مستقلی بودند که مدام سبب زحمت آشوری ها، پارس ها و رومی ها می شدند و سیسرون[43] زمانی که در مقام کنسول روم در کیلیکیه به سر می برد بارها در مورد تاخت و تازهای این اقوام جنگجو گزارش های شکایت آمیزی برای رئیس سنای روم می نوشت. [44] نظریۀ دیگر در خصوص استقرار ارمنیان در منطقۀ کسب مبتنی بر شواهد زبان شناختی و گویش شناختی است. محققان معتقد به این نظریه با استناد به گویش های به کار رفته در منطقه و با مطالعه بر روی ویژگی های مشخص این گویش ها به این نتیجه رسیده اند که ارمنیان کسب بازماندگان مهاجران انطاکیه، پس از حملات مملوک ها، هستند. مملوک ها سلسله ای از سربازان ترک بودند که در شام و مصر فرمانروایی می کردند. آنها طی قرن های سیزدهم و چهاردهم میلادی به انطاکیه حمله و خسارت های جبران ناپذیری به روستاهای ارمنی نشین آن وارد کردند. ارمنیان منطقه، برای در امان ماندن از کشتار و سرکوب مملوک ها، در کوه های کسب (کسب کوهستانی) و موسی داغ پناه گرفتند و این مهاجرت آغاز استقرار آنان در کسب بود. نظریۀ سوم مبتنی بر مطالعه و بررسی آثار هنری و بقایای بناهای به جای مانده در منطقۀ کسب است. این بررسی ها نشان می دهد که ارمنیان طی سده های چهاردهم و پانزدهم میلادی در این منطقه سکنا گزیده اند و احتمالاً، روستای نرکین گیوق نخستین اقامتگاه آنان بوده زیرا چلیپاسنگ هایی متعلق به ارمنیان از سده های پانزدهم و شانزدهم میلادی در این روستا یافت شده است. [45] با احترام به نظریه های فوق در خصوص استقرار و اسکان ارمنیان در منطقه لازم به ذکر است که زمان تشکیل جامعۀ ارمنیان کسب، به صورت اجتماعی زنده و پویا در آن منطقه، قرن هجدهم میلادی است. [46] کسب در قرن نوزدهم و ابتدای قرن بیستم میلادی  ولایت حلب در ابتدای قرن بیستم در سال های 1850م، مبلغان مذهبی وارد کسب شدند و بنای تشکیل اجتماعات کاتولیک، انجیلی و لاتین را در منطقه پایه گذاری کردند. آنان در کنار انجام امور مذهبی در گسترش، ترویج و آموزش انواع علوم در منطقه نقش ارزنده و ماندگاری داشتند. کسب تا اواسط قرن نوزدهم میلادی تحت نظارت فرمانداری انطاکیه قرارداشت. انطاکیه خود جزو ولایت حلب بود و والی مخصوص خود را داشت. روستاهای جنوبی ارمنی نشین کسب، یعنی باغچاغاز علیا و سفلا و روستای چاگالچک، تابع ولایت دمشق و بقیۀ روستاها تابع ولایت حلب بودند. بخش ارتو یا جبل اگرا نیز جزو ولایت حلب محسوب می شد. در 1922م، حکومت فرانسه تغییراتی در ساختار جغرافیایی این مناطق به وجود آورد و به منظور آرام کردن تحریکات اقلیت های قومی منطقه، کسب را از ارتو جدا ساخت و آن را بخش مستقلی اعلام کرد. روستای کسب مرکز بخش کسب تعیین و یک ارمنی اهل کسب به منزلۀ سرپرست بخش انتخاب شد که جوخه ای متشکل از نیروهای امنیتی و پلیس در اختیار داشت. [47] نخستین فاجعه  نقشه امپراتوری عثمانی در اوایل قرن بیستم میلادی در آوریل 1909م، قشونی متشکل از سی هزار سرباز مسلح از ترکان عثمانی از سمت شرق به کسب هجوم آوردند. آنان پس از غارت و سوزاندن روستاهای سِوآقبیور، نرکین گیوق، خاییت و چینار شهرک کسب (مرکز کسب) را از سه جهت محاصره کردند. به رغم مقاومت های سرسختانۀ اهالی، که شش ساعت به طول انجامید، ترک های عثمانی موفق شدند یکی از مناطق حومۀ شهرک را به آتش کشند. ساکنان بی دفاع ناچار به کوه ها و ساحل کارادوران پناه بردند. ترک های عثمانی پس از چپاول و سوزاندن کسب به سمت کارادوران حرکت و خانه های «محلۀ بالا» را نیز غارت و طعمۀ حریق کردند. ارمنیان کارادوران، برای در امان ماندن از کشتار ترک های عثمانی، به روستای پطروسیه و از آنجا نیز به خلیج بسیط[48] رفتند و با کشتی فرانسوی نیژر[49] به لاذقیه منتقل شدند. در لاذقیه، به همت موسس وارتاپت وسکرچیان[50] گروه های امدادی به منظور کمک به آسیب دیدگان ترتیب داده شد تا به وضعیت مسکن و دیگر مشکلات پناه جویان رسیدگی کنند. این حمله منجر به خسارات مالی هنگفت و کشته شدن 161 نفر از اهالی کسب شد. تقریباً، یک سال پس از فروکش کردن تعرضات ترک های عثمانی آن عده از ساکنان کسب و روستاهای اطراف، که از کشتار فجیع جان به در برده بودند، به زادگاه خود بازگشتند و با پشتکار و اراده شروع به بازسازی خانه و کاشانۀ خود کردند. سازمان های خیریۀ ارمنیان نیز در بازسازی شهر و روستاها مشارکت فعال داشتند. در زمانی بسیار کوتاه یتیم خانه، انجمن زنان بیوه و کارگاهی برای کودکان دایر شد و با هدف احیای اقتصاد منطقه تلاش های خستگی ناپذیری از سوی اهالی باوفای منطقه صورت گرفت. به ویژه، ساخت و ساز رونقی چشمگیر یافت. کلیساها، مدارس و بناهای فرهنگی بازسازی و مرمت شد. بسیاری از این بناها تا به امروز نیز پابرجا و در خدمت اهالی منطقه است. [51] کسب و نژاد کشی ارمنیان  تصویری از کوچاندن و انتقال ارمنیان کسب در سال هایی که حکومت عثمانی به شکلی وحشیانه ارمنستان غربی را به خاک و خون می کشید سایۀ مرگ بار دیگر بر ارمنیان کسب گسترده شد و سرانجام در 26ژوئیۀ 1915م دستور تخلیه و انتقال ساکنان ارمنی کسب ابلاغ شد. اهالی ابتدا از دستور سرپیچی کردند و تصمیم گرفتند تا پای جان مقاومت کنند اما سرانجام تسلیم شدند و راه آوارگی را در پیش گرفتند. نقشۀ کوچاندن و انتقال ارمنیان کسب پیش تر در دو مسیر برنامه ریزی شده بود: مسیر اول به سمت بیابان های دیرالزور و مسیر دوم به سمت جنوب تا اردن. طی این انتقال حدودپنج هزار نفر جان خود را از دست دادند. [52] بازسازی مجدد کسب پس از اتمام جنگ، عدۀ بسیاری از ارمنیان اهل کسب باردیگر به زادگاه خود بازگشتند و برای شکوفایی و آبادانی آن عزم خود را جزم کردند. از آنجا که مهم ترین مسئله تأمین امنیت جان و مال ساکنان منطقه بود گروه هایی داوطلبانه شب و روز در تمام روستا گشت زنی می کردند تا اهالی را از حملات احتمالی گروه های ترک محافظت کنند. در 5 ژوئیۀ 1938م، ارتش ترکیه با موافقت حکومت فرانسه وارد اسکندرون (مرکز ختای) شد. [53] در 2 دسامبر 1938م، استان ختای رسماً به منزلۀ دولتی مستقل اعلام شد و کسب و حومۀ آن تحت حاکمیت دولت ختای قرار گرفت. در این دوران، مقامات ترک همراه با سربازان خود بارها به منطقۀ کسب حمله کردند و موجب خسارات شدید و وحشت مردم بی دفاع شدند. به همین دلیل، تعداد بسیاری از اهالی کسب به بیروت گریختند یا در کوه ها مأوا گزیدند. در23 ژوئیۀ 1939م، دولت ختای منحل شد و به ترکیه پیوست. این اقدام خشم عرب زبانان جهان و به ویژه مردم سوریه و اهالی اسکندرون را برانگیخت. [54] در همان سال، موضوع منطقۀ کسب درجوامع بین المللی مطرح شد و رمی لپرت،[55] نمایندۀ پاپ، از منطقه بازدید کرد. لپرت با مشاهدۀ اوضاع کسب و مقاومت اهالی مستقیماً از پاپ و دولت فرانسه درخواست کرد تا کسب به سوریه بازگردانده شود. البته، تحقق این امر را بیشتر باید مدیون کاردینال گریگور پطروس آقاجانیان دانست که نقش بسیار مهم و ارزنده ای در متقاعد ساختن پاپ پیوس دوازدهم[56] داشت. به این ترتیب، منطقۀ کسب ازختای ترکیه جدا و به سوریه ملحق شد اما کوه کاسیوس ـ که باغ ها، مزارع، چمنزارها و جنگل های بلوط آن متعلق به کسبی ها بود ـ در خاک ترکیه باقی ماند. [57] در دهه های بعد، به دلیل مهاجرت ارمنیان، به طور چشمگیری از جمعیت منطقه کاسته شد. در 1946 ـ 1947م از کسب و روستاهای اطراف آن حدود 2,400 نفر و مطابق منابع دیگر 3,800 ارمنی به ارمنستان سوسیالیستی مهاجرت کردند. بین 1950 ـ 1960م نیز صدها خانوادۀ ارمنی به کشورهای لبنان، ایالت متحدۀ امریکا و کانادا نقل مکان کردند. در حال حاضر، تنها سه روستای باغچاغاز، دوزاقاج و کارادوران روستاهای کاملاً ارمنی نشین محسوب می شوند. با وجود همۀ اینها کسب هنوز یکی ازمراکز مهم ارمنی نشین سوریه است. در 2003م، جمعیت کسب حدود 1,500 نفر تخمین زده شد. اجتماع ارمنیان کسب دارای نهاد خودگردان محلی است (شورای شهرک) که تحت نظارت استانداری لاذقیه قرار دارد. [58] کلیساها، مدارس و انجمن های متعدد کسب، که به دست خود اهالی منطقه و با کمک های مالی آنان ساخته شده ، نه تنها گنجینه های فرهنگی منطقه به شمار می روند بلکه نگاهبانان و میراث داران صادق تاریخ، فرهنگ و دین ملت ارمنی هستند که در محدوده ای دور و محیطی کاملاً متفاوت از سرزمین اصلی متعهدانه به وظایف خود پایبندند. کلیسای ارمنی مرسلی آستواتزاتزین مقدس[59] (قرن نوزدهم)، کلیسای ارمنی کاتولیک میکائیل مقدس[60] (تأسیس1926م) و کلسیای ارمنی انجیلی تثلیث مقدس[61] (تأسیس1909م) کلیساهای مهم این منطقه به شمار می روند. مراکز علمی دانش پژوهان ملی،[62] مدرسۀ شهدای انجیلی متعلق به ارمنیان کلیسای انجیلی[63] و مدرسۀ امید نیک[64] متعلق به ارمنیان کاتولیک از جمله نهادهای آموزشی کسب هستند. تالار ملی ساهاکیان،[65] که در جوار کلیسای آستواتزاتزین مقدس قرار گرفته، دارای مدرسۀ دینی مخصوص روزهای یکشنبه است و تأسیس آن به 1978م بازمی گردد. کتابخانۀ عمومی،[66] که در 1910م تأسیس شده، انجمن ورزشی ارمنی،[67] انجمن کل تربیت بدنی ارمنی،[68] انجمن خیریۀ ارمنی،[69] انجمن فرهنگی هامازگائین[70] شعبۀ کسب و انجمن زنان دوستدار کلسیا[71] (تأسیس 1924م) مراکز فرهنگی ـ ورزشی ارمنیان کسب به شمار می روند. [72] ساکنان کسب عموماً به کشاورزی، تربیت کرم ابریشم، پرورش زنبور عسل و صنایع گوناگون اشتغال دارند[73] کسب نه تنها به استراحتگاه تابستانی ارمنیان حلب، دمشق، بیروت و سایر نقاط جهان تبدیل شده بلکه هر ساله گردشگران بسیاری از کشورهای حاشیۀ خلیج فارس به این منطقه مسافرت و تابستان خود را در کسب سپری می کنند. به همین دلیل، در این اواخر خرید ویلاهای تابستانی رونق بسیاری پیدا کرده بود. به موازات آن قیمت باغ ها و زمین های کشاورزی نیز افزایش چشمگیری یافته بود و بهره برداری زراعتی همانند گذشته به صرفه نبود. درآمدی که از راه گردشگری عاید اهالی منطقه می شد بسیار وسوسه انگیز بود. احداث ساختمان های جدید، مهمان سراها و رستوران ها اگرچه مورد انتقاد شدید بسیاری قرار می گرفت اما در عین حال منبع درآمد بسیار خوبی نیز برای اهالی به شمار می رفت. برخلاف تغییرات آشکاری که در سال های اخیر در کسب صورت گرفته ساکنان آن همچنان پایبند سنت ها هستند. به غیر از گردشگری، سیب، انگور و صابون کسب از شهرت خاصی در تمام سوریه برخوردار است. [74]
کسب، مهــد تاریــخ کسب دارای تاریخی شش هزار ساله است و وجود بقایای آثار و بناهای باستانی متعلق به دوران های کهن و حکومت های روم و بیزانس آن را به منطقه ای تاریخی تبدیل کرده. حفره های درون صخره ها، که احتمالاً آرامگاه بوده اند، سرستون ها، سنگ نبشته ها، بقایای دیرها و کلیساهای به جای مانده از قرن دوم میلادی، پل ها و خانه های قدیمی میراث گران بهای کسب را تشکیل می دهند. دِیر ماروکۀ مقدس (سده های شانزدهم تا هجدهم میلادی)، کلیسای آستواتزاتزین مقدس (قرن هجدهم میلادی) در شهرک کسب و کلیسای گئورک مقدس (قرن هجدهم میلادی) در روستای کارادوران از کهن ترین کلیساهای ارمنیان منطقه محسوب می شوند. دو کتیبۀ متعلق به ارمنیان یکی مربوط به 1770م در کلیسای گئورک مقدس و دیگری مربوط به 1809م در کلیسای آسدواتزاتزین مقدس قرار دارد. بیشتر آثار و بناهای تاریخی کسب در روستاهای کارادوران، کیورکونه، نرکین گیوق، شهرک کسب و اطراف روستای دوزاقاج بنا شده است. [75]
تاریـخ تکرار می شود صبح 21 مارس 2014 م (1 فروردین 1393ش)، کسب به دست توپخانۀ ارتش ترکیه و گروه های تروریستی جبهۀ النصرت و جبهۀ اسلامی، که از سوی ترکیه حمایت می شدند، گویا با هدف براندازی حکومت علوی اسد،گلوله باران و اشغال شد. [76] توپ ها، که پیش تر در مقرهای خود درخاک ترکیه مستقرشده بودند، حدود ساعت 5:30 صبح پاسگاه مرزی سوری را در کوه کاسیوس درهم کوبیدند. این پاسگاه در مقابل پاسگاه مرزی ترکی قرار داشت و از دو سال گذشته هیچ ورود و خروج غیرقانونی ای[77] از این منطقه، که به گذرگاه یایلاداغی معروف است،[78] صورت نگرفته بود. رئیس پاسگاه زخمی و تنی چند از مرزبانان کشته شدند. متجاوزان وارد روستای سِوآقبیور شدند و تجهیزات خود را در خانه هایی که در ارتفاعات بنا شده بود جاسازی و شهر و اهالی بی دفاع آن را گلوله باران کردند. سپس، لقی جور[79] و نقطۀ 45 را، که از نظرسوق الجیشی مناطق بسیارحساسی محسوب می شوند، مورد حمله قرار دادند. در سال های 1952و1953م، تفاهم نامه ای بین سوریه و ترکیه منعقد شد که متعاقب آن طرف سوری فقط باید از طریق پاسگاه ها در مرز حضور داشته باشد و نظارت بر امنیت مرزها برعهدۀ طرف ترکیه ای است و توپخانۀ سنگین ترکیه باید در فاصلۀ پنج کیلومتری از مرز قرار گیرد. به همین دلیل، معمولاً ارتش سوریه در این مناطق حضور نداشت. ترکیه طبق این تفاهم نامه متعهد شده بود که از مرز محافظت کند و از ورود غیرقانونی به سوریه ممانعت به عمل آورد اما به پیمانی که به انجام آن متعهد شده بود وفادار نماند و آن را شکست. ارتش سوریه در سال های گذشته بسیار محتاطانه عمل کرده و گویی کسب به امان ترکیه رها شده بود. بنابر گفته های شاهدان عینی نظامیان غیرقانونی دقیقاً از پاسگاه های ترکیه وارد خاک سوریه شدند. در روز دوم، درگیری ها شدت بیشتری گرفت. نظامیان افراطی جبهۀ النصرت، شام الاسلام و انصار الشام در پایگاه های اینترنتی خود به این نکته صراحتاً اشاره و تأکید کرده بودند که « ما از هفت ماه پیش برای چنین روزی تدارک می دیدیم».[80] هفتصد خانوادۀ بی دفاع و بی خبر کسب، متعجب و غافلگیر از پرتاب موشک و انفجارهای مهیب، مجبور به ترک خانه و کاشانۀ خود شدند و به لاذقیه گریختند. [81] خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران در این خصوص می نویسد که البته پیش از این هم ارمنیان در حلب، قامشلی و الرقه با یورش افراد مسلح مجبور به ترک خانه و زندگی خود و آوارگی در مناطق دیگر سوریه شده بودند. این خبرگزاری در ادامه می نویسد که مخالفان سوریه و گروه های مسلح تروریستی اعلام کرده اند که شماری از فرماندهان نظامی این گروه ها غیرسوری هستند، از جمله چند تبعۀ تونسی و مغربی در این درگیری ها کشته شده اند. بسیاری از فرماندهان میدانی این گروه ها غیرسوری و حتی غیر عرب از جمله از اتباع چچنی، قفقازی و کشمیری هستند . [82] بار دیگر داستان تلخ این وادی تکرار می شود. کوچ اجباری، آوارگی و غارت اموال البته تجربۀ جدیدی برای ارمنیان کسب نبود اما آنچه حیرت ارمنیان جهان و ساکنان کسب را بر انگیخت سکوت محافل بین المللی و مدعیان حقوق بشر نسبت به این جنایت بشری بود که در قرن بیست و یکم، در آستانۀ صدمین سالگرد نژادکشی ارمنیان و به دست ترکیۀ نوینی که ادعای عضویت در اتحادیۀ اروپا را دارد به وقوع می پیوست. خانوده های ارمنی در کلیسای مریم مقدس در لاذقیه پناه گرفتند و برخی دیگر به مناطق امن تری فرستاده شدند. حدود ده تا پانزده خانواده نیز، که عمدتاً شامل افراد مسن بودند به دلیل ناتوانی در ترک خانه هایشان در منازل خود باقی ماندند. [83] بنابر گزارش های رسیده از خبرگزاری های سوری چهارصد تن در لاذقیه و دمشق و دویست تن در کلیسا اسکان یافتند و 38 تن نیز گروگان گرفته شدند. گروگان ها به دست نظامیان القاعده در زندانی در مرز ترکیه با سوریه نگهداری می شدند که البته 24 تن از آنان در روزهای بعد آزاد شدند. [84] تروریست ها اعتراف کرده اند که روزانه چهارصد دلار به ازای «خدماتشان» به آنها پرداخت می شده و پس از تصرف کسب آنها آزاد بودند تا اموال به جای ماندۀ ساکنان شهر را تاراج کنند. به این ترتیب، خانه ها غارت و صلیب های کلیساها از گنبدها پایین کشیده شد. بنابر گفته های شاهدان عینی اموال ارمنیان کسب در بازارهای ترکیه به فروش می رسید. [85] در همان روز، نیروهای سوری دریک ضد حمله تلاش کردند تا باردیگر بر منطقه و نقاط مرزی مسلط شوند اما شبه نظامیان افراطی بار دیگر وارد شهر شدند و باقی ماندۀ خانواده های ارمنی را گروگان گرفتند و پس از اشغال شهر، مناطق مسکونی و روستاهای اطراف به سه کلیسای متعلق به ارمنیان بی حرمتی کردند. [86] واقعاً چه کسانی آماج این حملات بودند و هدف اصلی اشغالگران از این حمله چه چیز یا چه کسی بوده؟ ترک شناس معروف، روبن ملکونیان، در پاسخ به این پرسش می گوید: «مسلماً، هدف اصلی آنان ارمنیان ساکن کسب بوده ا ند. آنچه در کسب اتفاق افتاد مطابق با معیارها و قوانین سازمان ملل متحد نژادکشی نامیده می شود زیرا ساکنان بی دفاع و آرام متحمل کوچ اجباری شدند، اموالشان به غارت اشغالگران در آمد و همۀ اینها در برابر سکوت توافقی جامعۀ بین الملل به وقوع پیوست» . [87] در سرمقالۀ روزنامۀ آلیک، به قلم سردبیر، می خوانیم: «عملکرد امروزی ترکیه (قربانی کردن شهرک ارمنی نشین کسب با هدف اشغال لاذقیه) از دیدگاه جامعۀ ارمنی چندان جدید و تعجب برانگیز نیست و نهایتاً به ضرر خود او نیز خاتمه خواهد یافت زیرا در آستانۀ صدمین سالگرد نژاد کشی ارمنیان دست زدن به چنین اقداماتی توسط ترکیه شور طغیان حق طلبانه و روحیۀ مداومت در پیکار جامعه جهانی ارمنیان را هرچه بیشتر تشدید خواهد کرد».[88] اما چرا آنکارا تصمیم گرفت تا نقشۀ شیطانی خود را در این مقطع زمانی تحقق بخشد؟ پاسخ صریح و مشخص است. به انجام رسیدن این نقشه مشروط به وقایع اخیر در سیاست بین المللی بوده است. به یاد داشته باشیم که در چنین شرایطی مناقشۀ اوکراین و موضوع کریمه، با موقعیت مهم ژئوپلتیک خود، در مقام اول و در کانون توجه ابرقدرت های جهان قرار داشت و طبیعی است که آنچه در شهرک کوچکی در مرز سوریه و ترکیه اتفاق می افتاد، به خصوص از دیدگاه منافع ابرقدرت ها، آن اندازه هم موضوع در خور توجهی برای محافل بین المللی نبود. [89] بنابراین، حل مسئلۀ کسب به همت خود ارمنیان وابسته بود. به همین مناسبت، یک هیئت پارلمانی از ارمنستان وارد دمشق شد و با مسئولان سوری، از جمله بشار اسد، دیدار کرد. این هیئت پارلمانی همچنین راهی لاذقیه شد و از کلیسای ارمنی این منطقه بازدید کرد و از وضعیت آوارگان ارمنی منطقه اطلاع یافت که به دلیل حملۀ گروه های تروریستی مورد حمایت ترکیه مجبور به ترک خانه و کاشانه خود شده بودند. در این هیئت، سفیر ارمنستان در سوریه و کنسول این کشور در لاذقیه نیز حضور داشتند. این هیئت در دیدار با رئیس جمهوری سوریه پیام رئیس جمهوری ارمنستان را در محکومیت حملۀ تروریست های مورد حمایت ترکیه به شهر مرزی کسب به همتای سوری اش ابلاغ کرد و از تلاش دمشق در حمایت از شهروندان خود از هر دین و آیینی تقدیر به عمل آورد. [90] اگرچه محافل سیاسی بین المللی از به کارگیری لفظ نژادکشی در خصوص فجایع کسب اجتناب کردند اما رئیس جمهور، رئیس مجلس، نخست وزیر، وزیر امور خارجه و دیگر وزرای ارمنستان از طریق تریبون های مختلف داخلی و خارجی از عموم ملت های جهان درخواست کردند این جنایت را محکوم کنند. [91] تقریباً، تمام خبرگزاری ها اخبار حمله به شهر ارمنی نشین کسب را در سرفصل خبرهای خود جای دادند و تصاویر دهشتناکی را از هجوم شبه نظامیان مخالف دولت اسد به شهر زیبای کسب و ویرانی وحشیانۀ منازل، باغ ها و کلیساها منتشر کردند. مجلۀ خبری تلگراف[92] بریتانیا و سازمان دیده بان حقوق بشر[93] و نیز پایگاه اینترنتی ترکی هابر سول[94] تحقیقات مفصلی درمورد عاملان این حملات انجام دادند و در نتیجۀ آن نقش فعال ترکیه را به منزلۀ طراح و عامل اصلی حمله به کسب افشا کردند. [95] به گزارش خبرگزاری آریا، به نقل از شبکۀ تلویزیونی المیادین لبنان، پیش از این پایگاه اینترنتی یونانی دیوینس نت، که در زمینۀ انتشار اخبار نظامی تخصص دارد، گزارش داده بود که تانک ها و بالگردهای ارتش ترکیه به همراه شماری محدود از نظامیان ترکیه از طریق مرزها وارد خاک سوریه شده اند تا به ارتش به اصطلاح آزاد سوریه بپیوندند. ترکیه از آغاز بحران در سوریه به همراه کشورهای عربستان و قطر از معارضان و تروریست های سوری حمایت مالی و تسلیحاتی کرده است. [96] به گزارش خبرگزاری فارس در دمشق در همین خصوص اهالی استان اسکندرون برای چندمین روز متوالی عیله سیاست های رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه و حزب حاکم عدالت و توسعۀ این کشور تظاهرات کرده اند. [97] ارمنیان سراسر جهان در برابر جنایت هایی که علیه هم وطنانشان صورت می گرفت سکوت نکردند و در حماسه ای ملی تحت عنوان «کساب را نجات دهیم»[98] فعالیت گسترده ای را برای محکومیت دولتمردان ترکیه شروع کردند. شبکه های اجتماعی ارمنیان در سرتاسر جهان تصاویر و اخبار به روز اوضاع و ساکنان کسب را در اختیار همگان قرار دادند و تجمع های اعتراض آمیزی در کشورهایی که دارای اجتماع ارمنیان هستند ترتیب داده شد. هراند مارکاریان، نمایندۀ دفتر حزب داشناکسوتیون در ایروان، که خود در حلب شاهد عینی وقایع اخیر بوده، در گفت و گویی نظر خود را در خصوص هدف ترکیه از حمله به کسب این گونه تشریح کرده است:« طبق تفاهمی دوطرفه بین ترکیه و سوریه حفظ امنیت مرزها کاملاً بر عهدۀ کشور ترکیه بوده است. یک روز مانده به عملیات نظامی، ارتش حافظ امنیت مرز ترکیه عقب نشینی کرده و حمله صورت گرفته است و این دخالت مستقیم ترکیه را در این عملیات آشکارا ثابت می کند. قصد آنها این بوده است تا با محاصرۀ شهر و به اسارت گرفتن اهالی آن خودشان را از مداخلۀ شدید ارتش سوریه مصون نگه دارند. همچنین، آنها با اشغال کسب و بلندی های اطراف تهدیدی جدی برای لاذقیه و دیگر مناطق علوی نشین سوریه محسوب می شدند. جالب توجه است که وقایع اخیر کسب، به منزلۀ منطقه ای ارمنی نشین، این گونه بازتاب جهانی پیدا کرد. دست کم در یک سال و نیم گذشته تخریب و تخلیۀ هیچ منطقه ای این چنین انعکاس خبری نداشته و به نظر من در اینجا نقش خود ارمنیان بسیار مورد توجه است. ارمنیان جهان توانستند یک جو کاملاً بین المللی تبلیغاتی ـ اطلاعاتی فراهم کنند که بی شک بسیار تأثیر گذار بوده است».[99] ایشان در ادامه می گویند:« برای من جای تعجب دارد که ارمنیان اهل کسب بیشتر نگران باغ هایشان هستند تا خانه هایشان. آنها امیدوارند به باغ هایشان آسیب جدی وارد نشده باشد تا امکان برگشت و بازسازی شهر برایشان میسر باشد».[100] در ایران در 17 فروردین 1393ش، جمع کثیری از ارمنیان تهران، با تجمع در محوطۀ کلیسای تارگمانچاتس مقدس، حملات ترکیه را محکوم کردند. اسقف اعظم ارمنیان تهران و شمال کشور، سبوه سرکسیان، در پیامشان ـ که پدر روحانی، کشیش کومیتاس، آن را قرائت کردند ـ اضهار داشتند:« بعد از فجایع نژادکشی ارمنیان، سوریه به سمبل رستاخیز و نبرد حق طلبانه ملت ارمن تبدیل شد. در این راستا، ما از سیاست های موطن خویش، جمهوری اسلامی ایران، که سیاستی با تدبیر و ناجی ملت ها، به خصوص خاورمیانه و سوریه، می باشد، استقبال و حمایت می کنیم».
دکتر کارن خانلری، نمایندۀ ارمنیان تهران و شمال کشور، با بیان اینکه مناقشۀ خونین سوریه تنها با قطع کمک های کشورهای خارجی به گروه های تروریستی قابل حل است، به تشریح وضعیت موجود پرداخت. [101] به گزارش خبرنگار سیاسی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، منطقۀ اصفهان، در روز سه‌شنبه 26 فروردین 1393ش، در حدود صد نفر از ارمنیان اصفهان، در اعتراض به حمایت دولت ترکیه از جنایت های تروریست‌ها در شهر ارمنی نشین کسب سوریه، در مقابل دفتر نمایندگی هواپیمایی ترکیه در اصفهان تجمع اعتراض‌آمیز برپا کردند. در این گردهمایی ـ که آنانیا کوجانیان، روحانی ارشد ارمنیان شاهین‌شهر، نیزحضور داشت ـ معترضان جنایت های ترکیه را محکوم کردند. پاتریک ساهاکیان، یکی از ارمنیان ساکن اصفهان درخصوص این تجمع اعتراض‌آمیز به خبرنگار ایسنا گفت: «قتل عام ارمنیان در 1915م براساس سیاست‌های پان ترکیسم و اتحاد ترک زبانان در سراسر جهان و تشکیل منطقۀ جغرافیایی واحد تحت حکومت ترکیه شکل گرفت که در آن زمان دولت ترکیه قصد داشت اتحاد ترک‌های قبرس،یونان،آسیای میانه، منطقۀ قفقاز تا نزدیک مرزهای چین را باکشتار ارمنیان محقق سازد». [102] وی افزود: «در سال 1902م، برای اولین بار شهر کسب مورد تهاجم نیروهای ترک قرار گرفت و باعث بی‌خانمان شدن ارمنیان آن منطقه شد و در سال 1915م، حکومت عثمانی به این منطقه حمله کرد. متأسفانه، در 21 مارس سال 2014م، تروریست‌های تحت حمایت ترکیه در سوریه به شهر کسب حمله کردند و باعث بی خانمان شدن مردم این منطقه و مهاجرت اجباری ارمنیان از این شهر به شهر لاذقیۀ سوریه شدند».[103] در پایان این تجمع اعتراض آمیز، بیانیه‌ای در خصوص محکومیت سیاست‌های ضدانسانی دولت ترکیه در سوریه قرائت شد. [104] ارمنیان تهران بار دیگر در روز چهارشنبه، 27 فروردین 1393ش، در مقابل دفتر سازمان ملل متحد گرد هم آمدند و تجمعی اعتراضی در خصوص حوادث سوریه و اشغال کسب و آواره شدن مردم برگزار کردند. در این تجمع ـ که به همت شورای خلیفه گری ارمنیان تهران و با حضور اسقف اعظم ارمنیان تهران و شمال کشور، سبوه سرکیسیان و نمایندۀ ارمنیان تهران و شمال، دکتر کارن خانلری، برگزار شد ـ جمعیت حاضر با سر دادن شعارهایی دخالت بیگانگان به خصوص ترکیه را، که با حمایت های آشکار خود از افراطیون و گروه های تروریستی سبب کشته و آواره شدن مردم سوریه شده اند، محکوم کردند. پس از سخنرانی های اسقف سبوه سرکیسیان و دکتر کارن خانلری بیانیه ای در محکومیت حمایت های صورت گرفته از طرف ترکیه قرائت و از طرف مسئولان برگزاری تجمع رونوشت این بیانیه تحویل مسئولان دفتر سازمان ملل در تهران شد. [105] صبح روز یکشنبه، 25خرداد 1393ش، تلویزیون دولتی سوریه اعلام کرد نیروهای ارتش ثبات و امنیت را باردیگر به شهر کسب بازگردانده و واحدهای مهندسی در منطقه حاضرشده‌اند تا مین‌ها و مواد انفجاری کارگذاشته شده به دست تروریست‌ها را خنثی کنند. در همین حال، دیده بان حقوق بشر سوریه، که در لندن مستقر است، ضمن تأیید این خبر گفت که درگیری در این منطقه از نیمه شب شنبه ادامه داشت. این گروه در ادامه گفته است که رزمندگان حزب‌الله در این عملیات به نیروهای دولتی سوریه کمک کرده‌اند. بنابر گفتۀ دیده‌بان حقوق بشر سوریه همچنین اعضای گروه تروریستی جبهۀ النصرت و الکتائب الاسلامیه نیز از این شهرک، که در مرزهای سوریه با ترکیه قرار دارد، عقب‌نشینی کرده اند. خبرگزاری رویترز گزارش داد این پیروزی ارتش سوریه ضربه‌ای دیگر به مخالفان محسوب می‌شود که در طول چند ماه اخیر در نتیجۀ پیشرویی های ارتش سوریه تضعیف شده‌اند. [106] خاورمیانه مرکز اجتماع ارمنیان خارج از ارمنستان است؛ یعنی، اجتماعی که پس از نژادکشی 1915 م شکل گرفت و به این ترتیب، اساس اجتماعات امروزی ارمنیان در کشورهای عربی بنا نهاده شد که قریب یک صد سال از آن می گذرد. فراز و نشیب های خاورمیانه سرنوشت ارمنیان ساکن این مناطق را نیز همواره دستخوش تغییر کرده. وقوع هر جنگ و درگیری ای تأثیری چشمگیر بر روند کاهش جمعیت ارمنی این مناطق داشته است. ارمنیانی که در سال های اولیه تمایل داشتند تا نزدیک مرز ترکیه سکونت داشته باشند روز به روز از آن دورتر شدند. برخی به اروپا، برخی به امریکا و برخی به استرالیا نقل مکان کردند؛ برای مثال، به دلیل جنگ های پانزده ساله، صد هزار ارمنی خاورمیانه را رها کردند. اکنون نوبت سوریه فرا رسیده است. در سال های اولیۀ جنگ، ارمنیانی که از مناطق مورد مناقشه دورتر بودند شهرها و روستاهای خود را ترک نکردند اما در 2012 م، انفجار نخستین بمب و روزهای اسفبار پس از آن منجر به پراکنده شدن حدود بیست هزار ارمنی از حلب شد. اما برای اهل کسب، کسب نه حلب است، نه استانبول و نه بیروت. کسب یادگاری از پادشاهی ارمنی کیلیکیه از قرون میانه است و نماد تداوم شکوه و جلال آن. برای ارمنیان جهان تنها یک منطقه وجود دارد که می شود در آن تاریخ گذشته را همانند داستانی بازخوانی کرد و با آن زیست و آن کسب است. [107] منابع: «بازتاب حمله تروریست های مسلح با حمایت ترکیه به شهر ارمنی نشین کسب سوریه در رسانه های فارسی زبان ایران». آلیک (ضمیمۀ فارسی). 21 فروردین 1393. «تجمع جمعی از ارامنۀ اصفهان در اعتراض به حمایت ترکیه از کشتار ارامنه در سوریه». 26 فروردین1393. در www.isna.ir. «حمایت های کشورهای غربی از تروریست ها و گروه های افراطی در سوریه خود آنها را نیز تبدیل به تروریست می کند». آلیک (ضمیمۀ فارسی). 28 فروردین 1393. دانشنامۀ دیاسپورای ارمنی، ص 517. دِر قازاریان . ه.کیلیکیۀ ارمنی. آنتیلیاس: [بی نا]، 2006. «سخن سردبیر». آلیک (ضمیمۀ فارسی). 21 فروردین 1393. «سرمقاله». آلیک (ضمیمۀ فارسی). 21 فروردین 1393. شاهنازاریان، آرام. «وقایع کسب و وظایف ما». آلیک. 5 آوریل 2014. «شهر کسب در شمال سوریه آزاد شد». 25 خرداد 1393. در javanonline.ir . کورتوشیان،رافی. آثار تاریخی منطقۀ کسب. ایروان: بنیاد پژوهشگران معماری ارمنی، 2014. «گفت و گو با هراند مارکاریان: بهترین نمود این واقعه این است که ارمنی ساکن کسب منتظر است تا به کسب برگردد». آلیک. 12 آوریل 2014. «محکومیت حملات تروریستی به منطقه ارمنی نشین کسب سوریه در تجمع اعتراضی ارمنیان تهران». آلیک (ضمیمۀ فارسی). 21 فروردین 1393. «میراث فرهنگی کسب در خطر است». آلیک. 13 آوریل 2014. armenpress.am/arm http://blognews.am/arm/news/152695/hayoc-cexaspanutyun-terminy-chpetq-e-sahmana pakel-miayn-1915-tvakanov-ayn-sharunakvel-e-minch-1923-tvakany.html en.wikipedia.org/wiki/Kessab javanonline.ir news.am/am/news/201628.html www.alikonline.ir www.armnewstv.am/hot-topic/25044 www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=4031 www.genocide-museum.am www.google.co.uk/search? q=the+map+of+cilicia www.ikwah.ir www.isna.ir www.hoosk.net/fa www.houshamadyan.org www.tert.am/am/news/2014/04/03/evrensel-kesab پی نوشت ها: 1ـ در زبان ارمنی کسابKessab . Latakia2ـ Muselek 3ـ Casius (Aqraa)4ـ Paloom (Barlaam) 5ـ Bezeku 6ـ Ortu 7ـ Faga Hassan 8ـ Hyurmetlli 9ـ 10ـ رافی کورتوشیان، آثار تاریخی منطقۀ کسب (ایروان:بنیادپژوهشگران معماری ارمنی، 2014)، ص1. www.genocide-museum.am/eng/28.03.2014.php Selteran11ـ Doonak 12ـ Chinar13ـ 14ـ کورتوشیان، همان، ص2. www.genocide-museum.am/eng/28.03.2014.php; en.wikipedia.org/wiki/Kessab [1]3. Galaturan-Karaduran 15ـ Duzaghaj 16ـ Esqurran 17ـ Nerkin Gyugh 18ـ Ekiz olug 19ـ Chagalcheg 20ـ Baghchaghaz 21ـ Kyorkune 22ـ Sev Aghbyur 23ـ Karadash 24ـ Bashord 25ـ 26ـ کورتوشیان، همان، ص2؛ www.genocide-museum.am/eng/28.03.2014.php; en.wikipedia.org/wiki/Kessab Orontes 27ـ Duke Belmond I 28ـ Kasbis 29ـ Cassembella / Cassabella 30ـ en.wikipedia.org/wiki/Kessab 31ـ ibid. 32ـ 33ـ کیلیکیه نام منطقه ای درجنوب شبه جزیرۀ آناتولی است که امروزه چوکوروا خوانده می شود. کیلیکیه در جنوب شرقی آسیای صغیر در ترکیۀ کنونی و در شمال شرقی قبرس واقع شده. این سرزمین را ارمنستان کوچک نیز خوانده اند. درقرن یازدهم میلادی، با ظهور حکومتی ارمنی در سرزمین کیلیکیه،پادشاهی ارمنی کیلیکیه پا به عرصۀ وجود نهاد که تا قرن چهاردهم میلادی تداوم داشت. 34ـ سرزمینی باستانی در خاور نزدیک که از غرب به مدیترانه و فینیقیه؛ از شرق به فرات، بین النهرین و بابل؛ از جنوب به بیابان های عربستان؛ و از شمال به کیلیکیه وکماژن و رشته کوه های توروس می رسید. 35ـ دِر قازاریان،کیلیکیۀ ارمنی (آنتیلیاس: بی نا، 2006)، ص276. 36ـ همان، ص24 و 88. 37ـ همان، ص18. 38ـ همان جا. 39ـ همان، ص19. Von Luschan40ـ 41ـ همان جا. 42ـ رشته کوهی در جنوب ترکیه. دامنه های شمالی توروس مشرف به فلات مرکزی آناتولی است و دامنه های جنوبی آن به دشت های حاصلخیز آنتالیا (پامفیلیۀ قدیم) و کیلیکیه منتهی می شود و ادامۀ آن توروس شمال شرقی یا آنتی توروس نام دارد. www.encyclopaediaislamica.com Marcus Tullius Cicero (106 – 43BC) 43ـ خطیب، سیاست مدار و نویسندۀ معروف رومی. 44ـ همان، ص20. 45ـ کورتوشیان، همان، ص3. www.genocide-museum.am/eng/28.03.2014.php 46ـ en.wikipedia.org/wiki/Kessab 47ـ Basit 48ـ Nizher 49ـ Moses Vartapet Voskerchian 50ـ www.genocide-museum.am/eng/28.03.2014.php ; en.wikipedia.org/wiki/Kessab51ـ www.genocide-museum.am/eng/28.03.2014.php 52ـ 53ـ اسکندرون یا آلکساندرتا شهری بندری در جنوب شرقی ترکیه و در کرانۀ دریای مدیترانه است. اسکندرون مرکز استان ختای یا حتایی در ترکیۀ کنونی است. 54ـ سوریه همواره در نقشه های کشوری، اسکندرون را جزو اراضی جدانشدنی سوریه محسوب می کند. Remi Lepert 55ـ pop pius xii 56ـ Ibid57ـ 58ـ دانشنامۀ دیاسپورای ارمنی، ص517. Soorp Astvatzatzin 59ـ Soorp Mikayel Hreshtakapet 60ـ Soorp Yerortdutiun 61ـ Azgayin Usumnasirats Miyatsiyal Varzharan (1848)62ـ Hay Avetaranakan Nahatakats MiyatsiyalVarzharan63ـ Barehuso Hay Katolik Varzharan 64ـ Sahakian Azgayin Srah65ـ Zhoghoverdayin Gradaran66ـ Hay Marmenamarzutian Miutiun / Homenetmen 67ـ Armenian General Gymnastic Union / Homenetmen 68ـ Hay Baregortzakan Endhanur Miutiun 69ـ Hamazgayin Meshakutayin Miutiun 70ـ Tiknants Yekeghetsasirats Miutiun 71ـ 72ـ همان جا. www.genocide-museum.am/eng/28.03.2014.php 73ـ 74ـ «میراث فرهنگی کسب در خطر است»، آلیک (13 آوریل 2014)، ص3. 75ـ کورتوشیان، همان، ص 2ـ 4. 76ـ «بازتاب حملۀ تروریست های مسلح با حمایت ترکیه به شهر ارمنی نشین کسب سوریه در رسانه های فارسی زبان ایران»، آلیک (ضمیمۀ فارسی) (21 فروردین 1393)، ص2. 77ـ همان، ص3. blognews.am/arm/news/152695/hayoc-cexaspanutyun-terminy-chpetq-e-sahmanapakel-miayn-1915-tvakanov-ayn-78ـ sharunakvel-e-minch-1923-tvakany.html [1]1. Leghi Jur 79ـ 80ـ آلیک، همان جا. blognews.am/arm/news/152695/hayoc-cexaspanutyun-terminy-chpetq-e-sahmanapakel-miayn-1915-tvakanov-ayn-81ـ sharunakvel-e-minch-1923-tvakany.html 82ـ آلیک، همان جا. 83ـ «محکومیت حملات تروریستی به منطقۀ ارمنی نشین کسب سوریه درتجمع اعتراضی ارمنیان تهران»، آلیک (ضمیمۀ فارسی) (21 فروردین 1393)، ص 2. www.armnewstv.am/hot-topic/25044 84ـ Ibid85ـ www. hoosk.net/fa 86ـ armenpress.am/arm 87ـ 88ـ «سخن سردبیر»، آلیک (ضمیمۀ فارسی) (21 فروردین 1393). 89ـ آرام شاهنازاریان، «وقایع کسب و وظایف ما»آلیک (5 آوریل 2014)، ص1و10. 90ـ «بازتاب حملۀ تروریست های مسلح با حمایت ترکیه به شهر ارمنی نشین کسب سوریه در رسانه های فارسی زبان ایران»، همان جا. armenpress.am/arm91ـ Telegrafh 92ـ Human Rights Watch 93ـ Haber. sol 94ـ www.armnewstv.am/hot-topic/25044 95ـ 96ـ «محکومیت حملات تروریستی به منطقۀ ارمنی نشین کسب سوریه در تجمع اعتراضی ارمنیان تهران»»، همان، ص 1 و 2. 97ـ همان جا. Save Kessab 98ـ 99ـ «گفت و گو با هراند مارکاریان: بهترین نمود این واقعه این است که ارمنی ساکن کسب منتظر است تا به کسب برگردد»، آلیک (12 آوریل2014)، ص3. 100ـ همان جا. 101ـ «محکومیت حملات تروریستی به منطقۀ ارمنی نشین کسب سوریه در تجمع اعتراضی ارمنیان تهران»، همان جا. 102ـ «تجمع جمعی از ارامنۀ اصفهان در اعتراض به حمایت ترکیه از کشتار ارامنه در سوریه» (26 فروردین1393)، درwww. isna.ir. 103ـ همان جا. 104ـ همان جا. 105ـ «حمایت های کشورهای غربی از تروریست ها و گروه های افراطی در سوریه خود آنها را نیز تبدیل به تروریست می کند»، آلیک (ضمیمۀ فارسی) (28 فروردین 1393)، ص 1 و 2. 106ـ «شهر کسب در شمال سوریه آزاد شد» (25 خرداد 1393)، در javanonline.ir . www.tert.am/am/news/2014/04/03/evrensel-kesab 107ـ |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 68
|
