در  293م،  پیمان  نصیبین  بین  ایران  ساسانی  و  روم  منعقد  و  براساس  آن  به  مدت  چهل  سال  بین  این  دو  امپراتوری  صلح  برقرار  شد.[1] با  پایان  یافتن  مدت  پیمان  صلح  شاپور  دوم  (309  ـ  379م)  از  330م  عملیات  جنگی  علیه  روم  را  آغاز  کرد  و  با  این  اقدام  ورود  ارمنستان  به  این  جنگ  اجتناب  ناپذیر  شد  زیرا  شاپور  به  ارمنستان  نیز  لشکرکشی  کرد  و  در  پی  آن  اشراف  ارمنی  طرف  دار  ایران  علیه  حکومت  مرکزی  فعال  شدند.  شاپور،  آرشک  دوم  (350  ـ  368م)،  پادشاه  ارمنستان،  را  دستگیر  و  قلعۀ  آرداگرس  را  ـ  که  پاراندزم،  ملکۀ  ارمنستان،  به  آنجا  پناه  برده  بود  ـ  تصرف  کرد.  او  پس  از  تخریب  و  سوزاندن  بسیاری  از  شهرهای  ارمنستان  همچون  آرتاشات،  واغارشاباد،  زاره  وان،  وان،  نخجوان  و  بسیاری  شهرهای  دیگر،  در  369م،  به  ایران  بازگشت.  او  اهالی  شهرها  را،  که  بیشتر  آنان  را  صنعتگران،  بازرگان  و  روحانیان  تشکیل  می دادند،  به  مناطق  مختلف  ایران  کوچاند[2]  و  در  نتیجه،  ارمنستان  را  به  کشوری  مبدل  ساخت  که  بیشتر  اهالی  آن  به  کشاورزی  مشغول  بودند.

سکه  های  شاپور  دوم  دارای  تنوع  بسیاری  است.  سکه  ای  که  در  ارمنستان  به  دست  آمده  و  طی  این  مقاله  معرفی  می  شود  یکی  از  انواع  سکه  های  اوست  که  بر  روی  آن  تصویر  نیم  رخ  شاپورنقش  شده  که  به  سمت  راست  متمایل  است  و  بر  سرش  تاجی  دندانه  دار  با  گویی  بر  روی  آن  نقش  شده  و  در  اطراف  تصویر  به  زبان  پهلوی  جملۀ  «مزداپرست  خدایگان  شاپور  شاهنشاه  ایران  و  انیران  ایزد  نژاد»[3] نقش  بسته  است.  در  پشت  سکه  و  در  دو  سوی  آتشگاه،  تصویر  تمام  قد  شاپور  و  اهورامزدا  و  در  میان  شعله های  آتش  نیز،  سر  اهورامزدا  نقش  شده.  براساس  کتاب  اوستا آتش  فرزند  اهورامزداست  که  تصویر  وی  نیز  در  آتش  نقش  می شده.  [4]  موسی  خورنی  به  آتش  به  منزلۀ  نمادی  از  اهورامزدا  نزد  ایرانیان  اشاره  کرده  است.

برای  اولین  بار  در  پشت  سکه  های  شاپور  دوم  بر  روی  ستون  آتشگاه  حرف  I’st  یا  I’styh  به  معنی  راست  و  مشروع  استفاده  شده  است.  به  نظر  می  رسد  سکه  هایی  با  این  نوع  نوشته  برای  پرداخت  حقوق  سربازان  ضرب  شده  باشد.  نقوش  روی  این  نوع  از  سکه  ها  نسبت  به  سکه  های  دیگر  از  ظرافت  بسیار  کمتر  اما  از  عیار  نقرۀ  بالاتری  برخوردارند.

در  زمان  لشکرکشی  ها،  ضراب  خانۀ  متحرک  با  سپاه  وجود  داشت  که  برای  پرداخت  حقوق  سربازان  در  حین  لشکرکشی  سکه  در  محل  ضرب  می  کردند.  مسلم  است  که  سکه  های  ضرب  شده  در  شرایط  جنگی  نمی  توانست  به  ظرافت  سکه  هایی  باشد  که  در  ضراب  خانۀ  سلطنتی  ضرب  می  شد.  با  این  حال،  می  دانیم  که  از  دوران  شاپور  دوم  و  پس  از  وی،  از  ظرافت  سکه  های  ساسانی  کاسته  شده  است.

شاپور  دوم،  در  محدودۀ  اعتقادات  مذهبی،  مبارزه  ای  گسترده  را  علیه  مسیحیت  آغاز  کرد  که  در  تاریخ  به  دوران  تعقیب  بزرگ  مسیحیان  معروف  است.  [5]

عملیات  نظامی  شاپور  دوم  در  مرزهای  شرقی  و  غربی  سبب  خالی  شدن  خزانه  شده  بود.  بنابراین،  مسیحیان  ایران،  که  در  بین  آنان  ثروتمندان  بسیاری  بودند،  می  توانستند  خزانه  تهی  را  پر  کنند.  برای  رسیدن  به  این  هدف  با  فرمان  شاپور  بایستی  مالیاتی  مضاعف  از  مسیحیان  ایران  وصول  می  شد.  کار  جمع  آوری  مالیات  مطالبه  شده  از  مسیحیان  بر  عهدۀ  سیمون  بارصبع،  اسقف  جامعۀ  مسیحیان  ایران،  مستقر  در  شهر  تیسفون،  گذاشته  شد.  [6]  بر  طبق  منابع  آشوری  شغل  پدر  سیمون  بارصبع  رنگ  آمیزی  پارچه  بود  که  در  آن  دوره  شغلی  پردرآمد  محسوب  می  شد.  سیمون  از  اجرای  فرمان  شاپور  امتناع  ورزید.  درنتیجه،  دستگیر  و  در  344  م  اعدام  شد.  سپس،  مسیحیان  ایران  متهم  به  همکاری  با  روم  شدند  و  تحت  تعقیب  قرار  گرفتند  و  کلیساهای  آنان  تخریب  شد.  [7]

توما  آرتزرونی[8]  شرح  جزئیات  نه  فقط  تعقیب  مسیحیان  ایران  بلکه  برخورد  با  مسیحیان  ارمنی،  آشوری  و  حتی  فلسطینی  و  دستگیری  گستردۀ  اسقف  ها،  کشیش  ها  و  شکنجۀ  زنان  مسیحی  و  قتل  اسقف  سیمون  بارصبع،  خادم  حضرت  مسیح  و  کلیسا،  را  بیان  می  کند.  [9]

مبارزۀ  شاپور  دوم  با  مسیحیان  به  داخل  خاک  ارمنستان  نیز  کشیده  شد  زیرا  اعلام  مسیحیت  به  منزلۀ  دین  رسمی  ارمنستان  در  اوایل  قرن  چهارم  میلادی  تأثیر  بسیاری  در  بین  مسیحیان  منطقه  گذاشت  و  رسمیت  یافتن  دین  مسیحیت  در  روم  سبب  تعمیق  دشمنی  ساسانیان  با  ارمنستان  شد.

منابع  ارمنی  به  چگونگی  برخورد  شاپور  با  مسیحیان  اشاره  کرده  اند.  موسی  خورنی  می  نویسد  که  او  کوشید  تا  از  فعالیت  مسیحیان  جلوگیری  کند  و  از  اسقف  ها  و  کشیش  ها  مالیات  های  سنگین  گرفت  اما  پاوستوس  بیوزاند[10]  تعقیب  مسیحیان  را  به  علت  اغماض  آرشک  دوم  از  سوگند  خود  می  داند  و  در  کتاب  تاریخ  ارمنیان  چنین  می  گوید:  «  …  سپس،  شاپور  به  مهر  و  آب  و  آتش  سوگند  خورد  که  هیچ  یک  از  مسیحیان  را  زنده  نگذارد».[11]

این  مبارزۀ  عقیدتی  شاپور،  آن  هم  به  شکل  افراطی،  نمی  توانست  بازتابی  در  سکه  های  وی  نداشته  باشد.

سکه شاپور دوم

سکۀ  ارائه  شده،  که  یک  درهم  نقرۀ  شاپور  دوم  به  وزن  65/3  گرم  و  قطر  29  میلی  متر  است  و  به  شمارۀ  13636  در  موزۀ  تاریخ  ارمنستان  به  ثبت  رسیده،  سکه  ای  استثنایی  است  که  بیانگر  وقایع  زمان  خود  است.  بر  روی  سکه،  تصویر  شاپور  دوم،  که  تاج  برسر  دارد  و  نیم  رخ  او  به  سمت  راست  است  و  دور  سکه،  به  زبان  پهلوی،  جملۀ  «مزداپرست  خدایگان  شاپور  شاهنشاه  ایران  و  انیران  ایزد  نژاد»  نقش  شده  است.

در  پشت  سکه  و  در  وسط  آن،  آتشگاه  شامل  پایه،  ستون  و  آتشدان  قرار  دارد  که  در  سمت  چپ  آتش،  نماد  شاه  و  در  سمت  راست،  نماد  ولیعهد  نقش  شده  است.  در  سمت  چپ  آتشگاه،  شاپور  دوم  به  صورت  تمام  قد  و  در  سمت  راست،  اهورامزدا  قرار  دارد.  در  دو  سمت  نوشتۀ  «آتش  شاپور»  نقش  شده.  در  پایین  سکه  و  دو  سمت  پایۀ  آتشگاه  و  در  زیر  پاهای  شاپور  و  اهورامزدا،  دو  صلیب  نقش  بسته  است.

نقش صلیب ها در سکه شاپور

در  ظاهر،  این  سکه  شبیه  دیگر  سکه  های  شاپور  دوم  است  اما  با  بررسی  دقیق  تر  و  با  در  نظر  گرفتن  قواعد  حاکم  بر  جزئیات  نقش  های  دیگر  سکه  های  ساسانیان  این  نتیجه  حاصل  می  شود  که  این  سکه  یک  مورد  خاص  است.

تصاویر  نقش  شده  بر  روی  این  سکه  بسیار  زیبا  هستند  که  مشخصۀ  سکه  های  ساسانی  در  قرن  سوم  میلادی  است،  در  حالی  که  در  دوران  شاپور  دوم  از  ظرافت  سکه  ها  کاسته  شد  و  تصویر  شاهنشاه  با  چشمانی  بی  روح[12]  نقش  می  شد.  برخلاف  دیگر  سکه  های  وی  نه  تنها  این  سکه  یک  کار  هنری  است  بلکه  در  آن  کلیۀ  نمادهای  ساسانیان  نیز  نقش  شده.

این  سکه  تنها  مورد  در  بین  سکه  های  ساسانی  است  که  در  پشت  آن  تصویر  صلیب  نقش  شده.  به  یقین  نمی  توان  تصویر  صلیب  ها  را  به  منزلۀ  نمادی  آسمانی،  که  مورد  پرستش  آنان  بوده،  تصور  کرد.

در  پشت  سکه  های  دورۀ  اولیۀ  ساسانی،  اگر  نمادهایی  نقش  می  شد،  معمولاً  در  قسمت  بالای  آتشگاه  یا  بر  روی  ستون  آن  ـ  و  نه  در  پایین  آتشگاه  ـ  نقش  می  شد.  افزون  بر  آن  در  بین  نمادهای  مختلفی  که  در  پشت  سکه  های  ساسانی  مربوط  به  قرن  های  سوم  و  چهارم  میلادی  نقش  شده  اند  نه  به  تصویر  صلیب  بر  می  خوریم  و  نه  به  تصویر  ستارۀ  شش  پر.  جالب  اینکه  تصویر  صلیب  ها  در  سکۀ  ارائه  شده  مستقیماً  در  زیر  آتشگاه  نیست  بلکه  در  زیر  پای  شاپور  و  اهورامزدا  نقش  شده  است.

استفاده  از  چنین  طرحی  در  نقش  های  دورۀ  ساسانی  مورد  جدیدی  نیست  زیرا  شاهنشاهان  ساسانی  در  حجاری  های  قرن  های  سوم  و  چهارم  میلادی  به  مناسبت  پیروزی  های  خود  تصویر  دشمن  شکست  خورده  یا  نماد  آنان  را  در  زیر  پای  خود  نقش  می  کردند.  در  این  گونه  حجاری  ها،  به  منزلۀ  یک  اصل،  رو  به  روی  پادشاه  تصویر  اهورامزدا  و  در  زیر  پای  وی  تصویر  نیروی  شر  به  صورت  اهریمن  نقش  می  شد.  بنابراین،  نقش  صلیب  در  این  سکه  و  قرار  گرفتن  آن  در  زیر  پای  شاه  و  اهورامزدا  می  تواند  بیانگر  پیروزی  دین  زرتشت  بر  دین  مسیحیت  باشد.

صلیب  از  قرن  چهارم  میلادی  به  منزلۀ  نماد  مسیحیت  شناخته  شد  و  به  ویژه  از  دوران  قیصر  کنستانتین  کبیر  (285  ـ  337  م)  نماد  رسمی  مسیحیت  در  روم  شد.  بر  اساس  روایتی  صلیب  بر  قیصر  هویدا  شده  و  به  او  بشارت  پیروزی  داده  است.  [13]

سکه کنستانتین  کبیر

بر  روی  سکه  های  کنستانتین،  ضرب  شده  در  دوران  مبارزات  او  با  مسیحیت،  به  تصویر  همان  صلیبی  بر  می  خوریم  که  در  سکۀ  شاپور  نقش  شده  است.  [14]  این  نقش  در  پشت  یکی  از  سکه  های  وی  در  وضعیتی  پایین  تر  از  خدای  خورشید،  که  تاجی  با  پرتوهای  نور  بر  سر  دارد،  به  تصویر  کشیده  شده  و  در  اطراف  سکه  جملۀ  «تقدیم  به  خورشید  شکست  ناپذیر»  به  زبان  لاتین  نوشته  شده  است.

به  عقیدۀ  ما  هر  دو  سکه  یک  پیام  را  می  رسانند.  کنستانتین  با  قرار  دادن  تصویر  صلیب  در  موقعیتی  پایین  تر  از  خدای  خورشید،  همچون  مورد  سکۀ  شاپور،  قصد  رساندن  پیام  برتری  پرستش  خورشید  نسبت  به  مسیحیت  را  داشته  است.  می  دانیم  که  کنستانتین  در  روزهای  آخر  عمر  مسیحی  شد  و  تا  آن  زمان  آپولون  خدای  مورد  پرستش  وی  بود  که  همان  خدای  خورشید  است.

اما  از  دوران  کنستانتین  دوم  (317  ـ  361  م)،  که  حاکمی  مسیحی  بود،  از  سال  های  340  م،  صلیب  به  منزلۀ  نماد  مسیحیت  بر  روی  سکه  ها  نقش  شد  اما  نه  به  آن  علتی  که  کنستانتین  اول  آن  را  نقش  کرده  بود  بلکه  این  بار  به  منزلۀ  نماد  مسیحیت.  [15]

سکه خاندان آکسوم

صلیب  به  شکلی  که  در  این  دو  سکه  نقش  شده  اولین  بار  به  منزلۀ  نماد  مسیحیت  در  سکه  های  ایزانا[16]  (330  ـ  358م)  از  خاندان  اکسوم،[17]  در  کشور  اتیوپی،  استفاده  شده  است.

نقش  صلیب  در  پشت  سکۀ  شاپور،  با  همان  شکلی  که  در  سایر  سکه  هایی  که  توضیحات  آن  داده  شد،[18]  گواه  این  واقعیت  است  که  شاپور  دوم  در  340  م  صلیب  را  به  منزلۀ  نماد  مسیحیت  می  شناخت.  [19]

براساس  منابع  ارمنی  صلیب  به  منزلۀ  نماد  مسیحیت  از  قرن  چهارم  میلادی  شناخته  شده  است  که  این  موضوع  را  آگاتانگغوس[20]  در  کتاب  تاریخ  ارمنستان  عنوان  کرده  است.

منابع:

آرتزرونی،  توما.  تاریخ  خاندان  آرتزرونی.  سن  پترزبورگ:  [بی  نا]،  1887.

بیوزاند،  پاوستوس.  تاریخ  ارمنستان.  سن  پترزبورگ:  [بی  نا]،  1883.

پاکزادیان،  حسن.  تاریخ  و  گاه  شماری  سکه  های  ساسانی.  تهران:  حسن  پاکزاد،  1384.

خستوانوق،  آبراهام.  شاهدانی  از  شرق.  گردآورنده  لئون  ترپطروسیان.ایروان:  [بی  نا]،  1976.

خورنی،  موسی.  تاریخ  ارمنستان.  گردآورندگان  آبقیان  و  هاروتونیان.تفلیس:[بی  نا]،  1913.

تاریخ  ارمنستان.  ایروان:  [بی  نا]،  1982)،  ج2.

Agatangeghous.  Armenian  History.  Yerevan:  [s.n.],  1983

Buzand,  Pavstoc.  History  of  Armenia.  Yerevan:  [s.n.],1968

Bruun,  p.  The  Victorious  Signs  of  Constantine:  a  Reappraisal,  The  Numismatic  Chronicle  157.  London:  [s.n.],  1997

Carson,  R.Coins  of  the  World.  New  York:  Harper  &  Row  1962

Donini,  G.  At  the  Sources  of  Christianity.  Moscow:  [s.n.],  1989

Frye,  R.  Inheritance  of  Iran.[s.l.]:  [s.n.],[n.d.]

Fouchet,  M.  p.  L’art  de  Byzance  et  de  l’Islam.  Paris:Bruxelles,  1979

Göbl,  Robert.  Sasanian  Numismatics  «Manual  of  Middle  Asian  Numismatics».  Braunschweig:  Klinkhardt  and  Biermann,  1971

Khorenatsy,  Movses.  History  of  Armenia.Yerevan:  [s.n.],  1968

Luconin,  V.  The  Culture  of  Sasanian  Iran.  Moscow:  [s.n.],  1969

Labourt,  J.  Le  Cristianisme  dan’s  L’Empire  Perse  sous  La  Dinastie  Sassanide.  Paris:  Librairie  Victor  Le  coffre,  1904

Naikhardt,  A.  The  Origin  of  Cross.  [s.l.]:  [s.n.],[n.d.]

http://www.cgb.fr

http://www.constantinethegreatcoins.com

پی  نوشت  ها:

1ـ  بر  اساس  پیمان  نصیبین  نرسی  و  شاپور  دوم  حکومت  تیرداد  سوم  (287  ـ330م)  از  خاندان  اشکانیان  ارمنستان  را،  که  تحت  حمایت  روم  قرار  داشت،  به  رسمیت  شناختند.  از  وقایع  مهم  دوران  حکومت  تیرداد  سوم  رسمیت  یافتن  مسیحیت  در  ارمنستان  در  301م  است  (مترجم).

2ـ  موسی  خورنی، تاریخ  ارمنستان،  گردآورندگان  آبقیان  و  هاروتونیان(  تفلیس:[بی  نا]،  1913)؛  پاوستوس  بیوزاند،  تاریخ  ارمنستان  (سن  پترزبورگ:  [بی  نا]،  1883).

3ـ  «مزدیسن  بغی  شهپوهری  ملکان  ملکا  ایران  و  انیران  منوچتری  من  یزدان»  (حسن  پاکزادیان،  تاریخ  و  گاه  شماری  سکه  های  ساسانی،  [تهران:  حسن  پاکزادیان،  1384]).  ـ  م

Robert.Göbl,  Sasanian  Numismatics  «Manual  of  Middle  Asian  Numismatics»  (Braunschweig:  Klinkhardt  and  4ـ

Biermann,  1971),  p.  46.

1. Labourt, Le  Christianisme  dans  l’Empire  Perse  sous  la  Dinastie  Sasanide  (Paris:  Librairie  Victor  Le  coffre  1904),  p.5ـ

6ـ در  312م، مسیحیت  دین  رسمی  روم  اعلان  شد  و  به  این  ترتیب،  کلیۀ  مرزهای غربی  ایران  شامل  ارمنستان  و  روم  حامی  مسیحیت  شدند. این  امر  سبب  قدرت  گرفتن  مسیحیان  داخل  ایران  شد  و  در  نتیجه،  شاپور  با  تردید  نسبت  به  مسیحیان  داخل  امپراتوری  برخورد  می کرد  و  موبدان  نیز  آنان  را  خطری  برای  دین  زرتشت  تلقی  می کردند . ـ م

7ـ  آبراهام  خستوانوق،  شاهدانی  از  شرق،  گردآورنده  لئون  ترپطروسیان  (ایروان:  [بی  نا]،  1976)،  ص  8  و  9.

8ـ  مورخ  ارمنی  قرن  دهم  میلادی.  ـ  م

9ـ  توما  آرتزرونی،  تاریخ  خاندان  آرتزرونی(سنت  پترزبورگ:  [بی  نا]،  1887)،  فصل  های  1تا  10

10ـ  مورخ  ارمنی  قرن  پنجم  میلادی.  ـ  م

11ـ  نویسندۀ  مقاله  به  سوگندی  اشاره  دارد  که  در  فصل  شانزدهم  کتاب  پاوستوس  بیوزاند  ذکر  شده،  سوگندی  که  آرشاک  زمانی  که  در  پارس  بود  برای  وفاداری  به  شاپور  دوم  ادا  کرد  تا  با  روم  هم  پیمان  نشود  اما  پس  از  بازگشت  به  ارمنستان  به  آن  عمل  نکرد  .  ـ  م

Göbl,  ibid.  12ـ

1. Donini, At  the  Sources  of  Christianity  (Moscow:  s.n.,  1989),  p.21813ـ
2. Bruun, The  Victorious  Signs  of  Constantine:  a  Reappraisal,  The  Numismatic  Chronicle  157(London:  s.n.,  1997),  p.  14ـ
3. p. Fouchet,  L’art  de  Byzance  et  de  l’Islam(Paris:  Bruxelles,  1979),  p.  44.  15ـ

Ezana  16ـ

Aksum17ـ

R.Carson,  Coins  of  the  World(New  York:  Harper  &  Row  1962),  p.  463;  T.  Higel,  Garmisch-Partenkichen:  Axumide18ـ 

1. p. Fouchet,  ibid19ـ

20ـ  مورخ  ارمنی  قرن  پنجم  میلادی  (مترجم)