دورنمای قره کلیسا

از همان نخستین روزهای حضور در مجموعۀ جهانی قره کلیسا، در شهریور 1387ش، بارها از بقایای حصار واقع در شمال غربی بنای اصلی بازدید کردم. این حصار از بخش های شمال غربی و محل مشرف به رودخانه شروع شده و به نظر می رسد به صورت محیطی دورتا دور قره کلیسا امتداد می یابد. تاکنون، در خصوص زمان ساخت حصار نظریات متفاوتی ارائه شده است. این نظریات اوایل دورۀ اسلامی، دورۀ ساسانی و حتی دورۀ اورارتویی! را شامل می شود. بنابراین، برای پاسخ گویی به این ابهام ها و رسیدن به اتفاق نظر در این خصوص، پس از پیگیری های متعدد، در مهر و آبان همان سال و با کسب مجوزهای لازم، این حصار در طرحی پژوهشی که از طرف معاونت میراث فرهنگی استان آذربایجان غربی و به سرپرستی نگارنده ارائه شد، مورد بررسی و پیگردی قرار گفت. در این طرح، بخشی از حصار در ضلع شمال غربی بنای اصلی قره کلیسا، به طول 25 متر از زیر آوار و نخاله هایی که بر اثر مرور زمان سطح حصار را پوشانده بودند آزادسازی و با مصالح همگن از جنس خود حصار مورد مرمت قرار گرفت. طی پیگردی ده یافتۀ شاخص معماری به دست آمد که با واژۀ ساختار مشخص شد[2] و پس از اتمام فصل اول پیگردی، بررسی های باستان ژئو فیزیکی کلیسا با هدف شناسایی ساختارهای احتمالی زیرزمینی به انجام رسید.

نقشه توپوگرافی قره کلیسا و موقعیت گمانه های پیگردی نسبت به بنای اصلی

پیشینۀ مطالعات باستان شناسی و مرمتی قره کلیسا

تاکنون در زمینۀ بنای تاریخی قره کلیسا بررسی های فراوانی صورت گرفته و مقالات بسیاری نگاشته شده است. شاید بتوان بررسی ها و تحقیقات پروفسور ولفرام کلایس آلمانی را نخستین بررسی روشمند قره کلیسا دانست. این باستان شناس و پژوهشگر معروف آلمانی، که مدتی سرپرست مؤسسۀ باستان شناسی آلمان در ایران بود، طی بررسی های باستان شناسی خود در 1347ش(1967م) این کلیسا را مورد بررسی قرار داد و نتایج مطالعات خود را در همین سال (1347ش/1967م) به زبان آلمانی منتشر ساخت. [3] آندرانیک هویان، باستان شناس ارمنی، نیز در مورد این کلیسا تحقیقات مفصلی انجام داده. وی تاریخچۀ کامل قره کلیسا را در 1346ش در مجلۀ ایران زمین منتشر ساخته است. همچنین مرحوم آرمن حق نظریان، در 1968م، مطالعات گسترده ای دربارۀ قره کلیسا انجام داد و نتایج تحقیقات خود را به صورت مشروح، در قالب پایان نامۀ دانشگاهی، به زبان آلمانی ارائه کرد. هیئت معماران و باستان شناسان ایتالیایی، از دانشگاه پلی تکنیک میلان ایتالیا، این کلیسا را به طور مبسوط بررسی کرده اند و چهارمین شماره از مجموعه انتشارات خود را به این کلیسای ارزشمند اختصاص داده اند. نخستین کلنگ باستان شناسان در سال های نخست دهۀ 50 ش در این بنای تاریخی بر زمین زده شد. آقایان دکتر فلامکی و بابک راد در این سال ها در محوطۀ داخلی قره کلیسا اقدام به گمانه زنی کردند. هدف این هیئت شناسایی لایه های زیرین قره کلیسا و پاسخ به برخی ابهام ها در خصوص وجود مهرابۀ میترائیسم در قره کلیسا بود که متأسفانه نتایج کاوش های آنها منتشر نشد. از دیگر پژوهشگرانی که در زمینۀ قره کلیسا قلم فرسایی کرده اند می توان از واروژان آراکلیان (1350ش)، ایرج افشار سیستانی (1375ش)، اسماعیل دیباج (1336ش)، حبیب زاهدی ( 1356ش)، محمد منصور فلامکی (1354ش)، زاون قوکاسیان (1353ش)، حسین کریمیان (1355ش)، واهرامیان هرمان (1349ش)، امیل هاکوپیان (1350،1378ش)، خسرو فری (1369ش)،گلناز عدل(1383ش)، شاهن هوسپیان (1387ش) و غیره نام برد. در زمینۀ مرمت کلیسا، از زمان ثبت آن در 1334ش تاکنون، فعالیت های بسیاری به دست مرمتگران خارجی و ایرانی صورت گرفته است. در سال های پیش از انقلاب مرمتگران فرانسوی، به سرپرستی مسیو ژان مارتن فرانسوی، بخش های عمده ای از کلیسا و حجره های اطراف آن را مورد مرمت قرار دادند. از 1349ش از طرف دولت ایران توجهی خاص به احیا و تعمیر کلیسا شده است. برنامۀ تعمیراتی این کلیسا به دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران واگذار شد تا با همکاری یونسکو طرح تعمیراتی آن تهیه شود. در آن زمان یک سلسله اقدامات تعمیراتی نیز در بخش کلیسای سیاه و اتاق های اطراف محوطه صورت گرفت که برای حفظ بنای کلیسا بسیار مؤثر بود. پس از انقلاب شکوهمند اسلامی ایران تعمیرات کلیسا زیر نظر سازمان میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی استان آذربایجان غربی قرار گرفت و طبق برنامه، همه ساله، تعمیرات اساسی و کارهای ترمیمی و حفاظتی در آن صورت می گیرد که به طور کلی برخی از تعمیرات اساسی آن عبارت اند از:

1. تعمیر دیوارهای جانبی و گنبد این کلیسا بین سال های 1349 ـ 1351ش.
2.تعمیر حجره ها و اتاق های اطراف کلیسا و محوطۀ اصلی بین سال های 1349 ـ 1351ش.
3.انجام نقشه برداری علمی وفتوگرامتری از طرف دانشکدۀ هنرهای زیبای دانشگاه تهران.
4. تعمیر محراب اصلی کلیسا که به علت کنده کاری های غیر مجاز در اطراف آن در اثر ضربات و زلزله خراب شده بود.
5. آواربرداری خاک های اضافی پشت بام و همچنین تقویت سنگ های طاق های اصلی با میل گردهای شش میلی متری و پوشش آن با بتن پنج سانتی متری و سپس عایق کاری.
6. استحکام بخشی طاق های باربر گنبد بزرگ با استفاده از داربست های آهنی.
7. بازسازی محراب چند ضلعی شمال کلیسا که به طرف بیرون انحراف داشته. بیشتر سنگ های کار شده در این محراب به علت نفوذ آب و یخ زدگی به طور خطرناکی فرسوده شده بودند که با شماره گذاری در لایه های افقی و عمودی کلیۀ سنگ های این قسمت پیاده و پس از تعمیر و تعویض مجدداً بازسازی شدند.
8. مفروش ساختن داخل کلیسا و جلوی محراب اصلی با سنگ های قبلی و طبق نقشه و خاک برداری و سنگ فرش کردن بقیۀ صحن آن.
9. مرمت و استحکام بخشی برج ناقوس.
10.اصلاح سکوی اطراف کلیسا و محوطۀ بیرونی و سنگ فرش آن.
11. انجام تعمیرات و حفاظت از عصارخانه بیرون محوطه که از اصیل ترین نمونه های روغن کشی سنتی در معماری و مهندسی ارمنی است.
12. آزادسازی و خوانا سازی اضلاع غربی حصار پیرامونی در 1387ش.
13. سنگ فرش و چمن کاری حیاط جانبی کلیسا در فاصلۀ سال های1380ـ 1384ش.
14. برطرف ساختن رطوبت و احداث عایق رطوبتی بر روی سقف کلیسا وحجره های پیرامون آن.
15. مرمت موضعی نمازخانه های اطراف کلیسا، به ویژه، مقبرۀ زاکاریا و ساندوخت و ساماندهی مسیر منتهی به آنها.
16. سم پاشی و حذف گل سنگ های روی گنبدها و مرمت موضعی گنبد عصارخانه.
17. احداث و سامان دهی دیوار ساحلی و ساخت پل سیمانی در مسیر منتهی به مقبرۀ زاکاریا در فاصلۀ سال های 1384ـ 1387ش.
18. سنگ فرش کردن حیاط رو به روی عصارخانه و استحکام بخشی برج ها، به ویژه، برج شمال غربی در فاصلۀ سال های1388 ـ 1389ش. و … .

فصل اول پیگردی حصار خارجی قره کلیسا

نخستین فصل پیگردی و خوانا سازی حصار خارجی محوطۀ جهانی قره کلیسا با انتخاب ضلع شمال غربی و در امتداد جهت شرقی ـ غربی، در محل مشرف به رودخانۀ قره کلیسا، در 15 آبان 1387ش آغار شد و یک ماه به طول انجامید. محل فوق به دو دلیل انتخاب شد: نخست به لحاظ موقعیت خاص حصار در این قسمت و فاصلۀ قابل قبول با لبۀ درۀ منتهی به رودخانه و دوم به لحاظ آشکار بودن بخشی از لایه های سنگی فوقانی و مشخص بودن جهت حرکت حصار. لازم به ذکر است با پیگردی و خوانا سازی حصار خارجی قره کلیسا سه هدف عمدۀ تاریخ گذاری زمان ساخت حصار، شناخت نوع پلان معماری حصار و شناخت نوع مصالح و مواد به کار رفته و ویژگی های معماری آن دنبال می شد و از این میان عمده ترین هدف همانا تاریخ گذاری زمان ساخت حصار بود.

روش انجام پیگردی نیز، با توجه به وضعیت محوطه، به صورت ارگانیک انجام شد. این روش یکی از روش های مرسوم برای انجام پیگردی وخواناسازی در بیشتر بناها و بافت های معماری، به ویژه، در یافتن حصارها و دیواره های بناهای سنگی همچون مساجد، بقعه ها، کاروان سراها و غیره است. بنابراین، با نام گذاری نخستین گمانه در جهت شرقی ـ غربی و در محل شکست دیوار به سمت شمال به نام A1 به ابعاد 4 در 4 متر کار خاک برداری و پیگردی به سمت غرب محوطه آغاز شد و به ترتیب چهار گمانۀ دیگر نیز در امتداد گمانۀ اول مورد کاوش قرار گرفت و ده ساختار معماری به قرار زیر به دست آمد:

1ـ بخشی از دیوار، 2 ـ تودۀ سنگی، 3ـ دیوار الحاقی، 4 ـ امتداد ساختار شمارۀ یک، 5ـ بخشی از یک سازۀ گلی( احتمالاً اجاق)، 6ـ لایۀ ضخیمی از خاکستر، 7ـ پنج رج سنگ لاشه ای، 8ـ تعدادی آجر شکسته، 9ـ امتداد ساختار یک،چهار و هفت( امتداد دیوار)، 10ـ سطح سنگی با چهار رج سنگ لاشه.

• 

  شروع پیگردی

• 

  قسمت های نمایان حصار قبل از پیگردی

نتــایج به دست آمده

1. در طی یک ماه پیگردی حدود 130 متر مربع از حصار به عمق 1 تا 2 متر مورد خاک برداری قرار گرفت و 25 متر از حصار خارجی قره کلیسا در بخش شمال مجموعه خواناسازی و از زیر خاک آزاد شد.
2. هم زمان با پیگردی حصار دیگر محوطه های اطراف ـ از جمله قبرستان ارمنی، نمازخانۀ زاکاریا، نمازخانۀ ساندوخت و دیگر محوطه های اقماری هم دوره ـ نیز مورد بررسی و مطالعۀ باستان شناختی قرار گرفت.
3. ظاهرسازی بخشی از بناهای الحاقی به حصار اصلی که احتمالاً نشان دهندۀ احداث فضاهای مسکونی و استقرار های انسانی است.
4. از نخستین فصل پیگردی نزدیک به هزار قطعه سفال به دست آمد. تاریخ نسبی این سفالینه ها حدود اوایل قرن هشتم تا دهم هجری قمری است.

با توجه به نتایج به دست آمده به نظر می رسد حصار باید در محدودۀ زمانی قرن نهم هجری قمری ساخته شده باشد. در بررسی میدانی از محوطۀ قره کلیسا مدارک سفالی متعلق به هزارۀ اول، دوران تاریخی و اوایل و اواسط دوران اسلامی نیز جمع آوری شده است ولی با توجه به سفال های به دست آمده از محل پیگردی اگر تاریخ ساخت این حصار را زمانی بین قرن نهم هجری قمری بدانیم، خطای چندانی مرتکب نشده ایم. [4]

• 

  بخشی از حصار پس از اتمام مرمت و کاهگل کشی

• 

  عملیات اندود کاهگل کشی سطح حصار

• 

  مرمت حصار با استفاده از مصالح همگن پس از اتمام پیگردی

• 

  مرمت حصار (نمای دیگر)

• 

  نمای دیگری از ظاهرسازی حصار

• 

  نمای دیگری از ظاهرسازی حصار

• 

  بخش خارجی حصار در حال ظاهرسازی

• 

  بخشی از حصار ظاهر شده (5 رج سنگی)

بررسی باستــان ژئوفیزیکی قــره کلیسا

در سال های اخیر، کاربرد روش های ژئوفیزیک اکتشافی در بررسی محوطه های باستانی رشد فزاینده ای داشته و تهیۀ نقشه های ژئوفیزیکی در مطالعۀ محوطه های باستانی از اهمیت فراوانی برخوردار است. با اجرای هدفمند روش های ژئوفیزیکی در محوطه های باستانی می توان به نتایجی ارزشمند دست یافت از جمله می توان به تعیین محل، گستردگی و عمق آثار مدفون و به جامانده از بقایای سازه های باستانی همچون دیوارها و پی های سنگی و آجری و بقایای جاده ها و سنگ فرش ها، تعیین محل و ابعاد معدن های باستانی و ترانشه های پر شده که از حفاری های قدیمی برجای مانده، تعیین محل و عمق اجاق ها و کوره های مدفون شدۀ مربوط به پخت سفال و ذوب فلز، تعیین محل و ضخامت خاک های سوخته، لایه های خاکستر و خاک هایی که تحت تأثیر عواملی با منشأ انسانی قرار داشته است، تعیین محل و عمق خندق، حفره ها و چاله های باستانی مدفون شدۀ مربوط به ذخیرۀ مواد غذایی و یا دفع مواد زاید و محل هایی که درگذشته خاک برداری و به مرور پر شده است و تعیین وضعیت کلی و ساختارهای تپه های باستانی اشاره کرد و فضاهای خالی، مقبره ها و راه های ورودی به مقبره ها را در زیر تومولوس ها، محل و عمق توده های ظروف سفالی و اشیای فلزی و عمق پی سنگ، ضخامت و تعداد لایه ها را مشخص کرد. استفاده از این روش در ایران در مرحلۀ ابتدایی و محدود است و تاکنون تنها چند محوطه با این روش مورد بررسی قرار گرفته اند.

• 

  بخشی از حصار پس از اتمام مرمت و کاهگل کشی

• 

  عملیات اندود کاهگل کشی سطح حصار

• 

  مرمت حصار با استفاده از مصالح همگن پس از اتمام پیگردی

• 

  مرمت حصار (نمای دیگر)

• 

  نمای دیگری از ظاهرسازی حصار

• 

  نمای دیگری از ظاهرسازی حصار

• 

  بخش خارجی حصار در حال ظاهرسازی

• 

  بخشی از حصار ظاهر شده (5 رج سنگی)

بر این اساس، پس از اتمام فصل اول پیگردی و با دعوت از مهندس بابک امین پور، متخصص ژئوفیزیک، عملیات بررسی ژئوفیزیکی به روش مغناطیس سنجی قره کلیسا به منظور بهره گیری شیوه های نوین در بررسی های باستان شناختی صورت گرفت. به طور کلی، این عملیات در محوطه های اطراف قره کلیسا، همچون بخش پیرامون حصار وجنوب، غرب و شرق بنای اصلی، بخش جنوب غربی مقبرۀ زاکاریا و بخش شمال غربی مقبره ساندوخت، به مساحت تقریبی ده هکتار، به اجرا درآمد. در گزارش اولیه نشانه هایی از وجود بقایای ساختارهای معماری در بخش هایی از محدودۀ مورد بررسی و پدیده های باستانی همچون چاله های باستانی(پیت) و محل تجمع توده های حرارت دیده قابل مشاهده است. [5] امید است انتشار نتایج تخصصی این پژوهش باستان ژئوفیزیکی، به دست مجری محترم، راه را برای تداوم پیگیری و کاوش حصار هموارتر سازد.

منابع:

آراکلیان، واروژان. «تاریخچه و روند شکل گیری بناهای مذهبی ارمنیان در ایران». در

مجموعه مقالات همایش تاریخ معماری و شهرسازی ایران/ ارگ بم.تهران: سازمان

میراث فرهنگی کشور، [1375]، ج 3.

امین پور، بابک. «گزارش بررسی باستان ژئوفیزیکی به روش مغناطیس سنجی در محوطه های پیرامون قره کلیسا». آرشیو فنی ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی، 1388 (منتشر نشده).

خان محمدی، بهروز. گزارش پیگردی حصار خارجی قره کلیسا: فصل اول، پاییز 1387، آرشیو فنی ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی، 1388.

ــــــ .« گزارش مقدماتــی پیگــردی حصـــار خارجـی قره کلیسا». پژوهش های باستان شناسی مدرس، س 2 و 3، ش 4 و 5 .پاییـز و زمستــان 89 و بهار و تابستان 90: 159ـ173.

Alpago-Novello, Adriano; Brambilla, Marco; et al. Ricerca Sull Architecttura

 Armena Iran. Milan: Laglio, 1976, Vol. 1, No. 17.

ـــــــــــ. Ricerca Sull Architecttura Armena Iran. Milan: Laglio, 1977, Vol. 2, No. 18.

ـــــــــــ. Documents of Armenian Architecture. sorhul, Milan: Oemme Edizione, No. 20.

Gerd, Gropp. «Bericht uber Eine Reise in West-und Sud Iran». AMI. 1970,Band 3, p. 179-181.

Kleiss, Wolfrom. «das kloster des heiligen thaddaeus (kara kilise) in

iranisch-azerbaidjan». Istanbuler Mitteilungen 17, 1967, p. 291.

ـــــــــــ. «le monastere armenien de saint thaddae en azerbaidjan (iran) ». Archaeologia. Nov./Dez. 1967, p. 72 – 75.

ـــــــــــ. «Bericht Uber Zwei Erkundungsfahten in Nordwest-Iran». AMI. 1969,Band 2, p. 7-119.

ـــــــــــ. «Armenische Krichen in Azerbaidjan». AMI. 1979, Band 12, p. 361-364.

پی نوشت ها:

1ـ کارشناس ارشد باستان شناسی ادارۀ کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی و مدیر داخلی پیشین قره کلیسا.

2ـ گزارش اولیۀ این پژوهش به صورت سخنرانی در 15 فروردین 1388ش در آمفی تئاتر موزۀ ارومیه ارائه شده و نتایج به دست آمده در مقاله ای با عنوان «گزارش مقدماتی پیگردی حصار خارجی قره کلیسا» در مجلۀ پژوهش های باستان شناسی مدرس، ش 4و5 (پاییز و زمستان 89 و بهار و تابستان 90) منتشر شده است.

3ـWolfrom Kleiss, «das kloster des heiligen thaddaeus (kara kilise) in iranisch-azerbaidjan». Istanbuler Mitteilungen 17, 1967, p. 291; idem, «le monastere armenien de saint thaddae en azerbaidjan (iran) ». Archaeologia. Nov./Dez. 1967, p. 72 – 75.

4ـ بهروز خان محمدی. « گزارش مقدماتی پیگردی حصار خارجی قره کلیسا». پژوهش های باستان شناسی مدرس، س 2 و 3، ش 4 و 5 .پاییز و زمستان 89 و بهار و تابستان 90: 159ـ173.

5ـ بابک امین پور. «گزارش بررسی باستان ژئوفیزیکی به روش مغناطیس سنجی در محوطه های پیرامون قره کلیسا». آرشیو فنی ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی، 1388 (منتشر نشده).

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 60
سال شانزدهم | تابستان 1391 | 204 صفحه
در این شماره می خوانید: