اشـاره

آرمینه ظهرابیان در 1958م در ایروان، پایتخت ارمنستان، چشم به جهان گشود. تحصیلات مقدماتی را در مدرسه های زادگاهش کسب کرد و در 22سالگی نخستین مدرک خود را از بخش باستان شناسی و نژادشناسی دانشکدۀ تاریخ دانشگاه دولتی ایروان دریافت داشت.

در فاصلۀ 1981 ـ 1987م به منزلۀ کمک محقق و سپس محقق در بخش سکه شناسی موزۀ تاریخ ارمنستان مشغول به کار شد و از آن زمان تا کنون در مقام محقق ارشد بخش سکه شناسی و ذخیرۀ طلای همین موزه انجام وظیفه می کند.

در 1988م در تحقیقات باستان شناسی خرابه های شهر باستانی دوین، به سرپرستی دکتر کالانتاریان، شرکت کرد و در 2004م، پس از دفاع از پایان نامۀ دکترای خود در مؤسسۀ باستان شناسی و نژاد شناسی فرهنگستان ملی علوم موفق به اخذ درجۀ دکترای تاریخ و اقتصاد پولی ارمنستان در فاصلۀ قرن های سوم تا دهم در دورۀ حکومت ساسانیان و اعراب شد.

ظهرابیان از 1999م تا کنون مدرس رشتۀ سکه شناسی و فرهنگ اسلامی در دانشگاه دولتی ایروان است و از 2000م محقق مؤسسۀ باستان شناسی و نژاد شناسی فرهنگستان ملی علوم ارمنستان و در سه سال اخیر سرپرست بخش تحقیقات و روابط خارجی همین مؤسسه بوده است.

وی در 2004م افتخار حضور در هم اندیشی« از دناریوس تا دینار و تأثیر دوران طلایی مسکوکات روم بر روی شرق» را داشته است. از مقالات معتبر و اخیر ظهرابیان می توان به عنوان های زیر اشاره کرد:

1- مسئلۀ فقدان تاریخ سکه ها در دوران باگراتونی ها، ایروان،2000م

2- سکه های ساسانیان در ارمنستان، آل ماتی، 2002م

3- سکۀ حاوی تصویر صلیب مربوط به دورۀ شاپور دوم، 2004م

4- تاریخچۀ داهه کان و دینار از دورۀ قرون وسطا، رم ایتالیا، 2006م

5- سکۀ طلای استثنایی دوران شاپور اول، 2009م.

حوزۀ پژوهش ظهرابیان در زمینۀ سکه شناسی ارمنیان در دورۀ قرون وسطا، سکه شناسی دورۀ ساسانیان و نیز سکه شناسی و فرهنگ اسلامی است.

مقدمـه

با علم به این واقعیت که سکه ها منابع اطلاعاتی ارزشمندی در دانش باستان شناسی محسوب می شوند و مطالعۀ آنها روشنگر بسیاری از وقایع تاریخی و همچنین ارتباطات سیاسی و اقتصادی هر حکومت صاحب سکه با ملل همسایه است، بنابراین، بسیاری از موزه های کشورهای جهان، بخشی را برای گردآوری و مطالعۀ این سند مهم تاریخی اختصاص داده اند.

فرمانروایان ایران، که قرن ها پیش از میلاد شروع به ضرب سکه کرده بودند، پس از اسلام نیز اهمیتی ویژه برای آن قائل شدند زیرا بنابر سنت رایج مشروعیت حکومت پادشاه یا فرمانروا منوط به خواندن خطبه و ضرب سکه به نام وی بود.

در دوران صفویان، سکه در مبادلات تجاری به منزلۀ واسطه ای معتبر کاربرد بیشتری یافت. بنابراین، به میزان بیشتری از آن نیاز بود. به همین علت ضراب خانه های بسیاری در شهرهای مهم آن روزگار تأسیس شدند و اقدام به ضرب سکه با نام آن شهر کردند. در واقع، ضراب خانه ها تبدیل به مراکز قدرت اقتصادی صفویان شد.

یکی از این ضراب خانه ها در ایروان قرار داشت که در خصوص سکه های ضرب شده در آن به تفصیل در شمارۀ 44 فصلنامۀ پیمان[2] سخن گفته ایم و بنابراین، قصد تکرار آن مطالب را ندارم اما پیش از ارائۀ ترجمۀ مطلب مربوط به سرسکه های دوره صفوی، که در ارمنستان یافت شده اند، لازم دانستم تا توضیحات مختصری در مورد سرسکه ارائه دهم.

سرسکه ها، که مهم ترین بخش ابزار ضرب سکه بودند، در کلیۀ ضراب خانه ها تحت کنترل شدید نمایندگان معیرالممالک[3] قرار داشتند که پس از فرسوده شدن یا فوت حاکم برای جلوگیری از هرگونه سوء استفاده معدوم می شدند. بنابراین، یافتن این سرسکه ها می تواند اهمیتی خاص در دانش باستان شناسی و سکه شناسی داشته باشد.

سکه های قدیمی، از جمله سکه های دورۀ صفوی، را چکشی یا ضربی می نامند و همان گونه که از نامشان پیداست این سکه ها را با ابزاری خاص و با ضربه زدن بر روی فلز تهیه می کردند.

ابزار ضرب سکه

این ابزار شامل سندانی فلزی، که بر روی چوبی محکم شده به علاوۀ ابزار دیگری به شکل سنبه و یک چکش بود. نقش ها و نوشته های دو روی سکه را، که باید بر روی آن نقش می بست، هنرمندی به صورت معکوس بر نوک سندان و سنبه حکاکی می کرد که این قسمت از ابزار ضرب سکه را سرسکه می نامیدند.

برای ضرب سکه فلزی را که باید به شکل سکه درمی آمد و عمدتاً از جنس طلا، نقره یا برنز بود، به شکل پولکی گرد و پهن تهیه می کردند و پس از گرم کردن، آن را بر روی سرسکۀ سندانی قرار می دادند و سپس با چکش به سنبه ای که بر روی نوک آن سرسکۀ دیگر قرار داشت ضربه می زدند و به این ترتیب، نقش های دو روی سرسکه در دو طرف پولکی نقش می بست و سکه ضرب می شد.

شاهن هوسپیان

***

در دانش سکه شناسی، سرسکه ابزاری است که به ندرت به دست می آید. علت آن نظارت شدید حکومت ها بوده که پس از فرسایش سرسکه ها برای جلوگیری از سوءاستفاده های بعدی آنها را نگه  نمی داشتند و معدوم می کردند.

چگونگی و محل کشف سرسکه های دوران صفویه، که در موزۀ تاریخ ارمنستان نگهداری می شود، حائز اهمیت است.

در 1998م، در گورستان روستای گیول آگاراک[4] استان لوری ارمنستان پنج سرسکه یافت شد که شامل دو جفت سرسکۀ کامل مربوط به دو نوع سکه و یک سرسکۀ سمت چکشی یک نوع سکۀ دیگر بود. کلیۀ این سرسکه ها را در زیر یک سنگ صلیب جاسازی کرده بودند.

دو جفت سرسکه مربوط به ضراب خانه های شهرهای ایروان و تبریز و یک سرسکۀ مربوط به ضرابخانۀ شهر هویزه[5] است، که با آنها سکه هایی به ارزش عباسی و محمدی ضرب کرده اند. این سرسکه ها بسیار فرسوده اند و فرسودگی زیاد آنها بیانگر این واقعیت است که در ضراب خانه ها سکه های بسیاری  با آنها ضرب کرده اند. موضوع بسیار جالب محل اختفای این سرسکه هاست که بسیار دورتر از ضراب خانه ها قرار دارد. متأسفانه موزه توانسته فقط سه عدد از این سرسکه ها را به دست آورد.

سرسکه هــای ضرابخـانۀ ایـروان متعلق به شاه سلطان حسین و مربوط به 1127 ق است، که با آن سکه های نقرۀ با ارزش عباسی را ضرب می کردند. پهنای سرسکۀ سندانی 43 و قطر آن 26 میلی متر و پهنای سرسکۀ چکشی 40 و قطر آن 20 میلی متر است.

• 

  نمونه ای از سکه شاه سلیمان،ضرب هویزه

• 

  سرسکه هویزه

• 

  نمونه ای از سکه شاه سلطان حسین،ضرب ایروان

بر روی سرسکه عبارت «لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله» و دور سکه نام ائمه و در پشت سرسکه عبارت «بنده شاه ولایت حسین» و «ضرب ایروان 1127» نقش شده است.

سرسکۀ بعدی فقط سرسکۀ چکشی با قطر 25 میلی متر است که بر روی آن عبارت « علی ولی الله» دیده می شود و عبارت «لا اله الا الله محمد رسول الله» که دور سرسکه بوده کاملاً ساییده و محو شده است.

در خصوص یک جفت سرسکۀ دیگر فقط اطلاعات مربوطه به آن به موزه رسیده است. این سرسکه ها، که مربوط به تبریزند، تکرار عبارت های دو روی سرسکۀ ایروان هستند، فقط با ذکر نام شهر تبریز.

تهیۀ هر یک از سرسکه ها، که از جنس فولاد است، نیازمند ساعت ها و گاهی یک روز کامل تلاش بی وقفه بوده، که کلیۀ مراحل آماده سازی آن تحت نظارت مأموران حکومتی صورت می گرفته.

در تمام دوران حکومت صفویه، ضراب خانۀ حکومتی در ایروان مشغول ضرب سکه بوده زیرا ایروان نه تنها مرکز خانات بود[6] بلکه به علت قرار گرفتن در مسیر کاروان های تجاری و فعال بودن گمرکات (راه دارخانه ها) منطقه در آن شهر اهمیت بازرگانی ـ تجاری خاصی برای حکومت صفویه داشته است.

لازم به ذکر است که از 1658م خان های ایروان بدون وقفه ضراب باشی های ضراب خانۀ ایروان را از بین بازرگانان متنفذ ارمنی انتخاب و از درآمد حاصل از ضرب سکه سهم چشم گیری نصیب خود می کردند.

زاکاره آگولتسی[7] در خاطرات خود می نویسد که برادرانش ضراب باشی ایروان بودند و از این طریق درآمد سرشاری نصیبشان می شد.

پی نوشت ها:

Armineh Zohrabian, «Safavi Coinage Dies Discovered in Armenia», Armenian Numismatic Journal, Series 1, Vol. 27,1ـ  No.4(Dec.2001), p. 99&100

2ـ نک: شاهن هوسپیان، « سکه های ایرانی ضرب شده در ایروان»، پیمان، س11، ش44 (تابستان1387): 6 ـ 19.

3ـ مسئول ضرب سکه های شاهی.

Giulagarak 4ـ

این روستا در ده کیلومتری جنوب شرق استپاناوان قرار دارد.

5ـ در استان خوزستان و در غرب شهر اهواز.

6ـ نک: شاهن هوسپیان،«نگاهی مختصر به تاریخ ایروان»، پیمان، ش 37 (پائیز 1385) : 39 ـ 71.

7ـ بازرگان و جهانگرد ارمنی قرن هفدهم میلادی، اهل آگولیس نخجوان، که شرح کاملی از سفرهایش را به مناطق گوناگون آسیا و اروپا نگاشته است.