 سارکیس خاچاتوریان سارکیس خاچاتوریان[2] (1886ـ 1947م)، هنرمند ارمنی، از تأثیرگذاران و طرف داران نقاشی مدرن در قرن بیستم بود. نقاشی ها و فعالیت های هنری او در تحول نقاشی ایران تأثیرات بسیاری داشته است. در حال حاضر نیز، بسیاری از آثار ارزشمند او در موزه ها و فروشگاه های مجازی جهان عرضه می شود. خاچاتوریان در مالاتیا، در ارمنستان غربی، به دنیا آمد و در مدرسۀ ساناساریان ارزروم تحصیل کرد. البته، بنابه قول یکی از شاگردانش، یرواند نهاپتیان، از پایه گذاران نقاشی آبرنگ در ایران، « خاچاتوریان با آنکه اهل ارمنستان است، با این همه، شناسنامه اش گویای این است که در تبریز به دنیا آمده، تحصیلاتش را در رم به پایان رسانده، در صورت سازی و کپی برداری و طبیعت سازی به حق کارش همتا ندارد.». [3] خاچاتوریان تحصیلات عالی هنر را در مدرسۀ ریگیو در رم به پایان رسانده و با کسب نشان طلا فارغ التحصیل شده بود. همچنین، در مدرسۀ هنرهای تزیینی پاریس نیز آموزش های لازم را دیده بود. وی پس از تکمیل تحصیلات عالی، در روزهای غم انگیز سال 1915م، به ارمنستان آمد و ضمن سفر در کشورش حدود پانصد تابلوی نقاشی از زندگی بی پناهان و بی خانمان شده ها به تصویر کشید. مهم ترین و بهترین آثارش، که گویای درد و رنج مردم کشورش بود، در پایتخت کشورهای اروپایی به نمایش گذاشته شد و در 1925م، مجموعه آثارش با عنوان شعر غم ارمنستان، در وین انتشار یافت. او در 1916م در اتحادیۀ هنرمندان ارمنستان شرکت و در 1926م، در شکل گیری و تشکیل سازمان آنی مشارکت کرد. [4]  سارکیس خاچاتوریان،آرارات،رنگ روغن روی بوم،49 * 66 سانتی متر،نگارخانه لمینگتون،انگلستان سارکیـس خاچاتـوریان در ایـران خاچاتوریان بین 1307 ـ 1312ش با توصیۀ پروفسور آرتور پوپ[5] (1881ـ 1969م) و به دعوت دولت وقت ایران به اصفهان آمد تا نقاشی های کاخ ها و آثار باستانی اصفهان را مرمت کند. خاچاتوریان پس از ورود به اصفهان در جلفای نو اقامت گزید و به بازسازی نقاشی های کاخ های چهل ستون و عالی قاپو (با رنگ روغن) و همچنین، کپی برداری شماری از آنها پرداخت. او کپی هایش را در تهران، پاریس، قاهره، لندن، نیویورک، اسلو، استکهلم و سایر شهرها به نمایش گذاشت و سبب شگفتی عظیم هنرشناسان شد. هنری ماتیس[6] (1869 ـ 1954م)، نقاش فرانسوی، پس از مشاهدۀ نسخه هایی از نقاشی های خاچاتوریان در نمایشگاه پاریس به او گفته بود: «شما چیزی را به ما دادید که ما در پی آن بودیم». آثار مرمت های خاچاتوریان در دوره های بعدی از روی نقاشی های چهل ستون پاک شده[7] اما کپی های او از نقاشی های چهل ستون و عالی قاپو در موزه های مختلف جهان موجود است. سارکیس خاچاتوریان، شراب عشق، کپی از نقاشی های دیواری کاخ چهل ستون، 1933م، تمپرا روی بوم، 184×278 سانتی متر، موزۀ ملی ارمنستان، ایروان تشکیل کلاس نقاشی در اصفهان یکی از مهم ترین و برجسته ترین اقدامات خاچاتوریان بود. در حوالی سال های 1307 ـ 1308ش، که در اصفهان مقدمات تأسیس هنرستان هنرهای زیبا را فراهم می کردند، سارکیس خاچاتوریان کلاس نقاشی ای در کلیسای وانک دایر کرده بود. یکی از شاگردان این کلاس نهاپتیان بود. او می گوید: «کلاس خاچاتوریان رایگان بود. این استاد، که چنین لطف و کرامتی به خرج می داد، آدمی بود اهل هنر و فاضل و به قاعده، در نقاشی استاد».[8] نهاپتیان به مدت شش ماه در کلاس خاچاتوریان تحت تعلیم وی قرار گرفت. البته، بیش از این مدت هم ممکن نبود زیرا استاد مشغلۀ بسیار داشت. نهاپتیان در این مدت کوتاه، بسیار بیشتر از آنچه تصور می کرد از هنر و ذوق خاچاتوریان بهره گرفت. او در مورد استادش می گوید: « شش ماه درسی که سارکیس خاچاتوریان به ما داد به اندازۀ چهار سال درسی است که امروز در دانشکدۀ هنرهای زیبا می دهند».[9] سمبات درکیورقیان، از دیگر پایه گذاران مکتب نقاشی آبرنگ ایران، نیز از شاگردان خاچاتوریان بود. او، که نقاشی را از کودکی آغاز کرده بود، مهم ترین رویداد زندگی اش را ورود استاد خاچاتوریان از فرانسه به اصفهان در 1308ش می داند. خاچاتوریان در همان سال ورود کلاس هنر اصفهان را دایر ساخته بود و 25 هنرجو از جمله سمبات و برادر کوچک ترش، جانی، در آن نام نویسی کرده بودند. پس از مدتی، استاد به استعداد سمبات پی برده و او را برای کمک در مرمت و کپی برداری آثار دو کاخ چهل ستون و عالی قاپو تعیین کرده بود. سمبات در کنار خاچاتوریان با هنرمندان بزرگ غربی و هنر ژاپن، هند و آفریقا آشنا و با تشویق وی، در هفده سالگی، به هنرمندی حرفه ای تبدیل شد. اولین و مهم ترین حرکت تأثیرگذار سمبات در نقاشی ایران، پس از خروج خاچاتوریان از اصفهان، افتتاح استودیو ـ نگارخانۀ خود به نام نگارستان سمبات در اصفهان بود. خاچاتوریان در مدت حضور خود در ایران به تهران نیز مسافرت هایی کرد و از برخی محله ها و خانه های تهران نقاشی آبرنگ کشید. بررسی آثار آبرنگ خاچاتوریان تأثیر عمیق او را بر تکنیک آبرنگ سمبات درکیورقیان و یرواند نهاپتیان آشکارتر می کند.
یکی دیگر از اقدامات مهم خاچاتوریان در زمینۀ هنر ایرانی ـ ارمنی نقش ارزشمند او در پایه گذاری موزۀ وانک آمناپرگیچ در اصفهان است. در آن سال ها، در بخش شمالی محوطۀ کلیسای وانک ساختمانی برای نگهداری کتاب های خطی وجود داشت که با راهنمایی خاچاتوریان و اعمال تغییراتی در آن در 1309ش/1930م پایۀ موزۀ وانک آمناپرگیچ در این ساختمان نهاده شد. [10] بسیاری از آثار ارزشمند موجود در انبار کلیسای وانک و برخی کلیساهای دیگر و حتی خانه های ارمنیان جلفای نو تأمین کنندۀ نخستین اشیا و تابلوهای موزه بودند. «خاچاتوریان در ابتدا شماری از اشیا و تابلوهای هنری را، که قابل عرضه در موزه بودند، برگزید و آنها را در تالار موزه در معرض تماشا قرار داد. سپس، خانواده های ارمنی اشیا و آثار هنری ای را که در اختیار داشتند به موزه اهدا کردند».[11] سایــر آثـــار از دیدگاه هنرشناسان خاچاتوریان عشق والا و دلبستگی عمیقش را نخستین بار به هنر ایران نشان داد و سپس، مرحلۀ دیگری از زندگی هنری خود را در هندوستان آغاز کرد. او به کار سخت و دشوار کپی برداری از حکاکی های شگفت انگیز سنگ های معابد آچاندا در هندوستان و سیلان پرداخت و آنها را در ایالات متحدۀ امریکا و شهرهای مختلف اروپا و موزۀ هنرشرقی چرنوچه پاریس به نمایش گذاشت که تحسین فراوان هنرشناسان را در پی داشت. [12] او همچنین از زندگی عادی مردم و موضوعات خاص اجتماعی هم بهره می گرفت و طراحی های آبرنگ زیبایی را خلق کرده است. به این ترتیب، خاچاتوریان نه تنها کپی کنندۀ آثار و مرمت کنندۀ بناهای تاریخی شرق بود بلکه کاشف آنها نیز محسوب می شد. رقاص معبد[13] یکی از آثار معروف اوست که شامل تصویر رقاصان هندی است. این اثر، که به احتمال زیاد در هندوستان نقاشی شده، در 1940م در موزۀ گیمۀ[14] پاریس به نمایش گذاشته شد. تابلوی زنان شوینده[15] به منزلۀ یکی از بهترین آثار خاچاتوریان نمایانگر یک پل ارتباطی خاطره انگیز بین زیباشناسی غرب و شرق محسوب می شود. متأسفانه، این اثر دچار اندکی آسیب دیدگی و خراش شده اما با این حال تأثیر کلی آن آشکار است. این تابلو در قسمت ورودی تالار پذیرش تهلیج، محل حضور اسقف ارمنیان در نیویورک، نصب شده است. تالار تهلیج مکانی است که اسقف اعظم ارمنیان در آن پذیرای مهمانان و بازدیدکنندگان است. او همچنین به تصویرسازی کتاب رباعیات عمرخیام پس از برگردان آن به انگلیسی پرداخته که در 1946م در نیویورک به چاپ رسیده است. [16] از دیگر آثار ماندگار خاچاتوریان کتابی است با عنوان نقاشی های فرسکو ایرانی[17] که در 1932م در نیویورک انتشار یافته. شایان ذکر است که این کتاب بارها تجدید چاپ شده و آخرین چاپ آن مربوط به 2011م است. [18] همچنین، اثر مکتوب دیگری از او با عنوان نقاشی های دیواری دورۀ صفویه، در 1311ش در تهران چاپ و منتشر شده که در حال حاضر به منزلۀ یکی از اسناد تاریخی ـ هنری ایران در مجمع ذخایر اسلامی کدنا[19] موجود است. در 1971م، در سایۀ تلاش های همسر هنرمند خاچاتوریان، واوا سارکیس،[20] موزۀ آثار ارزشمند خاچاتوریان در خانه ای در ایروان افتتاح شد و به منظور نمایش این آثار بخش هنرشرقی، به صورت اختصاصی، در کنار نگارخانۀ ملی هنر به وجود آمد.
سخــن آخــر با توجه به اینکه اطلاعات دقیقی از زوایای مختلف زندگی سارکیس خاچاتوریان، به دلیل عدم وجود منابع کافی چه در ایران و چه در خارج از کشور، وجود ندارد، بنابراین، اطلاعات مربوط به ایشان را تنها می توان از آثار هنری موجود استخراج کرد. خصوصاً گذراندن پنج سال از بهترین دوران زندگی هنری خاچاتوریان در ایران (1307ـ1312ش)، مرمت و کپی برداری از آثار نقاشی های کاخ های اصفهان و همچنین، تشکیل یکی از باشکوه ترین کلاس های آموزش نقاشی در دوران حضور وی در ایران تأثیر و نقش مهم ایشان را در نقاشی ایران آشکار می سازد. او طی سال های اقامتش در اصفهان ضمن تربیت نقاشانی چون یرواند نهاپتیان و سمبات در کیورقیان موزۀ تاریخی وانک را نیز پایه گذاری کرد. حضور خاچاتوریان را در ایران، نوع آموزش نقاشی وی و همچنین اجرای برخی آثارش را به جرئت می توان مولد جریان هایی دانست که طی سال های بعد در نقاشی ایران و به ویژه نقاشی مدرن تأثیر داشته اند. سمبات بعدها بانی سبک جدیدی در نقاشی شد که سمباتیسم نام گرفت. خاچاتوریان همچنین شاگردانی را تربیت کرد که پایه گذار نقاشی آبرنگ در ایران و مروج سبک های خاصی از این نوع نقاشی در کشور شدند. بی مهری است اگر نام خاچاتوریان به منزلۀ هنرمندی ایرانی تبار در جرگۀ تأثیرگذاران شاخص در نقاشی ایران و جهان قرار نگیرد.
منابع: افتخاری، سید محمود. «که صیت گوشه نشینان ز قاف تا قافست، دربارۀ یرواند نهاپتیان». هنر. ش21. 1370: 46 ـ 53. رازانی، مهدی. «نقاشی ها و نقاشان چهل ستون». فرهنگ اصفهان. ش40 .1387: 9 ـ 14. سپنتا، عبدالحسین. «موزۀ وانک». وحید. س2. ش2. 1344: 17ـ 21. لازاریان، د. ژانت. دانشنامۀ ایرانیان ارمنی. تهران: هیرمند، 1382. هوویان، آندرانیک. ارمنیان ایران. تهران: هرمس،1380. Navasargian, A. Iran-Armenia Golden Bridges, 20th Century Iranian-Armenian Painters.Glendale: AAA Publishing House, 1997 http://cgi.ebay.com/2-sarkis-khachaturian-b1886 http://www.amazon.com http://www.icnc.ir پی نوشت ها: 1ـ مدرس دانشگاه فرهنگیان و دانشجوی دکتری رشتۀ تاریخ هنر دانشگاه دولتی ایروان. Sarkis Khachatourian2ـ 3ـ سید محمود افتخاری، «که صیت گوشه نشینان ز قاف تا قافست، دربارۀ یرواند نهاپتیان» هنر، ش21 (1370):49.
House, 1997), p. 39 ـ 40. Arthur Upham Pope5ـ مورخ و ایران شناس امریکایی. Henry Matisse 6ـ 7ـ مهدی رازانی، «نقاشی ها و نقاشان چهل ستون»، فرهنگ اصفهان، ش40 (تابستان1387): 12. 8ـ افتخاری، همان، ص 47. 9ـ ژانت د لازاریان، دانشنامۀ ایرانیان ارمنی (تهران: هیرمند، 1382)، ص361. 10ـ عبدالحسین سپنتا، «موزۀ وانک»، وحید، س2، ش4 (فروردین1343) :17. 11ـ آندرانیک هوویان، ارمنیان ایران (تهران: هرمس، 1380)، ص 145 . Navasargian, ibid., p.41.12ـ http://cgi.ebay.com/2-Sarkis-Khachaturian-b188613ـ Guimet Museum14ـ موزۀ هنرهای آسیایی در پاریس. این موزه یکی از بزرگ ترین مجموعه های هنر آسیا در خارج از این قاره است. Composition of Women Washing Cloth in Stream15ـ Navasargian, ibid16ـ persian fresco painting17ـ فرسکو سبکی در نقاشی است که در آن مخلوط پودر رنگ و آب برروی یک لایۀکم ضخامت مرطوب ملات آهک یا گچ اجرا می‌شود. http://www.icnc.ir18ـ 19ـ کتابخانۀ دیجیتالی نسخه های خطی و اسناد شرقی (http://zakhair.net). Vava Sarkis20ـ وی در ترکیه به دنیا آمد و پس از تحصیل در روسیه، در وین و پاریس زندگی کرد، جایی که در آن مدل هنری ماتیس و دیگران شد. او در 1940م، به همراه شوهرش، سارکیس خاچاتوریان ، به ایالات متحدۀ امریکا رفت و نقاشی را از 1945م شروع کرد.برخی آثار او در موزۀ هنر ایروان در ارمنستان موجود است. |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 65
|
