دربارۀ نشریه ای به نام هاماینک،[1] که ظاهراً در رشت چاپ می شده، دیدگاه های متفاوتی از سوی محققان و دست اندرکاران مطبوعاتی وجود داشته و دارد. محقق ارجمند، زنده یاد جهانگیر سرتیپ پور، در مجلۀ دامون در مقاله ای به نام «نخستین ها در گیلان» اعتقاد داردکه هاماینک نخستین مجله ای است که در ایران به چاپ رسیده. او می نویسد:

دکتر آلکساندر آتابگیان

«دکتر آلکساندر آتابگیان از معاریف پزشکان ارمنی مقیم رشت بود که در محلۀ سبز میدان منزل و درمانگاه داشت. خانه اش پایگاهی بود برای بیماران متشخص و دولتمندی که از تهران برای معالجه و مداوای خود عازم اروپا می شدند و چند روزی در رشت تحت نظر آتابگیان استراحت و سپس به سوی مقصد حرکت می کردند. دکتر آلکساندر آتابگیان، در خلال فعالیت های پزشکی، به کارهای ادبی و سیاسی هم می پرداخت. وی در 1880م به چاپ و انتشار مجله ای به زبان ارمنی به نام هامانیک موفق شد که شاید نخستین مجله ای بود که در ایران انتشار می یافت. وی، در اواخر عمر، رشت را ترک گفت و دیگر بازنگشت».[2]

در فهرست نشریات کتاب گارِ گین لِوونیان،[3] از محققان تاریخ مطبوعات ارمنی، به نام تاریخ ادواری مطبوعات ارمنی، چاپ 1934م در ایروان، نام هاماینک، چاپ رشت، نیز قید شده است. لونیان در کتاب ارمنی و هنر چاپ، که آن را در 1946م منتشر کرد، بار دیگر از هاماینک سخن گفته است. پس از لونیان برخی از نویسندگان و محققان، همچون هوهانس پطروسیان و آمالیا گیراگوسیان، نیز با استناد به کتاب های وی اظهارنظرهایی دربارۀ هاماینک کرده اند. همچنین و. وارتانیان در مقالۀ «هوهانس ماسحیان سردبیر روزنامه نگار»، که در 5 ژوئیه 1968م در مجلۀ ادبیات به چاپ رسید و ه. المار (هوسپ هوهانسیان) در سالنامۀ رافی، جلد سوم چاپ1971م در تهران، در مقالۀ «نگرشی کوتاه به گذشتۀ نزدیک جامعۀ ارمنی» معتقدند که هاماینک نخستین نشریۀ ارمنی زبان در ایران بوده است.

در 1970م، در جلد دوم سالنامۀ رافی مقاله ای تحقیقی با عنوان «نخستین چاپخانۀ ارمنی در تهران و نخستین نشریۀ ارمنی در ایران» به قلم ه. ج. هانانیان به چاپ رسید که وجود نشریه ای به نام هاماینک، چاپ رشت، را به شدت تکذیب کرد و شاویق را به منزلۀ نخستین نشریۀ ارمنی زبان شناخت. در 1976م (4 ـ 19 سپتامبر) سلسله مقالاتی به قلم شاواسب در روزنامۀ آلیک به چاپ رسید که در آن نویسنده هاماینک را نخستین نشریۀ ارمنی زبان در ایران اعلام کرده بود. در پاسخ به این مقالات داجات بوغوسیان، در مقاله ای با عنوان «اصلاحات مهم و اضافات» (21 اکتبر و 6 نوامبر)، ضمن انتقاد از شاواسب، شاویق را نخستین نشریۀ ارمنی زبان دانست. ه. م. پودوریان نیز در مقاله ای که در 1909م در بازماوب[4] منتشر کرد با عناوین «مطبوعات ارمنی طی پانزده سال» شاویق را به منزلۀ نخستین نشریۀ ارمنی زبان در ایران شناخت. محقق ارجمند، لئون گ. میناسیان، در دو مقاله با عناوین «نودمین سالگرد نخستین نشریۀ ادواری ارمنی زبان در ایران» و «برای یکصدمین سالگرد مطبوعات ارمنی زبان در ایران آماده شویم»، که به ترتیب در 25 ژوئن 1984 و 29ـ31 ژوئیه 1985در روزنامۀ آلیک به چاپ رسیدند، اعلام کرد که شاویق نخستین نشریۀ ارمنی زبان در ایران است. [5] به هر حال، بحث در مورد نخستین نشریۀ ارمنی زبان در ایران تا زمانی که نسخه ای از هاماینک به دست نیاید همچنان باقی است.

اما آنچه بدیهی است اینکه با توجه به تاریخ زندگی و فعالیت های آلکساندر آتابگیان و نبود نمونه یا نسخه ای از هاماینک، چاپ رشت، به نظر می رسد که چنین نشریه ای در رشت وجود نداشته است و احتمال اینکه هاماینک رشت همان هاماینک چاپ ژنو باشد قوت می گیرد. به ویژه آنکه ذکر تاریخ 1880م برای چاپ نشریه در رشت نمی تواند صحیح باشد زیرا در 1880م آتابگیان تنها دوازده سال داشته و در شوشی قراباغ دوران نوجوانی را می گذرانده.

دربارۀ آتابگیان ابهامات نسبتاً زیادی وجود دارد که محققان آینده باید آنها را روشن کنند. در مورد تاریخ و محل درگذشت او نیز نظرات متفاوت کم نیست. از دوران چند سالۀ زندگی مخفی او اطلاعات چندانی در دست نیست و همچنین سال های زندگی او در رشت نیز همراه با ابهام است. به هر حال، پیدا شدن اسناد و مدارک و یا شواهد جدیدی از خاطرات و نوشته های پراکندۀ افرادی که با او روابط کاری دوستانه یا حتی دشمنانه داشته اند می تواند روشنگر زوایای تاریک زندگی این آنارشیست انقلابی و در نتیجه، روشنگر مسائل مربوط به هاماینک چاپ رشت باشد.

شاید آشنایی با زندگی نامه و فعالیت های دکتر آتابگیان، که در ادامه بدان می پردازیم و از منابع مختلفی گردآوری شده روشنگر برخی از مسائل به ویژه در مورد هاماینک باشد.

آلکساندر آتابگیان (1868 ـ 1940م)(؟) در یک خانوادۀ پزشک و اشرافی(ملیک) در شوشی قراباغ، در قفقاز جنوبی، به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در زادگاهش به پایان برد و سپس، برای ادامۀ تحصیل به ژنو رفت. طی 1889ـ 1896م در دانشگاه پزشکی ژنو و پس از آن در لیون و پاریس تحصیل و از پایان نامۀ تحصیلی  خود، در زمینۀ لوزه ها، در ژنو دفاع کرد. در دوران دانشجویی، مدت کوتاهی عضو حزب سوسیال دموکرات هنچاکیان بود (1888ـ1890م) و با نشریۀ هنچاک، که آوتیس نازاربگیان آن را منتشر می ساخت، همکاری و در حروف چینی نشریه مشارکت می کرد. واقعیت آن است که شرکت آتابگیان در جنبش آنارشیستی ـ کمونیستی در 1890م اتفاق افتاد. او با مطالعۀ مجموعه مقالات پیوتر آ. کروپوتکین[6] با نام عقاید یک شورشی،[7] که در آن زمان تعداد بسیاری از جوانان را به شدت تحت تأثیر قرار داده بود، گرایش شدیدی به آنارشیسم و خود کروپوتکین پیدا کرد. از آن پس، در ژنو به انتشار و ترویج ادبیات آنارشیستی به ویژه آثار کروپوتکین به زبان های ارمنی و روسی دست زد. در ربع آخر قرن نوزدهم میلادی، آلکساندر آتابگیان یکی از برجسته ترین فعالان جنبش آنارشیستی در اروپا بود و در جنبش آنارشیستی روسیه و جنبش های انقلابی ارمنیان هم نقش بسزایی داشت.

آتابگیان در ژنو آثار متعددی از باکونین،[8] کروپوتکین و اریکو مالاتستا[9] را به زبان های ارمنی و روسی منتشر کرد. او همچنین دست به تبلیغ آنارشیسم در میان روستاییان امپراتوری عثمانی زد و با مبارزان آزادی خواه فدراسیون انقلابی ارمنی (اِی آر اف) [10] ارتباط برقرار کرد.

در تابستان 1893م، به همراه آنارشیست بنام بلغاری، پاراسکف استویانف،[11] راهی لندن شد تا با کروپوتکین در مورد برنامه های انتشاراتی مذاکره کند. در 1894م، دوماهنامۀ هاماینک را در پنج شماره منتشر ساخت. مطالب این نشریه در لندن نوشته یا ویرایش می شد و در ژنو به چاپ می رسید در حالی که محل چاپ آن پاریس اعلام می شد. هاماینک مشتمل بر هشت صفحه بود. صفحۀ اول عموماً شامل مقالاتی دربارۀ آنارشیسم و جنبش های انقلابی ارمنیان بود و در صفحات بعدی خبرهای کوتاهی دربارۀ جنبش های آنارشیستی در جهان و رویدادهای سیاسی تحت عنوان جنبش انقلابی بین الملل به چاپ می رسید. مقالات و اخبار مربوط به کشتارها، قتل عام ها و پایداری و مقاومت عمدتاً به وسیله فدراسیون انقلابی ارمنی (اِی آر اف) چاپ می شد.

آتابگیان پس از اعلام حکم تبعید به دلیل فعالیت های آنارشیستی پاریس را ترک کرد و رهسپار بلغارستان شد. سپس به شمال ایران، رشت، رفت و حدود شانزده سال (1896ـ 1912م) در آنجا ماند. در 1914م، در جبهۀ ارتش روسیه در قفقاز در سمت رئیس بیمارستان صحرایی خدمت کرد. در 1917م، به مسکو منتقل شد و دوباره ارتباط خود را با آنارشیست ها از جمله کروپوتکین بر قرار کرد و همکاری های خود را با ناشران آنارشیست ها ادامه داد.

در اکتبر همان سال، به همراه گروهی از آنارشیست ها در جلسات مربوط به موضع گیری در مورد عملکرد دولت موقت شرکت کرد. او در مقالاتی که در آنارشیسم، ترجمان سازمان آنارشیستی مسکو، منتشر ساخت نسبت به عملکرد سوسیال انقلابی ها به علت جلوگیری از تخصیص شصت میلیون روبل برای بهتر شدن وضعیت کارگران به شدت انتقاد کرد. وی در آستانۀ انقلاب اکتبر، در نامه ای سرگشاده به کروپوتکین توصیه کرد تا رهبری انقلاب آنارشیستی را بر عهده گیرد تا بتوان از کارگران در برابر بلشویزم و مبارزۀ خشن طبقاتی آن دفاع کرد. به هرحال، برخورد آنارشیست ها با انقلاب اکتبر روسیه به شدت منفی بود به گونه ای که آتابگیان در مقاله ای با نام «هفتۀ خونین در مسکو» آن را به منزلۀ برادرکشی قلمداد کرد. مقالۀ او همچنین در مورد بی تفاوتی ساکنان مسکو نسبت به رویدادها و تحولات آن روزها بود. روزنامۀ آنارشیسم هم نسبت به تحولات صورت گرفته موضعی منفی داشت. بعدها آتابگیان با همین روزنامه همکاری کرد و در فاصلۀ ماه های آوریل و ژوئیه، سی مقاله در مورد عملکرد بلشویک ها و مسائل مربوط به جنبش آنارشیستی به چاپ رساند.

در بهار 1918م، به همراه گ. آ. ساندومیرسکی انتشاراتی به نام پاکین[12] را پایه گذاری کرد. در 1920م، به دست پلیس مخفی چکا[13] دستگیر و شش ماه در یک اردوگاه نظامی زندانی شد. در ژانویه و فوریۀ 1921م در دمیترف، در کنار کروپوتکینِ در حال احتضار بود. کروپوتکین در 8 فوریه 1921م در گذشت. در 1922م، آتابگیان 24 بروشور منتشر کرد. او در فعالیت های سراسری، برای ایجاد موزه ای به یاد بود کروپوتکین، شرکت مؤثر داشت و در واقع یکی از پایه گذاران آن بود.

در 1923م، پس از پایان فعالیت های انتشاراتی پاکین دوباره به شغل پزشکی بازگشت. در دهۀ 1930م، برای چندمین بار دستگیر و زندانی شد. حکومت بلشویکی تمام مخالفان خود، از جمله آنارشیست ها، را قلع و قمع کرد. مخالفان بازداشت و به چچن، قرقیزستان و نقاط دیگر تبعید شدند. پس از آن چه اتفاقاتی برای دکتر آتابگیان افتاد هیچ کس اطلاع دقیقی ندارد. منابعی در آمستردام اعلام کردند که او در 1940م در یک اردوگاه کارگری استالینیستی درگذشته است. چندی بعد بارکف،[14] از ایروان، اعلام کرد که او در مسکو فوت کرده است. منابع فرانسوی معتقدند که آتابگیان در راه تبعید مفقود الاثر شده است. به هر حال، زندگی دکتر آلکساندر آتابگیان با فراز و فرودهای فراوان همراه بود و پایان آن نیز همچون هاماینک پرابهام و رازآلود باقی ماند.

منابع:

دانشنامۀ ارمنی. ج3.

سرتیپ پور، جهانگیر. «نخستین ها در گیلان»، دامون، س1، دورۀ 2، دی 1359.

لِوونیان، گارِ گین. تاریخ ادواری مطبوعات ارمنی (1794ـ1934)، «به مناسبت یکصدمین سالگرد

مطبوعات ارمنی». ایروان: [بی نا]، 1934.

میناسیان، لئون گ. مطبوعات ارامنۀ ایران، جلفای اصفهان: چاپخانۀ کلیسای وانک، 1373.

Atabekian, Alexander. Papers (Period 1890-1894). Amsterdam:[s.n.], 2012

Selbuz, cemal. An anarchist on the roads of freedom. July 2006

پی نوشت ها:

Hamaynk 1ـ

به معنی جامعه.

2ـ جهانگیر سرتیپ پور، «نخستین ها در گیلان»، دامون، س1. دوره 2 (دی 1359).

Garegin Levonian3ـ

Bazmaveb4ـ

5ـ لئون گ. میناسیان، مطبوعات ارامنۀ ایران(جلفای اصفهان: چاپخانۀ کلیسای وانک،1373)، ص 16 و 20.

Peter (Pyotr) Alexeyevich Kropotkin 6ـ

پیوتر کروپتکین (1842ـ 1921م) نظریه پرداز روس که نقش مؤثری در گسترش کمونیزم آنارشیستی داشت.

Words of a rebel 7ـ

Michael Bakunin 8ـ

Errico Malatesta 9ـ

Armenian Revolutionary Federation (ARF) 10ـ

Paraskev Stoyanov 11ـ

Pocin 12ـ

به معنی شروع.

chrezvychaynaya komissiya (Cheka)13ـ

سازمان پلیس مخفی شوروی(1917 ـ 1922م).

1. Burkov 14ـ