قدیمی ترین پیوند ارمنیان با صنعت چاپ به قرن چهاردهم میلادی و به زمانی بازمی گردد که ناخدای ارمنی اهل ونیز، آنتون هایکازون، به همراه مارکوپولو،پدراُدِریک و دیگران در «شبیخونی» که با هدف «رمزگشایی»چاپ کتاب های چینی، ترتیب داده شده بود شرکت کردند. اختراع گوتنبرگ در قرن پانزدهم میلادی تحولی عظیم در وضعیت اجتماعی و اقتصادی جهان پدید آورد. از ابداع چاپ تا ۱۵۰۰م به دوران گهواره و کتاب های چاپ شده در آن عصر به کتاب های گهواره ای معروف اند.

ارمنیان چاپ عصر گهواره ای ندارند. نخستین متن چاپی ارمنی دعای ای پدر ما که در آسمانی به زبان ارمنی است که با حروف لاتین در بخشی از کتاب سفرنامه ها، اثر یوهان شیلدبِرگر، که در ۱۴۷۵م درشهر ماینتس منتشر شد، گنجانده شده است (چندین بخش از این کتاب به ارمنستان اختصاص داده شده است). در ۱۴۸۶م، اولین نسخۀ حروف ارمنی در همین شهر و در یکی از کتاب های چاپ شدۀ برایدِنباخ منتشر شد.

تاریخچۀ صنعت چاپ ارمنیان به چهار دوره تقسیم می شود:

۱ـ دورۀ کهن کتاب ارمنی از ۱۵۱۲ـ۱۸۰۰م

۲ـ دورۀ جدید کتاب ارمنی از ۱۸۰۱ـ ۱۹۱۸م

۳ـ کتاب در دورۀ حاکمیت ارمنستان در ۱۹۱۸م تا به امروز

۴ـ کتاب دیاسپورای ارمنی (کتاب ارمنیان خارج از ارمنستان)

دورۀ کهـن کتـاب ارمنـی (۱۵۱۲ ـ ۱۸۰۰م)

نخستین ناشر ارمنی روحانی ارمنی  به نام هاکوپ بود که بعدها لقب مقابارت[۲]به نامش اضافه شد. هاکوپ مقابارت با اخذ مجوز از پاپ رم، در ونیز،[۳] چاپخانه ای دایر کرد و با قالب گیری حروف ارمنی ای که خود طراحی کرده بود شروع به چاپ نسخه های خطی ارمنی کرد که در دست داشت. در ۱۵۱۲م، مقابارت نخستین کتاب ارمنی را به نام اورباتاگیرک[۴]به چاپ رساند که کتابی بود مشتمل بر دعا و مطالب پزشکی قرون وسطایی و بخش چهل ویکم فغان نامۀ گریگور نارِکاتسی نیز در آن گنجانده شده بود.

چاپ نخستین کتاب با حروف ارمنی، در فاصله ای بسیار دورتر از ارمنستان، دلایل موجهی داشت: نبود حاکمیت ملی، وضعیت نابسامان و بی ثبات سیاسی، مبارزات طولانی، فقدان پیوندهای مناسب با مراکز فرهنگی اروپا و دلایل دیگر. درشرایط موجود، کلیسای ارمنی نقش بنیادی و ارزنده ای در زندگی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ارمنیان ایفا کرد. در آن وضعیت فشار و سرکوب، طبیعتاً خلق و نشر نسخه های خطی کاری بس دشوار بود. بنابراین، بسیاری از نمایندگان کلیسا به این موضوع پی بردند که تنها با چاپ کتاب می توان کمبود آن را جبران کرد و از آنجا که در ارمنستان چاپخانه ای وجود نداشت ناچار کتاب ها در اروپا چاپ و به ارمنستان و مناطق مختلف ارمنی نشین منتقل می شدند.

هاکوپ مقابارت در ۱۵۱۳م چهار کتاب دیگر نیز به چاپ رساند که به ترتیب عبارت اند از: باداراگادِدر،[۵] کتاب مراسم کلیسایی؛ آقاتارک،[۶]حاوی طالع بینی ستارگان، خرافه های متنوع سده های میانه و مطالب پزشکی؛ بارزادومار،[۷] سالنامۀ ۳۶ سال و طالع بینی ها؛ داقاران،[۸] مجموعه ای از آثار مشاهیر ارمنی قرون وسطا شامل نِرسِس شنورهالی، فریک، مگردیچ ناقاش، هوهانس تِلگورانتسی و دیگران.

هاکوپ کتاب هایش را به دو رنگ سیاه و قرمز منتشر می کرد و می کوشید تا شکل ظاهری کتاب های خطی را در نسخه های چاپ شده حفظ کند زیرا ارمنیان برای کتاب های خطی احترام بسیار قائل بودند اما کتاب های چاپی چنین جایگاهی را برایشان نداشتند. در انتهای کتاب های مقابارت چهار حرف چاپی لاتین، یعنی DJZA، چاپ شده اند که به ترتیب حروف اول کلمات: D: Dei servus(خادم خدا)، J: Jacoubs (هاکوپ)، Z:Zanni (زانییان) و A: Armenius (ارمنی) هستند.

دومین ناشر ارمنی آبگار توخاتِتسی[۹] و فرزندش سلطان شاه بودند که سنت چاپی هاکوپ را از نوع حروف گرفته تا نقش ها، اندازۀ کتاب ها و نظم به کار رفته در انتخاب متون سرلوحۀ خود قرار دادند.

آبگار توخاتِتسی اصالتاً از خاندان پادشاهی و از فعالان بنام جنبش آزادی خواهی ارمنیان در قرن شانزدهم میلادی بود. او از بازدید خود از ایتالیا، که بیشتر اهداف سیاسی داشت، به نفع ادامۀ کار چاپ و نشر کتاب های ارمنی بهره جست. توخاتِتسی پس از کسب اجازه از پاپ پیوس چهارم برای چاپ کتاب های ارمنی، در ۱۵۶۵ـ ۱۵۶۶م، درچاپخانۀ خود در ونیز، سالنامه ای منتشر ساخت. سپس، به استانبول نقل مکان کرد و در آنجا نیز به انتشار سالنامه ها،کتاب دستورزبان، کتاب های مخصوص مراسم کلیسایی و غیره پرداخت.

سلطان شاه آبگاریان توخاتِتسی در ۱۵۷۹م با کمک پاپ گریگور سیزدهم، در رم، اقدام به ساخت حروف جدید چاپی ارمنی کرد. در حدود دویست سال کتاب های ارمنی در رم با این حروف منتشر می شدند. او از ۱۵۸۰م با هوهانِس دِرزِنتسی،[۱۰] که برای آموزش حرفۀ چاپ از ارمنستان به رم رفته بود، همکاری کرد. آنها در ۱۵۸۴م در چاپخانۀ دومینیتسی بازا دو کتاب تقویم گریگوریان[۱۱] و مذهب ارتدوکس[۱۲] را منتشر کردند. پس از آن دِرزِنتسی به ونیز رفت، حروف جدیدی قالب گیری کرد و در ۱۵۸۷م کتاب مزامیر سلیمان[۱۳] را منتشر ساخت. در ۱۵۹۶م چاپخانۀ واتیکان، کتاب دیگری با نام آیین ایمان،[۱۴] به دو زبان لاتین و ارمنی، منتشر کرد که آخرین ناشر کتاب های ارمنی در قرن شانزدهم میلادی محسوب می شود.

دراین دوره درپاریس، زوریخ، کُلن، رم و فرانکفورت ده ها کتاب به زبان های دیگر انتشار یافتند که حاوی بخش هایی با حروف ارمنی بودند. درقرن شانزدهم میلادی جمعاً هفده کتاب به زبان ارمنی منتشر شده که چهارده تای آنها در چاپخانه های ارمنیان به طبع رسیده است.

در ابتدای قرن هفدهم میلادی، واتیکان به اقوام شرقی ـ و در این میان ارمنیان ـ با هدف ترویج مذهب کاتولیک در کشورهای خاوری، توجه ویژه ای نشان داد. به همین منظور، در ۱۶۲۷م پاپ اوربانوس هشتم در رم چاپخانه ای به نام اوربانیان تأسیس کرد و بین ۱۶۳۰ـ۱۷۹۶م اقدام به چاپ ۴۴ عنوان کتاب با مضامین جهان بینی مذهبی، واژه نامه ها و کتاب های آموزش زبان ارمنی با هدف آشنا کردن مبلغان خارجی با زبان ارمنی کرد.

در قرن هفدهم میلادی، بر شمار مراکز نشر کتاب های ارمنی افزوده شد (از سه مرکز درسدۀ شانزدهم به چهارده مرکز در سدۀ هفدهم) و صنعت چاپ پیشرفت کرد.

کشیش هوهانس کارماتانِنتس،[۱۵] که در ۱۶۱۵م از ارمنستان به لِوُوِ[۱۶] لهستان عزیمت کرده بود، در این شهر چاپخانه ای احداث و طی ۱۶۱۶ـ ۱۶۱۸م کتاب هایی با موضوعات پزشکی، مزامیر سلیمان و کتاب دعایی به زبان قپچاقی با حروف ارمنی منتشر ساخت.

در ۱۶۳۸م، نیز کشیش خاچاطور کِساراتسی همراه با تنی چند از روحانیان درکلیسای آمِناپرگیچِ[۱۷] جلفای نو اصفهان و بدون بهره گیری از کمک متخصصان اروپایی، چاپخانه و کارخانۀ کاغذ سازی دایر کرد و به انتشار کتاب های ارمنی پرداخت. [۱۸] این چاپخانه با وقفه هایی کوتاه و بلند تا اواخر سدۀ بیستم میلادی فعال بوده است.

در دهۀ ۴۰ سدۀ هفدهم میلادی، هوهانس آنگیوراتسی[۱۹] به دلیل کارهای انتشاراتی اش شهرت بسیار داشت. او در ۱۶۳۷م به رم رفت، در مدت چهار سال حروف جدید ارمنی را حکاکی و قالب گیری کرد، سپس راهی ونیز شد و در چاپخانه ای که متعلق به یک یونانی بود در ۱۶۴۲م کتاب مزامیر سلیمان و در ۱۶۴۳م مسیح فرزند،[۲۰] سرودۀ نِرسِس شنورهالی، را منتشر کرد.

در این دوره گروهی از چاپخانه داران و ناشران ایتالیایی، که متوجه فروش خوب کتاب های ارمنی شده بودند، در چاپخانه های خود در ونیز بخشی را به چاپ کتاب های ارمنی اختصاص دادند و شروع به چاپ کتاب های ارمنی کردند.

در نیمۀ سدۀ هفدهم میلادی، ماتِووس زارِتسی، دفتردار اجمیادزین (مرکز جاثلیقی کل ارمنیان جهان در ارمنستان)، به دستور اسقف هاکوپ جوقایتسی (جلفایی) و با هدف انتشار کتاب مقدس رهسپار اروپا شد. او با مشقت های فراوان چاپخانه ای در آمستردام تأسیس و در اواخر۱۶۶۰م، شروع به انتشار کتاب شعر مسیح فرزند کرد اما پس از مدتی کوتاه دارفانی را وداع گفت و کاری را که آغاز کرده بود ناتمام گذاشت. پس از او آوتیس قلیجنتس،[۲۱] بازرگان اهل جلفای نو، وظیفۀ وی را برعهده گرفته و کتاب را منتشر ساخت. قلیجنتس چاپخانه را به اسم اجمیادزین مقدس و سارکیس مقدس نام گذاری کرد. سپس، به دیدار اسقف جوقایتسی رفت و از وی خواست تا با آمدن برادرش، وُسکان یرِوانتسی، وارتاپتِ کلیسای سارکیس مقدسِ روستای اوشی،[۲۲] به آمستردام، برای ادامۀ کار نشر موافقت کند. [۲۳]

در اواخر سدۀ هفدهم میلادی، واناندتسی ها[۲۴] (ماتِووس، قوکاس و میکایل واناندتسی) به فعالیت های انتشاراتی در آمستردام رونق بخشیدند. آنها در ۱۶۹۵م تاریخ ارمنستان، اثر موسس خورناتسی و نخستین نقشۀ چاپی ارمنی، اطلس جامع،[۲۵] را به چاپ رساندند. درسال های بعد نیز به انتشار برخی از کتاب های علمی، درسی و کتاب هایی درمورد پدیده های هواشناسی و طبیعی از قوکاس واناندتسی پرداختند. چاپخانۀ واناندتسی ها در ۱۷۱۷م از کار باز ایستاد.

در ۱۶۸۶م در ونیز، تادئوس هامازاسبیان، شاگرد وُسکان یرِوانتسی، با حمایت بازرگانی به نام گاسپار ساهرادیان، چاپخانه ای احداث کرد و در ۱۶۸۸م، کتاب بزرگ مصور جاشوتس[۲۶] را، که مشتمل بر۱۲۲۲ صفحه بود، منتشر ساخت.

دومین کتاب به زبان ارمنی معاصر[۲۷] را با نام شرح مزامیری که با الهام از روح القدس نواخته شده اند،[۲۸] اثر هوهانس هُلُو کُنستاندناپولسِتسی،[۲۹] بازرگان دیگری به نام ناهابِد گولنازار در ۱۶۸۷م در ونیز در چاپخانه ای که در خانۀ خود ترتیب داده بود، منتشرکرد. در طی دوران سیصد سالۀ نشر کتاب کهن ارمنی، هوهانس هُلُو تنها دانشمندی بوده که در زمان حیاتش بیش از پانزده عنوان از آثارش به چاپ رسیده است. در سدۀ هفدهم میلادی ۱۵۷عنوان کتاب ارمنی چاپ شده است.

در سدۀ هجدهم میلادی، چاپ و نشر کتاب های ارمنی پیشرفت قابل توجهی داشت. در اوایل این سده، اتحادیۀ مخیتاریان دست به فعالیت هایی گسترده و جامع در ونیز و وین زد. مخیتاریان ها در ابتدا، به دلیل نداشتن مکان مناسب برای چاپ، کتاب هایشان را در چاپخانه های ایتالیایی و یونانی شهر ونیز، که تعدادی حروف چین ارمنی نیز درآن مشغول به کار بودند، چاپ می کردند. از انتشارات شایان ذکر آنها می توان آثار زیر را نام برد:

ـ درآمدی بردستور زبان ارمنی معاصر،[۳۰] ۱۷۲۷م، اثر مخیتار سِباستاتسی

ـ فرهنگ لغات هایکازیان،[۳۱] ۱۷۴۹م

ـ کتاب مقدس، ۱۷۳۳م

ـ تاریخ ارمنستان، ۱۷۸۴ـ۱۷۸۶، اثر میکایل چامچیان

مخیتاریان ها در ۱۷۸۹م در جزیرۀ سنت قازار[۳۲] بنیادی انتشاراتی تأسیس کردند و فعالیت های انتشاراتی خود را بیش از پیش توسعه دادند. شاخۀ دیگر مخیتاریان ها، که در ۱۷۷۲م جدا شده بودند، در ۱۷۷۶م در تریئست[۳۳] ایتالیا چاپخانه ای تأسیس و طی ۳۵ سال، تا زمان انتقالشان به وین، حدود هفتاد کتاب منتشر کردند.

درسدۀ هجدهم میلادی، کانون های انتشاراتی جدیدی در لندن (۱۷۳۶م)، اجمیادزین (۱۷۷۱م)، مدرس (۱۷۷۲م)، ســن پترزبورگ (۱۷۸۱م)، نخجـوان نو (۱۷۹۰م)، آستراخان (۱۷۹۶م)، کلکته (۱۷۹۶م) و شهرهای دیگر احداث شدند و بیش از ۹۲۰ عنوان کتاب انتشار یافت.

از اواخر سدۀ هفدهم میلادی استانبول کانون اصلی نشر کتاب های ارمنی محسوب می شود و تا سدۀ نوزدهم حدود ۳۵۰ عنوان کتاب در این شهر انتشار یافته است. [۳۴]

یرمیا کیومورجیان[۳۵] درسال های ۱۶۷۷ـ ۱۶۷۸م در چاپخانۀ خودش در استانبول دو کتاب منتشر کرد. در اواخر سدۀ هفدهم میلادی در استانبول چاپخانه های متعددی به دست گریگور مارزوانِتسی و آسدوادزادور دبیر کستاندنوپُلسِتسی[۳۶] تأسیس شدند (چاپخانۀ او۱۵۰ سال پابرجا بود) به طوری که آنها در نیمۀ اول سدۀ هجدهم میلادی جزو افراد سرشناس در حوزۀ چاپ و نشر کتاب ارمنی در استانبول محسوب می شدند. یکی دیگر از مفاخر چاپ آثار ارمنی در این دوره سرپرست دربار ترکیه، بوقوس آراپیان،[۳۷] است که هفتاد سال در کار نشر و قالب گیری حروف ارمنی فعال و یکی از شناخته شده ترین افراد در حکومت عثمانی بود. او همچنین مبدع حروف چاپی ترکی به نام «آراپ اُقلو» ست.

با دعوت هراکل، پادشاه گرجستان، از آراپیان، او در تفلیس چاپخانۀ مخصوص دربار را تجهیز و حروف چاپی گرجی را تهیه کرد و طی ۱۷۸۱ـ۱۷۸۳م دست به چاپ کتاب هایی به زبان گرجی زد. سپس، راهی اجمیادزین شد و برای تکمیل نخستین چاپخانۀ ارمنستان تلاش و همکاری کرد.

چاپخانه های متعدد آراپیان ها در استانبول، که همچنان مشغول چاپ کتاب های ارمنی بودند، توانستد از اواخر سدۀ هجدهم تا نیمه های سدۀ بیستم میلادی حدود ۱۵۰ عنوان کتاب ارزشمند ارمنی را منتشر کنند.

درسدۀ هجدهم میلادی در استانبول، بیش از بیست چاپخانۀ مخصوص ارمنیان فعالیت داشتند و اولین ها در انتشار آثار نویسندگانی همچون آگاتانگغوس، پاوستوس بوزاند، یقیشه، استپانوس اُربلیان، داویت آنهاقت، گریگور داتِواتسی، سیمون جوقایتسی و مجموعۀ آثاری از دیگر نویسندگان، انتشار سالنامه ها، کتاب های آموزش الفبای ارمنی، کتاب های نغمه ها و سرودها، کتاب های درسی و آموزشی دستور زبان، کتاب های کلیسایی و مذهبی و غیره بوده اند. در نیمۀ دوم سدۀ هجدهم میلادی مراکز مختلف انتشاراتی در ارمنستان، هندوستان و روسیه شروع به کار کردند.

در هندوستــان، نخستیــن چاپخانۀ ارمنی را شاهامیر شاهامیریان در ۱۷۷۲م به نام فرزندش هاکوپ در مدرس احداث کرد و در ۱۷۹۴م، نخست زادۀ مطبوعات ارمنی، یعنیآزدارار، در این شهر پا به عرصه گذاشت. این نشریه تا ۱۷۹۶م فعال بود و پس از یک دوره فترت بار دیگر از ۲۰۰۸م در کلکته انتشار یافت. مبتکر و سردبیر این ماهنامه کشیش هاروتیون شماوونیان[۳۸] بود که تا آن زمان کتاب های متعددی را نیز منتشر ساخته بود.

در ۱۷۸۱م در ســن پتــرزبـــورگ، بازرگانی ارمنی از اهالی جلفای نو، به نام گریگور خالداریان چاپخانه ای احداث کرد که تا ۱۷۸۸م شانزده عنوان کتاب منتشر ساخت. پس از درگذشت خالداریان، در ۱۷۹۰م، هُوسِپ آرقوتیان، رهبر دینی ارمنیان روسیه، که از حامیان این چاپخانه بود، اعلام کرد که چاپخانه جزو دارایی های اجمیادزین محسوب می شود و به همین دلیل آن را به نخجوان نو منتقل و در دیر سورپ خاچ و سپس در ۱۷۹۶م در آستراخان، مستقرساخت. تا سال های پایانی این سده در این شهرها بیش از پنجاه عنوان کتاب ارمنی انتشار یافت.

در مجموع، در دورانِ کهنِ کتاب ارمنی بیش از هزار عنوان کتاب منتشر شده: ۳۶۹ عنوان در استانبول، ۳۰۸ عنوان در ونیز، ۶۴ عنوان در رم،۶۳ عنوان در تریئست، ۵۹ عنوان در آمستردام، ۲۸ عنوان در مدرس، ۲۶ عنوان در مارسی، ۲۱ عنوان در نخجوان نو، ۱۶ عنوان در سن پترزبورگ و غیره. در این دوره، کتاب های ارمنی در مراکز دیگری چون پاریس، میلان، زوریخ، باویا، برلین، کُلن، فرانکفورت، لِوُو، لندن، لایپزیگ، سوچاوا، پارما، هارلِم، نورنبرگ، جلفای نو، ازمیر، اجمیادزین، کلکته و آستراخان نیز به چاپ رسیده اند. درمراحل اولیه هنوز ساختار و نظم و ترتیب خاص کار چاپ و نشر شکل نگرفته بود و ناشر در عین حال سردبیر، ویراستار و صاحب چاپخانه نیز بود.

دورۀ جدید کتاب ارمنی (۱۸۰۱ـ ۱۹۱۸م)

از مشخصات بارز این دوره افزایش چشمگیر نشر کتاب به زبان ارمنی معاصر است. در سدۀ هفدهم میلادی بر روی هم رفته سه عنوان کتاب، در سدۀ هجدهم میلادی بیست عنوان، در نیمۀ اول سدۀ نوزدهم میلادی ۳۲۰ عنوان و در اواخر این سده شمار بیشتری از کتاب ها به زبان ارمنی معاصر منتشر شده است. در این دوران نیز چاپ و نشر کتاب های ارمنی در خارج از ارمنستان ادامه یافت و پیشرفت کرد. ارتقای طرز فکر مردم، توسعه و ترقی دستگاه های چاپ، گسترش بی سابقۀ تولید و اختراعات جدید از عوامل مؤثر بر روند رشد صنعت چاپ در این دوره به شمار می روند. اختراع دستگاه های عکاسی، حروف چینی لینوتایپ[۳۹] و دوخت نشریات امکان خودکار شدن صنعت چاپ را فراهم کرد.

در نیمۀ نخست سدۀ نوزدهم میلادی، کانون های جدیدی بر مراکز نشر قبلی افزوده شدند و کتاب هایی به زبان ارمنی در وین (۱۸۱۲م)، مسکو(۱۸۱۹م)، تفلیس(۱۸۲۳م)، شوشی قراباغ (۱۸۳۳م)، بیت المقدس(۱۸۳۳م)، شاماخی[۴۰] (۱۸۴۸م) و نقاط دیگر به چاپ رسیدند.

از ۱۸۲۳م تا دهۀ شصت، در تفلیس چاپخانۀ مدرسۀ عالی نرسیسیان مشغول به فعالیت بود و در کنار کتاب های بسیار، نشریات قفقاز،[۴۱] زنبور ارمنستان[۴۲]و نیز رمان مشهور خاچاطور آبوویان (برای نخستین بار) در ۱۸۵۸م انتشار یافتند. در ۱۸۵۰م درتفلیس، در چاپخانه های متعدد ارمنیان بیش از ۵۴ کتاب منتشر شد. در دهه های بعد نیز کتاب های بیشتری در چاپخانه های ملکومیانتس و هامبارتسوم اِنفیاجیان، وارطانیان، مارتیروسیانتس، مارکیانوس روتینیانتس، مناتساکان مارتیروسیانتس، تیگران نازاریان و همچنین چاپخانه های اِپوخا و هِرمِس چاپ شدند. بین سال های ۱۸۴۶ـ۱۹۲۰م در تفلیس، که بزرگ ترین مرکز فرهنگی ارمنیان در قفقاز به شمار می رفت، بیش از ۴٬۲۰۰ عنوان کتاب و ۱۸۵ نشریه منتشر  شدند که از جملۀ آنها می توان به لک لک سرزمین ارمنستان،[۴۳] ۱۸۶۴م؛ پژواک،[۴۴] ۱۸۸۲م؛ سدۀ نو،[۴۵] ۱۸۸۳م اشاره کرد.

در سدۀ نوزدهم میلادی، استانبول با بیش از ۱۳۰ چاپخانه در رتبۀ اول قرار داشت. از ابتدای صنعت چاپ تا دهۀ بیستِ سدۀ نوزدهم میلادی بیش از ۵۱۰۰ عنوان کتاب (البته با احتساب کتاب های ترکی زبان که با حروف ارمنی نوشته می شدند) و ۳۸۰ عنوان نشریه در این شهر منتشر شد. از میان مراکز چاپِ کتاب چاپخانه های آراپیان ها، گارِگین باغدادیان، گئورگ زارداریان، هاکوپ ماتووسیان، هاکوپ بویاجیان، هوهانس میوهِندیسیان، هُوسِپ گاوافیان، جانیک آرامیان، نشان بِربِریان، اُنیک آرزمانی از معروفیت بیشتری برخوردار بودند.

پس از استانبول، ازمیر از نظر تعداد چاپ کتاب ها و نشریات ارمنی در مرتبۀ دوم قرار دارد. از ۱۷۵۹ ـ ۱۷۶۳م، سه کتاب قدیمی و در دوران جدیدتر تا ۱۹۲۰م، ۵۳۷ عنوان کتاب و ۵۲ نشریه همچون سپیده دم آرارات،[۴۶] ۱۹۴۰م؛ نشریۀ شرقی،[۴۷] ۱۸۷۱م؛ پژواک، ۱۹۰۸م؛ جنگ برای زندگی،[۴۸] ۱۹۲۰م و نشریات دیگر در این شهر به چاپ رسیده اند.

در این دوره، در برخی از شهرهای ارمنستان غربی (شرق ترکیۀ امروزی) مانند وان، کارین، خاربِرد، مارزوان و برخی از شهرهای ترکیه مانند نیکومدیا، بورسا، ترابوزان، سامسون، آدابازار، آدانا، قونیه و شهرهای دیگر بنیاد های انتشاراتی وجود داشتند.

درسدۀ نوزدهم و اوایل سدۀ بیستم میلادی فعالیت های بنیاد انتشاراتی اتحادیۀ دینی مخیتاریان در ونیز شتاب و اوج بیشتری یافت به گونه ای که از ۱۸۰۱ ـ ۱۹۲۰م حدود ۱٬۷۷۰ کتاب در این بنیاد منتشر شد.

بازماوِب، نشریۀ اتحادیۀ مخیتاریان، که از ۱۸۴۳م به طور پیاپی منتشر می شود، از باسابقه ترین و طولانی مدت ترین نشریات در تاریخ مطبوعات ارمنی زبان است.

اتحادیۀ دینی مخیتاریان های وین از ۱۸۱۱م، یعنی پس از نقل مکان از تریئست به وین، پژوهش های ارمنی شناسی را در اولویت فعالیت های خود قرار داده و تاکنون آثار ارزشمندی را هم در زمینۀ پژوهشی و هم در زمینۀ ترجمۀ آثار نویسندگان و پژوهندگان ارمنی و اروپایی ازجمله هاینریخ هوبشمان، یوزِف مارکوارت، نیکوقایوس مار، هراچیا آجاریان و دیگران عرضه کرده است. این اتحادیه از ۱۸۵۸ـ ۱۸۶۳م دوهفته نامۀ اروپا [۴۹]را منتشر ساخت و از ۱۸۸۷م تا به امروز نیز نشریۀ هاندس آمسوریا [۵۰] را منتشر می کند.

در سن پترزبورگ از ۱۸۰۱ـ۱۹۲۰م حدود ۴۵۰ عنوان کتاب منتشر شد. در مسکو نیز نخستین کتاب ارمنی، اثر سِرُوْبه وارتاپت، به نام گل علم[۵۱] در ۱۸۱۹م انتشار یافت. کتاب به شیوۀ پرسش و پاسخ و به اختصار اطلاعاتی درمورد ادیان، علوم طبیعی، جانورشناسی، ریاضیات، جغرافیا، تاریخ و علوم دیگر ارائه می  دهد. از ۱۸۳۰م، کتاب هایی به زبان ارمنی درچاپخانۀ مدرسۀ عالی لازاریان و از ۱۸۹۰م، در چاپخانه های مگردیـــچ بارخورداریـــان و کریستینه بارخورداریان منتشر شدند. در این مرکز، که تا اوایل دهۀ نخست سدۀ بیستم میلادی فعال بود، بیش از پانصد عنوان کتاب انتشار یافت.

در سدۀ نوزدهم و اوایل سدۀ بیستم میلادی کانون های انتشاراتی جدیدی درتئودسیا (شبه جزیره کریمه ـ اوکراین،۱۸۵۹م)، روستوف(۱۸۶۴م)، سیمفروپل(اوکراین،۱۸۶۷م)، باکو (۱۸۷۲م)، گنجه (۱۸۷۶م)، آخالتساخا (گرجستان، ۱۸۸۵م)، باتومی (گرجستان، ۱۹۰۱م)، آرماویر(ارمنستان،۱۹۰۷م) و شهرهای دیگر احداث شد.

درچاپخانه های ارمنیان مدرس هندوستان نیز طی ۱۸۰۱ـ ۱۸۱۸م، سیزده عنوان کتاب و در کلکته از ۱۸۱۱ ـ ۱۸۸۸م، بیش از ۱۵۰ عنوان کتاب به چاپ رسیده که حدود هفتاد عنوان آن درچاپخانۀ مدرسۀ عالی انسان دوستی ارمنیان انتشار یافته است.

در مصر نخستین کتاب به زبان ارمنی در ۱۸۸۸م در اسکندریه و سپس در ۱۸۹۵م در قاهره به چاپ رسیده و تا دهۀ بیست سدۀ بیستم میلادی در قاهره حدود ۱۶۰ عنوان کتاب ارمنی منتشر شده است.

در حلب، بین ۱۹۱۱ـ ۱۹۱۹م بیش از دوازده عنوان کتاب به زبان ارمنی انتشار یافته است. در جزیرۀ مالتا نیز بین ۱۸۲۸ـ ۱۸۳۱م، در چاپخانۀ مدرسۀ عالی انسان دوستی آمریکایی ها، نه عنوان کتاب به زبان ترکی و با حروف ارمنی منتشر شده است.

صنعت چاپ در بیت المقدس در ۱۸۳۳م پایه گذاری شد. در این شهر و در چاپخانۀ دیر هاکوپ مقدس، تا دهۀ بیست سدۀ بیستم میلادی حدود چهارصد عنوان کتاب منتشر شد که عمدۀ آنها در زمینۀ علوم دینی بود. تا اواخر سدۀ بیستم میلادی در بیت المقدس حدود هزار عنوان کتاب به چاپ رسیده است.

در جلفای نوی اصفهان، در چاپخانۀ دیر آمناپرگیچ مقدس، بین ۱۸۷۷ـ۱۹۲۰م در حدود ۱۱۰ عنوان کتاب، در تبریز بین ۱۸۸۹ ـ ۱۹۱۹م، در چاپخانۀ خلیفه گری ارمنیان، حدود۸۰ عنوان کتاب و در تهران، از ۱۹۰۴م به بعد، در چاپخانۀ پاروس و دو چاپخانۀ دیگر سیزده عنوان کتاب به چاپ رسیده است.

در انگلستان، نخستین کتاب به زبان ارمنی در لندن، در ۱۷۳۶م، منتشر شد و پس از آن تا ۱۸۵۸م هیچ کتاب ارمنی ای به چاپ نرسید اما بین ۱۸۵۸ ـ ۱۹۱۵م بیش از چهل عنوان کتاب انتشار یافت. در منچستر نیز، در چاپخانۀ کاراپِت شاه نظریان، در ۱۸۶۴م و سپس در ۱۸۹۹م کتاب هایی به چاپ رسیدند. در سال های ۱۸۹۲م و ۱۸۹۸م در انتشارات کالدرون پرس، در آکسفورد، دو کتاب با متن اصلی انگلیسی و ارمنی منتشر شد و در ۱۹۱۸م کتابنامۀ نسخه های خطی ارمنی موجود در کتابخانۀ بودلیان[۵۲] انتشار یافت.

در فرانسه، پس از دوران کهن چاپ کتاب های ارمنی کتاب هایی در پاریس(۱۸۱۲م) و مارسی (۱۸۵۶م) انتشار یافتند. تا ۱۹۲۰م بیش از ۲۳۵ عنوان کتاب در پاریس و حدود سی عنوان کتاب در مارسی به چاپ رسید. چاپخانه های جانیک آرامیان، کاراپت شاه نظریانس، همچنین آراکس، آناهید و چاپخانه های متعدد ارمنی و فرانسوی در پاریس و مگردیچ پُردوگالیان در مارسی از شهرتی خاص برخوردار بودند.

در بلغارستان، درشهرهای روسچوک از ۱۸۹۲م، وارنا و پلُودیو از ۱۸۹۷م و صوفیا از ۱۹۰۴م در چاپخانه های متعلق به ارمنیان و اقوام دیگر کتاب های ارمنی منتشرشدند.

در ایتالیا و به خصوص رم بین ۱۸۱۶ ـ ۱۸۱۸م، همراه با وقفه هایی، کتاب هایی به زبان ارمنی انتشار یافته که از مجموع سی عنوان کتاب موضوع بیشتر آنها علوم دینی است و در چاپخانۀ اوربانیان منتشر شده اند. دو کتاب نیز در چاپخانۀ هاسونیان به چاپ رسیده است.

در لایپزیگ آلمان از ۱۸۷۳م تا دهۀ نخست سدۀ بیستم میلادی، ۲۱ عنوان کتاب منتشر شده است که از این میان تنها یک کتاب در چاپخانۀ نوبار کاپاماجیان و بقیه در چاپخانه های آلمانی ها انتشار یافته است. این کتاب ها در اصل ارمنی ـ آلمانی بوده اند. در ۱۹۰۳ و ۱۹۰۴م نیز در ماربورگ سه عنوان کتاب ارمنی ـ آلمانی به چاپ رسیده است.

در قصبۀ فوکشان رومانی، در ۱۸۷۷م، در چاپخانۀ شرکت هایاستانیان، کتابِ گزارشی از مهاجرت ارمنیان،[۵۳] اثر آرشاک آلتونیان، منتشر شد. در شهر گالاتس، بین سال های ۱۸۹۵ـ۱۹۰۲م، قِووند پاپالیان چهار عنوان کتاب منتشر کرد. در بخارست، در سال های ۱۹۱۳م و ۱۹۱۶م، نیز دو عنوان کتاب منتشرشد.

در آتن بین سال های ۱۸۹۱ـ ۱۸۹۸م هشت عنوان کتاب به چاپ رسید که شش تای آنها در چاپخانۀ آزاد انتشار یافته. در سال های بعد یک کتاب دیگر هم، که تاریخ آن مشخص نیست، در این چاپخانه به چاپ رسیده است. در چاپخانۀ حزب داشناکسوتیون در ژنو ِسوئیس در ۱۸۹۸م سه عنوان و بین سال های۱۹۰۱ ـ ۱۹۱۳م، شصت عنوان کتاب انتشار یافته. یازده کتاب هم در چاپخانه های دیگر به چاپ رسیده است. درمورد ۳۴ کتابی که در ژنو چاپ شده اند اطلاعات دقیقی در دست نیست. در ۱۹۰۷م هم در لوزان یک کتاب ارمنی انتشار یافته است.

آغاز نشر کتاب های ارمنی در ایالات متحدۀ امریکا به دهۀ پنجاه سدۀ نوزدهم میلادی باز می گردد. در این سال ها، در چاپخانه های شرکت آسدوادزاشنچیان،[۵۴] اِگینیان، گابریئلیان و پنج چاپخانۀ دیگر نیویورک بر روی هم ۶۸ کتاب منتشر شد. در بوستون، بین ۱۹۰۰ـ۱۹۲۰م در چاپخانه های هایرِنیک (وطن)، یرِوان، دزاین هایرنیانتس[۵۵] (صدای وطن) و غیره حدود ۱۸۰ عنوان کتاب، در فرِزنو از ۱۸۹۹م هفده عنوان کتاب، در شیکاگو بین ۱۹۱۱-۱۹۱۹م چهارده عنوان کتاب در پرُویدِنس بین ۱۹۱۳ـ۱۹۱۶م یازده عنوان کتاب و نیز در اوستر بین ۱۹۱۱ـ۱۹۱۳م و دیترویت در ۱۹۱۸م کتاب هایی انتشار یافتند.

در این دوران کتاب هایی نیز در سنگاپور (۱۸۵۳م)، سوئد (استکهلم،۱۸۸۷م)، ترکمنستان (عشق آباد،۱۹۰۱م)، قبرس (نیکوزیا،۱۹۰۲م)، لبنان (بیروت،۱۹۰۹م)، تاجیکستان (سمرقند، ۱۹۱۰م) و نقاط دیگر به چاپ رسیدند. در ارمنستان، از اوایل سدۀ نوزدهم میلادی تا دهۀ بیست همین سده عمده ترین مراکز چاپ در شهرهای اِجمیادزین، آلکساندراپول (گیومری کنونی) و ایروان قرار داشت. در این دوران در اِجمیادزین، ششصد عنوان کتاب در موضوعات مذهبی ـ کلیسایی، ارمنی شناسی، ادبیات کهن ارمنی، ادبیات، ترجمۀ آثار دیگر مؤلفان و همچنین نشریۀ ارمنی شناسی آرارات (۱۸۶۸ـ۱۹۱۹م) انتشار یافت.

چاپ کتاب در آلکساندراپول از ۱۸۷۶م شروع شد که جمعاً بین ۱۸۷۶ ـ۱۹۲۰م ۳۲۰ عنوان کتاب در این شهر به چاپ رسید.

در ایروان، نخستین چاپخانه را زاکاریا هاکوپیان در ۱۸۷۵م بنا نهاد و یک سال بعد تقویم ۱۸۷۶م و پنج عنوان کتاب را در این چاپخانه منتشر ساخت. از ۱۸۷۹م چاپخانۀ آبگار گولامیریانتس کار خود را شروع کرد که تا ۱۸۹۵م بر روی هم۲۴ عنوان کتاب منتشر ساخت. در ۱۸۸۰م نیز، اِمین دِر گریگوریان شروع به چاپ کتاب کرد و تا ۱۹۰۰م ۲۸ عنوان کتاب به چاپ رساند. بین ۱۸۸۰ـ۱۸۸۴م نخستین نشریۀ محلی ایروان به نام پساک، به مدیریت واساک باباجانیان منتشر شد. در چاپخانۀ باباجانیان تا ۱۸۸۴م هفت عنوان کتاب نیز به چاپ رسید. تا۱۹۲۰م چاپخانه های متعددی در ایروان مانند لویس، اورارتیا، کولتورا، هایرنیک و غیره به انتشار کتاب پرداختند که بر روی هم ۲۳۰ عنوان کتاب منتشر ساختند.

در چاپخانۀ ساسون در گوریس از ۱۹۰۶ ـ ۱۹۱۶م مجموعاً چهار عنوان کتاب، سه کتاب در مورد هنر و یک کتاب درسی (سرود)، منتشر شد.

بیشتر کتاب هایی که در این دوران، تا دهۀ هفتاد سدۀ بیستم میلادی، به چاپ رسیده اند، حاوی موضوعات مذهبی اند. همچنین آثار مورخان، فرهنگ ها، واژه نامه ها، کتاب های دستور زبان، کتاب های پزشکی، کتاب های دوزبانه (متن زبان اصلی همراه با ترجمۀ ارمنی) و کتاب های ترکی با حروف ارمنی شمار قابل توجهی از کتاب های چاپی آن دوران را تشکیل می دهند. از اواخر سدۀ نوزدهم میلادی انتشار کتاب هایی با موضوعات هنری اهمیت بیشتری یافت اما در حوزۀ تربیت کودکان، تاریخ، ادبیات، زبان شناسی، اقتصاد، جامعه شناسی و غیره نیز آثاری به چاپ رسید.

از اوایل سدۀ نوزدهم تا دهۀ بیست سدۀ بیستم میلادی، بیش از نوزده هزار عنوان کتاب منتشر شده که کتاب های ترکی با حروف ارمنی به همراه ترجمۀ ارمنی آنها و کتاب هایی به زبان های دیگر همراه با ترجمۀ ارمنی هم جزو این مجموعه هستند. از ۱۷۹۴ ـ ۱۹۱۸م حدود دوهزار نشریه نیز در ارمنستان و کشورهای دیگر منتشر شده است.

بنابر دانشنامۀ بروک هاوس و افرون[۵۶] ذیل مقالۀ «منطقۀ قفقاز» در فاصلۀ ۱۸۹۲ ـ۱۸۹۳م، یعنی در مدت یک سال، در منطقۀ قفقاز ۸۴ عنوان کتاب به زبان ارمنی، ۶۶ عنوان کتاب به زبان گرجی و دو عنوان کتاب به زبان تاتاری قفقازی (آذربایجانی کنونی) منتشر شده است.

کتاب در دورۀ حاکمیت ارمنستان از ۱۹۱۸م تا به امروز

نخستیــن جمهــــوری ارمنستــــان (۱۹۱۸ـ۱۹۲۰م) به علت اوضاع نامناسب سیاسی و کوتاه بودن مدت آن تأثیری بنیادی در تاریخ چاپ از خود برجای نگذاشت.

در دوران دومین جمهوری ارمنستان (۱۹۲۰ـ۱۹۹۱م)، یعنی عصر جمهوری سوسیالیستی، که ارمنستان جزوی از اتحاد جماهیر شوروی بود، ایروان مرکز چاپ و نشر کتاب های ارمنی به شمار می رفت. در ۱۹۲۱م، بنیاد انتشاراتی دولتی های بِدهراد[۵۷] تأسیس شد و در ۱۲ فوریۀ ۱۹۲۴م، حکومت وقت سهمی از آمار تولیدات انتشاراتی را به کتابخانۀ دولتی ارمنستان و محل نگهداری کتاب ها، تخصیص داد.

به این ترتیب، شماری از بنیادهای انتشاراتی مانند انتشارات دانشگاه دولتی ایروان، بنیاد علوم تربیتی، آکادمی علوم جمهوری سوسیالیستی ارمنستان، لویس، گیدِلیک و غیره بنا نهاده شدند. در ۱۹۶۴م، انتشارات های بِدهراد به هایاستان تغییر نام داد. پس از مدتی بخش هایی از آن تفکیک شدند و واحدهای مجزایی را تشکیل دادند و به صورت مستقل به فعالیت پرداختند مانند نویسندۀ سوسیالیست[۵۸] (۱۹۷۶م، از ۱۹۹۱م نائیری)، آرِویک (۱۹۸۶م) و آناهید (۱۹۸۸م). از ۱۹۷۶م نیز انتشارات بنیاد دانشنامۀ ارمنی[۵۹] شروع به کار کرد.

از ۱۹۲۰م، در جمهوری سوسیالیستی ارمنستان بخش چاپ و چاپخانه ها از بنیادهای انتشاراتی جدا شد و چاپخانه ها به مؤسسه های قبول سفارش تبدیل شدند. در این دوره در کل جمهوری ارمنستان سی چاپخانه وجود داشت که چهارده تای آنها در ایروان قرار داشت.

در این دوران، آثار نویسندگان سنتی و معاصر، مجلدها، مجموعه ها، کتاب های درسی، کتاب هایی در حوزه های علمی، فرهنگی و در خصوص مسائل مختلف زندگی اجتماعی به چاپ رسیدند. انتشار ترجمۀ آثار ادبی دیگر ملل، به ویژه، از زبان روسی، نیز افزایش چشمگیری یافت و شمارگان برخی از کتاب ها به بیست تا پنجاه هزار نسخه رسید. بین سال های ۱۹۷۴ـ ۱۹۸۷م نیز دانشنامۀ سوسیالیستی ارمنی[۶۰] با سیزده جلد و شمارگان هزار نسخه منتشر شد.

در این سال ها، هر بخش و شهری جریدۀ مخصوص به خود را داشت و به موازات کتاب  و نشریه، مقاله ، آلبوم ، نقشه، سالنامه ، کارت پستال  و غیره نیز منتشر می شد. از ۱۹۲۱ ـ ۱۹۸۶م، در جمهوری سوسیالیستی ارمنستان حدود شصت هزار عنوان کتاب و کتابچه به چاپ رسید و هرساله بیش از ۱٬۱۰۰ عنوان کتاب و ۱۶۶ عنوان نشریه منتشر می شد.

در سال های اولیۀ استقلال ارمنستان به دلیل دشواری های اقتصادی و مبارزات آزادسازی قراباغ شمار انتشار کتاب کاهش قابل توجهی یافت. در ۱۹۹۴م، ۲۲۴؛ در ۱۹۹۹م، ۵۷۷؛ در ۲۰۰۰م، ۶۷۰ و در ۲۰۰۹م، ۲۰۲۷ عنوان کتاب اما با شمارگان پایین (بین پانصد تا هزار نسخه) به چاپ رسید.

در دهۀ نود سدۀ بیستم و سال های آغازین سدۀ بیست و یکم میلادی انتشاراتی های جدیدی پا به عرصۀ فعالیت گذاشتند همانند اِدیت پرینت (۱۹۹۳م)، وان آریان (۱۹۹۳م)، سارکیس خاچنتس (۱۹۹۴م)، آماراس (۱۹۹۵م)، پرینت اینفو (۱۹۹۶م)، مک میلان آرمنیا (۱۹۹۷م)، زانگاک ـ۹۷ (۱۹۹۷م)، تیگران مدز (۱۹۹۷م)، لوساکن (۲۰۰۰م)، موقنی (۲۰۰۱م)، لوساباتس، آنتارِس و غیره.

در ۲۰۱۱م، حدود ۱۴۰ ناشر، چاپخانه های خصوصی و بنیادهای انتشاراتی مشغول فعالیت بوده اند. از ۲۰۰۰ ـ ۲۰۱۱م بیش از یازده هزار عنوان کتاب به چاپ رسیده و انتشار نشریات با موضوعات مختلف پیشرفت و افزایش بسیاری داشته است. بین ۲۰۰۸ ـ ۲۰۱۰م بیش از ۱۷۰ عنوان نشریه و بیش از ۱۴۰ خبرنامه منتشر شده است.

در حال حاضر، صنعت چاپ و نشر در ارمنستان از نظر طراحی و کیفیت با انواع تولیدات چاپی کشورهای پیشرفته قابل رقابت است. در نمایشگاه های بین المللی کتاب، کتاب های ارمنی رتبه های برتر را به خود اختصاص می دهند و هرساله برشمار فروشندگان کتاب و ناشران خارجی، که نسبت به مسئلۀ چاپ و نشر در ارمنستان توجه نشان می دهند، افزوده می شود.

کتاب دیاسپورای ارمنی (کتاب ارمنیان خارج از ارمنستان)

نجات یافتگان نژادکشی ارمنیان، با مهاجرت به نقاط مختلف جهان، یا به کانون های ارمنی نشینی که پیش تر وجود داشتند پیوستند یا خود کانون هایی نوین ایجاد کردند. از ۱۹۲۰م به بعد، در نقاط گوناگون ارمنی نشین خارج از ارمنستان(دیاسپورا) مراکز جدید چاپ و نشر احداث شد که از آن جمله می توان به فعالیت های ارزشمند بنیاد انتشاراتی جاثلیقی حوزۀ کیلیکیه ارمنیان (لبنان)، شاخۀ شرقی کلیسای مرسلی ارمنی امریکا (نیویورک) و شاخۀ غربی آن درکالیفرنیا (لاکراسِنتا)، که به صورت مرتب به چاپ و نشر کتاب های ارمنی می پردازند، اشاره کرد. در دهه های اخیر، مراکز انتشاراتی جدیدی در بلژیک (آنتوِرپِن)، استرالیا (سیدنی)، قبرس (نیکوزیا)، ایالت متحدۀ امریکا (گلِندِل، بوستون، لوس آنجلس، فرِزنو، نیویورک و شهرهای دیگر) تأسیس شده اند.

بنیاد گالوست گُلبنگیان نیز به طور مرتب از چاپ و انتشار کتاب ، نشریه، مقاله، پژوهش های ارمنی شناسی و کتاب های درسی و آموزشی ارمنی، چه در جمهوری ارمنستان و چه در خارج از آن، حمایت می کند.

از ویژگی های نشر ارمنی در سدۀ بیست و یکم میلادی دو زبانه بودن(زبان ارمنی همراه با زبان کشور مبدأ یا چکیده ای از مطالب اثر چاپ شده به آن زبان) کتاب ها، نشریات، جراید و دیگر موارد چاپی است.