قدیمی ترین پیوند ارمنیان با صنعت چاپ به قرن چهاردهم میلادی و به زمانی بازمی گردد که ناخدای ارمنی اهل ونیز، آنتون هایکازون، به همراه مارکوپولو،پدراُدِریک و دیگران در «شبیخونی» که با هدف «رمزگشایی»چاپ کتاب های چینی، ترتیب داده شده بود شرکت کردند. اختراع گوتنبرگ در قرن پانزدهم میلادی تحولی عظیم در وضعیت اجتماعی و اقتصادی جهان پدید آورد. از ابداع چاپ تا 1500م به دوران گهواره و کتاب های چاپ شده در آن عصر به کتاب های گهواره ای معروف اند.

ارمنیان چاپ عصر گهواره ای ندارند. نخستین متن چاپی ارمنی دعای ای پدر ما که در آسمانی به زبان ارمنی است که با حروف لاتین در بخشی از کتاب سفرنامه ها، اثر یوهان شیلدبِرگر، که در 1475م درشهر ماینتس منتشر شد، گنجانده شده است (چندین بخش از این کتاب به ارمنستان اختصاص داده شده است). در 1486م، اولین نسخۀ حروف ارمنی در همین شهر و در یکی از کتاب های چاپ شدۀ برایدِنباخ منتشر شد.

تاریخچۀ صنعت چاپ ارمنیان به چهار دوره تقسیم می شود:

1ـ دورۀ کهن کتاب ارمنی از 1512ـ1800م

2ـ دورۀ جدید کتاب ارمنی از 1801ـ 1918م

3ـ کتاب در دورۀ حاکمیت ارمنستان در 1918م تا به امروز

4ـ کتاب دیاسپورای ارمنی (کتاب ارمنیان خارج از ارمنستان)

دورۀ کهـن کتـاب ارمنـی (1512 ـ 1800م)

نخستین ناشر ارمنی روحانی ارمنی  به نام هاکوپ بود که بعدها لقب مقابارت[2]به نامش اضافه شد. هاکوپ مقابارت با اخذ مجوز از پاپ رم، در ونیز،[3] چاپخانه ای دایر کرد و با قالب گیری حروف ارمنی ای که خود طراحی کرده بود شروع به چاپ نسخه های خطی ارمنی کرد که در دست داشت. در 1512م، مقابارت نخستین کتاب ارمنی را به نام اورباتاگیرک[4]به چاپ رساند که کتابی بود مشتمل بر دعا و مطالب پزشکی قرون وسطایی و بخش چهل ویکم فغان نامۀ گریگور نارِکاتسی نیز در آن گنجانده شده بود.

چاپ نخستین کتاب با حروف ارمنی، در فاصله ای بسیار دورتر از ارمنستان، دلایل موجهی داشت: نبود حاکمیت ملی، وضعیت نابسامان و بی ثبات سیاسی، مبارزات طولانی، فقدان پیوندهای مناسب با مراکز فرهنگی اروپا و دلایل دیگر. درشرایط موجود، کلیسای ارمنی نقش بنیادی و ارزنده ای در زندگی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ارمنیان ایفا کرد. در آن وضعیت فشار و سرکوب، طبیعتاً خلق و نشر نسخه های خطی کاری بس دشوار بود. بنابراین، بسیاری از نمایندگان کلیسا به این موضوع پی بردند که تنها با چاپ کتاب می توان کمبود آن را جبران کرد و از آنجا که در ارمنستان چاپخانه ای وجود نداشت ناچار کتاب ها در اروپا چاپ و به ارمنستان و مناطق مختلف ارمنی نشین منتقل می شدند.

هاکوپ مقابارت در 1513م چهار کتاب دیگر نیز به چاپ رساند که به ترتیب عبارت اند از: باداراگادِدر،[5] کتاب مراسم کلیسایی؛ آقاتارک،[6]حاوی طالع بینی ستارگان، خرافه های متنوع سده های میانه و مطالب پزشکی؛ بارزادومار،[7] سالنامۀ 36 سال و طالع بینی ها؛ داقاران،[8] مجموعه ای از آثار مشاهیر ارمنی قرون وسطا شامل نِرسِس شنورهالی، فریک، مگردیچ ناقاش، هوهانس تِلگورانتسی و دیگران.

هاکوپ کتاب هایش را به دو رنگ سیاه و قرمز منتشر می کرد و می کوشید تا شکل ظاهری کتاب های خطی را در نسخه های چاپ شده حفظ کند زیرا ارمنیان برای کتاب های خطی احترام بسیار قائل بودند اما کتاب های چاپی چنین جایگاهی را برایشان نداشتند. در انتهای کتاب های مقابارت چهار حرف چاپی لاتین، یعنی DJZA، چاپ شده اند که به ترتیب حروف اول کلمات: D: Dei servus(خادم خدا)، J: Jacoubs (هاکوپ)، Z:Zanni (زانییان) و A: Armenius (ارمنی) هستند.

دومین ناشر ارمنی آبگار توخاتِتسی[9] و فرزندش سلطان شاه بودند که سنت چاپی هاکوپ را از نوع حروف گرفته تا نقش ها، اندازۀ کتاب ها و نظم به کار رفته در انتخاب متون سرلوحۀ خود قرار دادند.

آبگار توخاتِتسی اصالتاً از خاندان پادشاهی و از فعالان بنام جنبش آزادی خواهی ارمنیان در قرن شانزدهم میلادی بود. او از بازدید خود از ایتالیا، که بیشتر اهداف سیاسی داشت، به نفع ادامۀ کار چاپ و نشر کتاب های ارمنی بهره جست. توخاتِتسی پس از کسب اجازه از پاپ پیوس چهارم برای چاپ کتاب های ارمنی، در 1565ـ 1566م، درچاپخانۀ خود در ونیز، سالنامه ای منتشر ساخت. سپس، به استانبول نقل مکان کرد و در آنجا نیز به انتشار سالنامه ها،کتاب دستورزبان، کتاب های مخصوص مراسم کلیسایی و غیره پرداخت.

سلطان شاه آبگاریان توخاتِتسی در 1579م با کمک پاپ گریگور سیزدهم، در رم، اقدام به ساخت حروف جدید چاپی ارمنی کرد. در حدود دویست سال کتاب های ارمنی در رم با این حروف منتشر می شدند. او از 1580م با هوهانِس دِرزِنتسی،[10] که برای آموزش حرفۀ چاپ از ارمنستان به رم رفته بود، همکاری کرد. آنها در 1584م در چاپخانۀ دومینیتسی بازا دو کتاب تقویم گریگوریان[11] و مذهب ارتدوکس[12] را منتشر کردند. پس از آن دِرزِنتسی به ونیز رفت، حروف جدیدی قالب گیری کرد و در 1587م کتاب مزامیر سلیمان[13] را منتشر ساخت. در 1596م چاپخانۀ واتیکان، کتاب دیگری با نام آیین ایمان،[14] به دو زبان لاتین و ارمنی، منتشر کرد که آخرین ناشر کتاب های ارمنی در قرن شانزدهم میلادی محسوب می شود.

دراین دوره درپاریس، زوریخ، کُلن، رم و فرانکفورت ده ها کتاب به زبان های دیگر انتشار یافتند که حاوی بخش هایی با حروف ارمنی بودند. درقرن شانزدهم میلادی جمعاً هفده کتاب به زبان ارمنی منتشر شده که چهارده تای آنها در چاپخانه های ارمنیان به طبع رسیده است.

در ابتدای قرن هفدهم میلادی، واتیکان به اقوام شرقی ـ و در این میان ارمنیان ـ با هدف ترویج مذهب کاتولیک در کشورهای خاوری، توجه ویژه ای نشان داد. به همین منظور، در 1627م پاپ اوربانوس هشتم در رم چاپخانه ای به نام اوربانیان تأسیس کرد و بین 1630ـ1796م اقدام به چاپ 44 عنوان کتاب با مضامین جهان بینی مذهبی، واژه نامه ها و کتاب های آموزش زبان ارمنی با هدف آشنا کردن مبلغان خارجی با زبان ارمنی کرد.

در قرن هفدهم میلادی، بر شمار مراکز نشر کتاب های ارمنی افزوده شد (از سه مرکز درسدۀ شانزدهم به چهارده مرکز در سدۀ هفدهم) و صنعت چاپ پیشرفت کرد.

کشیش هوهانس کارماتانِنتس،[15] که در 1615م از ارمنستان به لِوُوِ[16] لهستان عزیمت کرده بود، در این شهر چاپخانه ای احداث و طی 1616ـ 1618م کتاب هایی با موضوعات پزشکی، مزامیر سلیمان و کتاب دعایی به زبان قپچاقی با حروف ارمنی منتشر ساخت.

در 1638م، نیز کشیش خاچاطور کِساراتسی همراه با تنی چند از روحانیان درکلیسای آمِناپرگیچِ[17] جلفای نو اصفهان و بدون بهره گیری از کمک متخصصان اروپایی، چاپخانه و کارخانۀ کاغذ سازی دایر کرد و به انتشار کتاب های ارمنی پرداخت. [18] این چاپخانه با وقفه هایی کوتاه و بلند تا اواخر سدۀ بیستم میلادی فعال بوده است.

تصویر روی جلد کتاب تاریخ آراکل داوریژتسی،آمستردام 1669م

در دهۀ 40 سدۀ هفدهم میلادی، هوهانس آنگیوراتسی[19] به دلیل کارهای انتشاراتی اش شهرت بسیار داشت. او در 1637م به رم رفت، در مدت چهار سال حروف جدید ارمنی را حکاکی و قالب گیری کرد، سپس راهی ونیز شد و در چاپخانه ای که متعلق به یک یونانی بود در 1642م کتاب مزامیر سلیمان و در 1643م مسیح فرزند،[20] سرودۀ نِرسِس شنورهالی، را منتشر کرد.

در این دوره گروهی از چاپخانه داران و ناشران ایتالیایی، که متوجه فروش خوب کتاب های ارمنی شده بودند، در چاپخانه های خود در ونیز بخشی را به چاپ کتاب های ارمنی اختصاص دادند و شروع به چاپ کتاب های ارمنی کردند.

در نیمۀ سدۀ هفدهم میلادی، ماتِووس زارِتسی، دفتردار اجمیادزین (مرکز جاثلیقی کل ارمنیان جهان در ارمنستان)، به دستور اسقف هاکوپ جوقایتسی (جلفایی) و با هدف انتشار کتاب مقدس رهسپار اروپا شد. او با مشقت های فراوان چاپخانه ای در آمستردام تأسیس و در اواخر1660م، شروع به انتشار کتاب شعر مسیح فرزند کرد اما پس از مدتی کوتاه دارفانی را وداع گفت و کاری را که آغاز کرده بود ناتمام گذاشت. پس از او آوتیس قلیجنتس،[21] بازرگان اهل جلفای نو، وظیفۀ وی را برعهده گرفته و کتاب را منتشر ساخت. قلیجنتس چاپخانه را به اسم اجمیادزین مقدس و سارکیس مقدس نام گذاری کرد. سپس، به دیدار اسقف جوقایتسی رفت و از وی خواست تا با آمدن برادرش، وُسکان یرِوانتسی، وارتاپتِ کلیسای سارکیس مقدسِ روستای اوشی،[22] به آمستردام، برای ادامۀ کار نشر موافقت کند. [23]

در اواخر سدۀ هفدهم میلادی، واناندتسی ها[24] (ماتِووس، قوکاس و میکایل واناندتسی) به فعالیت های انتشاراتی در آمستردام رونق بخشیدند. آنها در 1695م تاریخ ارمنستان، اثر موسس خورناتسی و نخستین نقشۀ چاپی ارمنی، اطلس جامع،[25] را به چاپ رساندند. درسال های بعد نیز به انتشار برخی از کتاب های علمی، درسی و کتاب هایی درمورد پدیده های هواشناسی و طبیعی از قوکاس واناندتسی پرداختند. چاپخانۀ واناندتسی ها در 1717م از کار باز ایستاد.

در 1686م در ونیز، تادئوس هامازاسبیان، شاگرد وُسکان یرِوانتسی، با حمایت بازرگانی به نام گاسپار ساهرادیان، چاپخانه ای احداث کرد و در 1688م، کتاب بزرگ مصور جاشوتس[26] را، که مشتمل بر1222 صفحه بود، منتشر ساخت.

تصویر روی جلد کتاب موسس خورناتسی،(چاپ اول)،آمستردام،1695م

دومین کتاب به زبان ارمنی معاصر[27] را با نام شرح مزامیری که با الهام از روح القدس نواخته شده اند،[28] اثر هوهانس هُلُو کُنستاندناپولسِتسی،[29] بازرگان دیگری به نام ناهابِد گولنازار در 1687م در ونیز در چاپخانه ای که در خانۀ خود ترتیب داده بود، منتشرکرد. در طی دوران سیصد سالۀ نشر کتاب کهن ارمنی، هوهانس هُلُو تنها دانشمندی بوده که در زمان حیاتش بیش از پانزده عنوان از آثارش به چاپ رسیده است. در سدۀ هفدهم میلادی 157عنوان کتاب ارمنی چاپ شده است.

در سدۀ هجدهم میلادی، چاپ و نشر کتاب های ارمنی پیشرفت قابل توجهی داشت. در اوایل این سده، اتحادیۀ مخیتاریان دست به فعالیت هایی گسترده و جامع در ونیز و وین زد. مخیتاریان ها در ابتدا، به دلیل نداشتن مکان مناسب برای چاپ، کتاب هایشان را در چاپخانه های ایتالیایی و یونانی شهر ونیز، که تعدادی حروف چین ارمنی نیز درآن مشغول به کار بودند، چاپ می کردند. از انتشارات شایان ذکر آنها می توان آثار زیر را نام برد:

ـ درآمدی بردستور زبان ارمنی معاصر،[30] 1727م، اثر مخیتار سِباستاتسی

ـ فرهنگ لغات هایکازیان،[31] 1749م

ـ کتاب مقدس، 1733م

ـ تاریخ ارمنستان، 1784ـ1786، اثر میکایل چامچیان

مخیتاریان ها در 1789م در جزیرۀ سنت قازار[32] بنیادی انتشاراتی تأسیس کردند و فعالیت های انتشاراتی خود را بیش از پیش توسعه دادند. شاخۀ دیگر مخیتاریان ها، که در 1772م جدا شده بودند، در 1776م در تریئست[33] ایتالیا چاپخانه ای تأسیس و طی 35 سال، تا زمان انتقالشان به وین، حدود هفتاد کتاب منتشر کردند.

درسدۀ هجدهم میلادی، کانون های انتشاراتی جدیدی در لندن (1736م)، اجمیادزین (1771م)، مدرس (1772م)، ســن پترزبورگ (1781م)، نخجـوان نو (1790م)، آستراخان (1796م)، کلکته (1796م) و شهرهای دیگر احداث شدند و بیش از 920 عنوان کتاب انتشار یافت.

از اواخر سدۀ هفدهم میلادی استانبول کانون اصلی نشر کتاب های ارمنی محسوب می شود و تا سدۀ نوزدهم حدود 350 عنوان کتاب در این شهر انتشار یافته است. [34]

ناهابِد گولنازار

یرمیا کیومورجیان[35] درسال های 1677ـ 1678م در چاپخانۀ خودش در استانبول دو کتاب منتشر کرد. در اواخر سدۀ هفدهم میلادی در استانبول چاپخانه های متعددی به دست گریگور مارزوانِتسی و آسدوادزادور دبیر کستاندنوپُلسِتسی[36] تأسیس شدند (چاپخانۀ او150 سال پابرجا بود) به طوری که آنها در نیمۀ اول سدۀ هجدهم میلادی جزو افراد سرشناس در حوزۀ چاپ و نشر کتاب ارمنی در استانبول محسوب می شدند. یکی دیگر از مفاخر چاپ آثار ارمنی در این دوره سرپرست دربار ترکیه، بوقوس آراپیان،[37] است که هفتاد سال در کار نشر و قالب گیری حروف ارمنی فعال و یکی از شناخته شده ترین افراد در حکومت عثمانی بود. او همچنین مبدع حروف چاپی ترکی به نام «آراپ اُقلو» ست.

با دعوت هراکل، پادشاه گرجستان، از آراپیان، او در تفلیس چاپخانۀ مخصوص دربار را تجهیز و حروف چاپی گرجی را تهیه کرد و طی 1781ـ1783م دست به چاپ کتاب هایی به زبان گرجی زد. سپس، راهی اجمیادزین شد و برای تکمیل نخستین چاپخانۀ ارمنستان تلاش و همکاری کرد.

چاپخانه های متعدد آراپیان ها در استانبول، که همچنان مشغول چاپ کتاب های ارمنی بودند، توانستد از اواخر سدۀ هجدهم تا نیمه های سدۀ بیستم میلادی حدود 150 عنوان کتاب ارزشمند ارمنی را منتشر کنند.

درسدۀ هجدهم میلادی در استانبول، بیش از بیست چاپخانۀ مخصوص ارمنیان فعالیت داشتند و اولین ها در انتشار آثار نویسندگانی همچون آگاتانگغوس، پاوستوس بوزاند، یقیشه، استپانوس اُربلیان، داویت آنهاقت، گریگور داتِواتسی، سیمون جوقایتسی و مجموعۀ آثاری از دیگر نویسندگان، انتشار سالنامه ها، کتاب های آموزش الفبای ارمنی، کتاب های نغمه ها و سرودها، کتاب های درسی و آموزشی دستور زبان، کتاب های کلیسایی و مذهبی و غیره بوده اند. در نیمۀ دوم سدۀ هجدهم میلادی مراکز مختلف انتشاراتی در ارمنستان، هندوستان و روسیه شروع به کار کردند.

تصویر روی جلد کتاب آگاتانگغوس،قسطنطنیه 1709م

در هندوستــان، نخستیــن چاپخانۀ ارمنی را شاهامیر شاهامیریان در 1772م به نام فرزندش هاکوپ در مدرس احداث کرد و در 1794م، نخست زادۀ مطبوعات ارمنی، یعنیآزدارار، در این شهر پا به عرصه گذاشت. این نشریه تا 1796م فعال بود و پس از یک دوره فترت بار دیگر از 2008م در کلکته انتشار یافت. مبتکر و سردبیر این ماهنامه کشیش هاروتیون شماوونیان[38] بود که تا آن زمان کتاب های متعددی را نیز منتشر ساخته بود.

در 1781م در ســن پتــرزبـــورگ، بازرگانی ارمنی از اهالی جلفای نو، به نام گریگور خالداریان چاپخانه ای احداث کرد که تا 1788م شانزده عنوان کتاب منتشر ساخت. پس از درگذشت خالداریان، در 1790م، هُوسِپ آرقوتیان، رهبر دینی ارمنیان روسیه، که از حامیان این چاپخانه بود، اعلام کرد که چاپخانه جزو دارایی های اجمیادزین محسوب می شود و به همین دلیل آن را به نخجوان نو منتقل و در دیر سورپ خاچ و سپس در 1796م در آستراخان، مستقرساخت. تا سال های پایانی این سده در این شهرها بیش از پنجاه عنوان کتاب ارمنی انتشار یافت.

در مجموع، در دورانِ کهنِ کتاب ارمنی بیش از هزار عنوان کتاب منتشر شده: 369 عنوان در استانبول، 308 عنوان در ونیز، 64 عنوان در رم،63 عنوان در تریئست، 59 عنوان در آمستردام، 28 عنوان در مدرس، 26 عنوان در مارسی، 21 عنوان در نخجوان نو، 16 عنوان در سن پترزبورگ و غیره. در این دوره، کتاب های ارمنی در مراکز دیگری چون پاریس، میلان، زوریخ، باویا، برلین، کُلن، فرانکفورت، لِوُو، لندن، لایپزیگ، سوچاوا، پارما، هارلِم، نورنبرگ، جلفای نو، ازمیر، اجمیادزین، کلکته و آستراخان نیز به چاپ رسیده اند. درمراحل اولیه هنوز ساختار و نظم و ترتیب خاص کار چاپ و نشر شکل نگرفته بود و ناشر در عین حال سردبیر، ویراستار و صاحب چاپخانه نیز بود.

دورۀ جدید کتاب ارمنی (1801ـ 1918م)

از مشخصات بارز این دوره افزایش چشمگیر نشر کتاب به زبان ارمنی معاصر است. در سدۀ هفدهم میلادی بر روی هم رفته سه عنوان کتاب، در سدۀ هجدهم میلادی بیست عنوان، در نیمۀ اول سدۀ نوزدهم میلادی 320 عنوان و در اواخر این سده شمار بیشتری از کتاب ها به زبان ارمنی معاصر منتشر شده است. در این دوران نیز چاپ و نشر کتاب های ارمنی در خارج از ارمنستان ادامه یافت و پیشرفت کرد. ارتقای طرز فکر مردم، توسعه و ترقی دستگاه های چاپ، گسترش بی سابقۀ تولید و اختراعات جدید از عوامل مؤثر بر روند رشد صنعت چاپ در این دوره به شمار می روند. اختراع دستگاه های عکاسی، حروف چینی لینوتایپ[39] و دوخت نشریات امکان خودکار شدن صنعت چاپ را فراهم کرد.

در نیمۀ نخست سدۀ نوزدهم میلادی، کانون های جدیدی بر مراکز نشر قبلی افزوده شدند و کتاب هایی به زبان ارمنی در وین (1812م)، مسکو(1819م)، تفلیس(1823م)، شوشی قراباغ (1833م)، بیت المقدس(1833م)، شاماخی[40] (1848م) و نقاط دیگر به چاپ رسیدند.

از 1823م تا دهۀ شصت، در تفلیس چاپخانۀ مدرسۀ عالی نرسیسیان مشغول به فعالیت بود و در کنار کتاب های بسیار، نشریات قفقاز،[41] زنبور ارمنستان[42]و نیز رمان مشهور خاچاطور آبوویان (برای نخستین بار) در 1858م انتشار یافتند. در 1850م درتفلیس، در چاپخانه های متعدد ارمنیان بیش از 54 کتاب منتشر شد. در دهه های بعد نیز کتاب های بیشتری در چاپخانه های ملکومیانتس و هامبارتسوم اِنفیاجیان، وارطانیان، مارتیروسیانتس، مارکیانوس روتینیانتس، مناتساکان مارتیروسیانتس، تیگران نازاریان و همچنین چاپخانه های اِپوخا و هِرمِس چاپ شدند. بین سال های 1846ـ1920م در تفلیس، که بزرگ ترین مرکز فرهنگی ارمنیان در قفقاز به شمار می رفت، بیش از 4,200 عنوان کتاب و 185 نشریه منتشر  شدند که از جملۀ آنها می توان به لک لک سرزمین ارمنستان،[43] 1864م؛ پژواک،[44] 1882م؛ سدۀ نو،[45] 1883م اشاره کرد.

در سدۀ نوزدهم میلادی، استانبول با بیش از 130 چاپخانه در رتبۀ اول قرار داشت. از ابتدای صنعت چاپ تا دهۀ بیستِ سدۀ نوزدهم میلادی بیش از 5100 عنوان کتاب (البته با احتساب کتاب های ترکی زبان که با حروف ارمنی نوشته می شدند) و 380 عنوان نشریه در این شهر منتشر شد. از میان مراکز چاپِ کتاب چاپخانه های آراپیان ها، گارِگین باغدادیان، گئورگ زارداریان، هاکوپ ماتووسیان، هاکوپ بویاجیان، هوهانس میوهِندیسیان، هُوسِپ گاوافیان، جانیک آرامیان، نشان بِربِریان، اُنیک آرزمانی از معروفیت بیشتری برخوردار بودند.

پس از استانبول، ازمیر از نظر تعداد چاپ کتاب ها و نشریات ارمنی در مرتبۀ دوم قرار دارد. از 1759 ـ 1763م، سه کتاب قدیمی و در دوران جدیدتر تا 1920م، 537 عنوان کتاب و 52 نشریه همچون سپیده دم آرارات،[46] 1940م؛ نشریۀ شرقی،[47] 1871م؛ پژواک، 1908م؛ جنگ برای زندگی،[48] 1920م و نشریات دیگر در این شهر به چاپ رسیده اند.

در این دوره، در برخی از شهرهای ارمنستان غربی (شرق ترکیۀ امروزی) مانند وان، کارین، خاربِرد، مارزوان و برخی از شهرهای ترکیه مانند نیکومدیا، بورسا، ترابوزان، سامسون، آدابازار، آدانا، قونیه و شهرهای دیگر بنیاد های انتشاراتی وجود داشتند.

درسدۀ نوزدهم و اوایل سدۀ بیستم میلادی فعالیت های بنیاد انتشاراتی اتحادیۀ دینی مخیتاریان در ونیز شتاب و اوج بیشتری یافت به گونه ای که از 1801 ـ 1920م حدود 1,770 کتاب در این بنیاد منتشر شد.

بازماوِب، نشریۀ اتحادیۀ مخیتاریان، که از 1843م به طور پیاپی منتشر می شود، از باسابقه ترین و طولانی مدت ترین نشریات در تاریخ مطبوعات ارمنی زبان است.

اتحادیۀ دینی مخیتاریان های وین از 1811م، یعنی پس از نقل مکان از تریئست به وین، پژوهش های ارمنی شناسی را در اولویت فعالیت های خود قرار داده و تاکنون آثار ارزشمندی را هم در زمینۀ پژوهشی و هم در زمینۀ ترجمۀ آثار نویسندگان و پژوهندگان ارمنی و اروپایی ازجمله هاینریخ هوبشمان، یوزِف مارکوارت، نیکوقایوس مار، هراچیا آجاریان و دیگران عرضه کرده است. این اتحادیه از 1858ـ 1863م دوهفته نامۀ اروپا [49]را منتشر ساخت و از 1887م تا به امروز نیز نشریۀ هاندس آمسوریا [50] را منتشر می کند.

تصویر روی جلد کتاب سبئوی،سن پترزبورگ 1879م

در سن پترزبورگ از 1801ـ1920م حدود 450 عنوان کتاب منتشر شد. در مسکو نیز نخستین کتاب ارمنی، اثر سِرُوْبه وارتاپت، به نام گل علم[51] در 1819م انتشار یافت. کتاب به شیوۀ پرسش و پاسخ و به اختصار اطلاعاتی درمورد ادیان، علوم طبیعی، جانورشناسی، ریاضیات، جغرافیا، تاریخ و علوم دیگر ارائه می  دهد. از 1830م، کتاب هایی به زبان ارمنی درچاپخانۀ مدرسۀ عالی لازاریان و از 1890م، در چاپخانه های مگردیـــچ بارخورداریـــان و کریستینه بارخورداریان منتشر شدند. در این مرکز، که تا اوایل دهۀ نخست سدۀ بیستم میلادی فعال بود، بیش از پانصد عنوان کتاب انتشار یافت.

در سدۀ نوزدهم و اوایل سدۀ بیستم میلادی کانون های انتشاراتی جدیدی درتئودسیا (شبه جزیره کریمه ـ اوکراین،1859م)، روستوف(1864م)، سیمفروپل(اوکراین،1867م)، باکو (1872م)، گنجه (1876م)، آخالتساخا (گرجستان، 1885م)، باتومی (گرجستان، 1901م)، آرماویر(ارمنستان،1907م) و شهرهای دیگر احداث شد.

درچاپخانه های ارمنیان مدرس هندوستان نیز طی 1801ـ 1818م، سیزده عنوان کتاب و در کلکته از 1811 ـ 1888م، بیش از 150 عنوان کتاب به چاپ رسیده که حدود هفتاد عنوان آن درچاپخانۀ مدرسۀ عالی انسان دوستی ارمنیان انتشار یافته است.

در مصر نخستین کتاب به زبان ارمنی در 1888م در اسکندریه و سپس در 1895م در قاهره به چاپ رسیده و تا دهۀ بیست سدۀ بیستم میلادی در قاهره حدود 160 عنوان کتاب ارمنی منتشر شده است.

در حلب، بین 1911ـ 1919م بیش از دوازده عنوان کتاب به زبان ارمنی انتشار یافته است. در جزیرۀ مالتا نیز بین 1828ـ 1831م، در چاپخانۀ مدرسۀ عالی انسان دوستی آمریکایی ها، نه عنوان کتاب به زبان ترکی و با حروف ارمنی منتشر شده است.

صنعت چاپ در بیت المقدس در 1833م پایه گذاری شد. در این شهر و در چاپخانۀ دیر هاکوپ مقدس، تا دهۀ بیست سدۀ بیستم میلادی حدود چهارصد عنوان کتاب منتشر شد که عمدۀ آنها در زمینۀ علوم دینی بود. تا اواخر سدۀ بیستم میلادی در بیت المقدس حدود هزار عنوان کتاب به چاپ رسیده است.

در جلفای نوی اصفهان، در چاپخانۀ دیر آمناپرگیچ مقدس، بین 1877ـ1920م در حدود 110 عنوان کتاب، در تبریز بین 1889 ـ 1919م، در چاپخانۀ خلیفه گری ارمنیان، حدود80 عنوان کتاب و در تهران، از 1904م به بعد، در چاپخانۀ پاروس و دو چاپخانۀ دیگر سیزده عنوان کتاب به چاپ رسیده است.

در انگلستان، نخستین کتاب به زبان ارمنی در لندن، در 1736م، منتشر شد و پس از آن تا 1858م هیچ کتاب ارمنی ای به چاپ نرسید اما بین 1858 ـ 1915م بیش از چهل عنوان کتاب انتشار یافت. در منچستر نیز، در چاپخانۀ کاراپِت شاه نظریان، در 1864م و سپس در 1899م کتاب هایی به چاپ رسیدند. در سال های 1892م و 1898م در انتشارات کالدرون پرس، در آکسفورد، دو کتاب با متن اصلی انگلیسی و ارمنی منتشر شد و در 1918م کتابنامۀ نسخه های خطی ارمنی موجود در کتابخانۀ بودلیان[52] انتشار یافت.

در فرانسه، پس از دوران کهن چاپ کتاب های ارمنی کتاب هایی در پاریس(1812م) و مارسی (1856م) انتشار یافتند. تا 1920م بیش از 235 عنوان کتاب در پاریس و حدود سی عنوان کتاب در مارسی به چاپ رسید. چاپخانه های جانیک آرامیان، کاراپت شاه نظریانس، همچنین آراکس، آناهید و چاپخانه های متعدد ارمنی و فرانسوی در پاریس و مگردیچ پُردوگالیان در مارسی از شهرتی خاص برخوردار بودند.

در بلغارستان، درشهرهای روسچوک از 1892م، وارنا و پلُودیو از 1897م و صوفیا از 1904م در چاپخانه های متعلق به ارمنیان و اقوام دیگر کتاب های ارمنی منتشرشدند.

در ایتالیا و به خصوص رم بین 1816 ـ 1818م، همراه با وقفه هایی، کتاب هایی به زبان ارمنی انتشار یافته که از مجموع سی عنوان کتاب موضوع بیشتر آنها علوم دینی است و در چاپخانۀ اوربانیان منتشر شده اند. دو کتاب نیز در چاپخانۀ هاسونیان به چاپ رسیده است.

در لایپزیگ آلمان از 1873م تا دهۀ نخست سدۀ بیستم میلادی، 21 عنوان کتاب منتشر شده است که از این میان تنها یک کتاب در چاپخانۀ نوبار کاپاماجیان و بقیه در چاپخانه های آلمانی ها انتشار یافته است. این کتاب ها در اصل ارمنی ـ آلمانی بوده اند. در 1903 و 1904م نیز در ماربورگ سه عنوان کتاب ارمنی ـ آلمانی به چاپ رسیده است.

در قصبۀ فوکشان رومانی، در 1877م، در چاپخانۀ شرکت هایاستانیان، کتابِ گزارشی از مهاجرت ارمنیان،[53] اثر آرشاک آلتونیان، منتشر شد. در شهر گالاتس، بین سال های 1895ـ1902م، قِووند پاپالیان چهار عنوان کتاب منتشر کرد. در بخارست، در سال های 1913م و 1916م، نیز دو عنوان کتاب منتشرشد.

در آتن بین سال های 1891ـ 1898م هشت عنوان کتاب به چاپ رسید که شش تای آنها در چاپخانۀ آزاد انتشار یافته. در سال های بعد یک کتاب دیگر هم، که تاریخ آن مشخص نیست، در این چاپخانه به چاپ رسیده است.

در چاپخانۀ حزب داشناکسوتیون در ژنو ِسوئیس در 1898م سه عنوان و بین سال های1901 ـ 1913م، شصت عنوان کتاب انتشار یافته. یازده کتاب هم در چاپخانه های دیگر به چاپ رسیده است. درمورد 34 کتابی که در ژنو چاپ شده اند اطلاعات دقیقی در دست نیست. در 1907م هم در لوزان یک کتاب ارمنی انتشار یافته است.

آغاز نشر کتاب های ارمنی در ایالات متحدۀ امریکا به دهۀ پنجاه سدۀ نوزدهم میلادی باز می گردد. در این سال ها، در چاپخانه های شرکت آسدوادزاشنچیان،[54] اِگینیان، گابریئلیان و پنج چاپخانۀ دیگر نیویورک بر روی هم 68 کتاب منتشر شد. در بوستون، بین 1900ـ1920م در چاپخانه های هایرِنیک (وطن)، یرِوان، دزاین هایرنیانتس[55] (صدای وطن) و غیره حدود 180 عنوان کتاب، در فرِزنو از 1899م هفده عنوان کتاب، در شیکاگو بین 1911-1919م چهارده عنوان کتاب در پرُویدِنس بین 1913ـ1916م یازده عنوان کتاب و نیز در اوستر بین 1911ـ1913م و دیترویت در 1918م کتاب هایی انتشار یافتند.

در این دوران کتاب هایی نیز در سنگاپور (1853م)، سوئد (استکهلم،1887م)، ترکمنستان (عشق آباد،1901م)، قبرس (نیکوزیا،1902م)، لبنان (بیروت،1909م)، تاجیکستان (سمرقند، 1910م) و نقاط دیگر به چاپ رسیدند.

در ارمنستان، از اوایل سدۀ نوزدهم میلادی تا دهۀ بیست همین سده عمده ترین مراکز چاپ در شهرهای اِجمیادزین، آلکساندراپول (گیومری کنونی) و ایروان قرار داشت. در این دوران در اِجمیادزین، ششصد عنوان کتاب در موضوعات مذهبی ـ کلیسایی، ارمنی شناسی، ادبیات کهن ارمنی، ادبیات، ترجمۀ آثار دیگر مؤلفان و همچنین نشریۀ ارمنی شناسی آرارات (1868ـ1919م) انتشار یافت.

چاپ کتاب در آلکساندراپول از 1876م شروع شد که جمعاً بین 1876 ـ1920م 320 عنوان کتاب در این شهر به چاپ رسید.

در ایروان، نخستین چاپخانه را زاکاریا هاکوپیان در 1875م بنا نهاد و یک سال بعد تقویم 1876م و پنج عنوان کتاب را در این چاپخانه منتشر ساخت. از 1879م چاپخانۀ آبگار گولامیریانتس کار خود را شروع کرد که تا 1895م بر روی هم24 عنوان کتاب منتشر ساخت. در 1880م نیز، اِمین دِر گریگوریان شروع به چاپ کتاب کرد و تا 1900م 28 عنوان کتاب به چاپ رساند.

بین 1880ـ1884م نخستین نشریۀ محلی ایروان به نام پساک، به مدیریت واساک باباجانیان منتشر شد. در چاپخانۀ باباجانیان تا 1884م هفت عنوان کتاب نیز به چاپ رسید. تا1920م چاپخانه های متعددی در ایروان مانند لویس، اورارتیا، کولتورا، هایرنیک و غیره به انتشار کتاب پرداختند که بر روی هم 230 عنوان کتاب منتشر ساختند.

در چاپخانۀ ساسون در گوریس از 1906 ـ 1916م مجموعاً چهار عنوان کتاب، سه کتاب در مورد هنر و یک کتاب درسی (سرود)، منتشر شد.

بیشتر کتاب هایی که در این دوران، تا دهۀ هفتاد سدۀ بیستم میلادی، به چاپ رسیده اند، حاوی موضوعات مذهبی اند. همچنین آثار مورخان، فرهنگ ها، واژه نامه ها، کتاب های دستور زبان، کتاب های پزشکی، کتاب های دوزبانه (متن زبان اصلی همراه با ترجمۀ ارمنی) و کتاب های ترکی با حروف ارمنی شمار قابل توجهی از کتاب های چاپی آن دوران را تشکیل می دهند. از اواخر سدۀ نوزدهم میلادی انتشار کتاب هایی با موضوعات هنری اهمیت بیشتری یافت اما در حوزۀ تربیت کودکان، تاریخ، ادبیات، زبان شناسی، اقتصاد، جامعه شناسی و غیره نیز آثاری به چاپ رسید.

تصویر روی جلد ترجمه کتاب یقیشه (ترجمه شده از گرابار به آشخارابار)،مترجم:پروفسور ی.میناسیان،ایروان،های بِدهراد،1946م

از اوایل سدۀ نوزدهم تا دهۀ بیست سدۀ بیستم میلادی، بیش از نوزده هزار عنوان کتاب منتشر شده که کتاب های ترکی با حروف ارمنی به همراه ترجمۀ ارمنی آنها و کتاب هایی به زبان های دیگر همراه با ترجمۀ ارمنی هم جزو این مجموعه هستند. از 1794 ـ 1918م حدود دوهزار نشریه نیز در ارمنستان و کشورهای دیگر منتشر شده است.

بنابر دانشنامۀ بروک هاوس و افرون[56] ذیل مقالۀ «منطقۀ قفقاز» در فاصلۀ 1892 ـ1893م، یعنی در مدت یک سال، در منطقۀ قفقاز 84 عنوان کتاب به زبان ارمنی، 66 عنوان کتاب به زبان گرجی و دو عنوان کتاب به زبان تاتاری قفقازی (آذربایجانی کنونی) منتشر شده است.

کتاب در دورۀ حاکمیت ارمنستان از 1918م تا به امروز

نخستیــن جمهــــوری ارمنستــــان (1918ـ1920م) به علت اوضاع نامناسب سیاسی و کوتاه بودن مدت آن تأثیری بنیادی در تاریخ چاپ از خود برجای نگذاشت.

در دوران دومین جمهوری ارمنستان (1920ـ1991م)، یعنی عصر جمهوری سوسیالیستی، که ارمنستان جزوی از اتحاد جماهیر شوروی بود، ایروان مرکز چاپ و نشر کتاب های ارمنی به شمار می رفت. در 1921م، بنیاد انتشاراتی دولتی های بِدهراد[57] تأسیس شد و در 12 فوریۀ 1924م، حکومت وقت سهمی از آمار تولیدات انتشاراتی را به کتابخانۀ دولتی ارمنستان و محل نگهداری کتاب ها، تخصیص داد.

به این ترتیب، شماری از بنیادهای انتشاراتی مانند انتشارات دانشگاه دولتی ایروان، بنیاد علوم تربیتی، آکادمی علوم جمهوری سوسیالیستی ارمنستان، لویس، گیدِلیک و غیره بنا نهاده شدند. در 1964م، انتشارات های بِدهراد به هایاستان تغییر نام داد. پس از مدتی بخش هایی از آن تفکیک شدند و واحدهای مجزایی را تشکیل دادند و به صورت مستقل به فعالیت پرداختند مانند نویسندۀ سوسیالیست[58] (1976م، از 1991م نائیری)، آرِویک (1986م) و آناهید (1988م). از 1976م نیز انتشارات بنیاد دانشنامۀ ارمنی[59] شروع به کار کرد.

از 1920م، در جمهوری سوسیالیستی ارمنستان بخش چاپ و چاپخانه ها از بنیادهای انتشاراتی جدا شد و چاپخانه ها به مؤسسه های قبول سفارش تبدیل شدند. در این دوره در کل جمهوری ارمنستان سی چاپخانه وجود داشت که چهارده تای آنها در ایروان قرار داشت.

در این دوران، آثار نویسندگان سنتی و معاصر، مجلدها، مجموعه ها، کتاب های درسی، کتاب هایی در حوزه های علمی، فرهنگی و در خصوص مسائل مختلف زندگی اجتماعی به چاپ رسیدند. انتشار ترجمۀ آثار ادبی دیگر ملل، به ویژه، از زبان روسی، نیز افزایش چشمگیری یافت و شمارگان برخی از کتاب ها به بیست تا پنجاه هزار نسخه رسید. بین سال های 1974ـ 1987م نیز دانشنامۀ سوسیالیستی ارمنی[60] با سیزده جلد و شمارگان هزار نسخه منتشر شد.

در این سال ها، هر بخش و شهری جریدۀ مخصوص به خود را داشت و به موازات کتاب  و نشریه، مقاله ، آلبوم ، نقشه، سالنامه ، کارت پستال  و غیره نیز منتشر می شد. از 1921 ـ 1986م، در جمهوری سوسیالیستی ارمنستان حدود شصت هزار عنوان کتاب و کتابچه به چاپ رسید و هرساله بیش از 1,100 عنوان کتاب و 166 عنوان نشریه منتشر می شد.

در سال های اولیۀ استقلال ارمنستان به دلیل دشواری های اقتصادی و مبارزات آزادسازی قراباغ شمار انتشار کتاب کاهش قابل توجهی یافت. در 1994م، 224؛ در 1999م، 577؛ در 2000م، 670 و در 2009م، 2027 عنوان کتاب اما با شمارگان پایین (بین پانصد تا هزار نسخه) به چاپ رسید.

در دهۀ نود سدۀ بیستم و سال های آغازین سدۀ بیست و یکم میلادی انتشاراتی های جدیدی پا به عرصۀ فعالیت گذاشتند همانند اِدیت پرینت (1993م)، وان آریان (1993م)، سارکیس خاچنتس (1994م)، آماراس (1995م)، پرینت اینفو (1996م)، مک میلان آرمنیا (1997م)، زانگاک ـ97 (1997م)، تیگران مدز (1997م)، لوساکن (2000م)، موقنی (2001م)، لوساباتس، آنتارِس و غیره.

در 2011م، حدود 140 ناشر، چاپخانه های خصوصی و بنیادهای انتشاراتی مشغول فعالیت بوده اند. از 2000 ـ 2011م بیش از یازده هزار عنوان کتاب به چاپ رسیده و انتشار نشریات با موضوعات مختلف پیشرفت و افزایش بسیاری داشته است. بین 2008 ـ 2010م بیش از 170 عنوان نشریه و بیش از 140 خبرنامه منتشر شده است.

در حال حاضر، صنعت چاپ و نشر در ارمنستان از نظر طراحی و کیفیت با انواع تولیدات چاپی کشورهای پیشرفته قابل رقابت است. در نمایشگاه های بین المللی کتاب، کتاب های ارمنی رتبه های برتر را به خود اختصاص می دهند و هرساله برشمار فروشندگان کتاب و ناشران خارجی، که نسبت به مسئلۀ چاپ و نشر در ارمنستان توجه نشان می دهند، افزوده می شود.

کتاب دیاسپورای ارمنی (کتاب ارمنیان خارج از ارمنستان)

نجات یافتگان نژادکشی ارمنیان، با مهاجرت به نقاط مختلف جهان، یا به کانون های ارمنی نشینی که پیش تر وجود داشتند پیوستند یا خود کانون هایی نوین ایجاد کردند. از 1920م به بعد، در نقاط گوناگون ارمنی نشین خارج از ارمنستان(دیاسپورا) مراکز جدید چاپ و نشر احداث شد که از آن جمله می توان به فعالیت های ارزشمند بنیاد انتشاراتی جاثلیقی حوزۀ کیلیکیه ارمنیان (لبنان)، شاخۀ شرقی کلیسای مرسلی ارمنی امریکا (نیویورک) و شاخۀ غربی آن درکالیفرنیا (لاکراسِنتا)، که به صورت مرتب به چاپ و نشر کتاب های ارمنی می پردازند، اشاره کرد. در دهه های اخیر، مراکز انتشاراتی جدیدی در بلژیک (آنتوِرپِن)، استرالیا (سیدنی)، قبرس (نیکوزیا)، ایالت متحدۀ امریکا (گلِندِل، بوستون، لوس آنجلس، فرِزنو، نیویورک و شهرهای دیگر) تأسیس شده اند.

بنیاد گالوست گُلبنگیان نیز به طور مرتب از چاپ و انتشار کتاب ، نشریه، مقاله، پژوهش های ارمنی شناسی و کتاب های درسی و آموزشی ارمنی، چه در جمهوری ارمنستان و چه در خارج از آن، حمایت می کند.

از ویژگی های نشر ارمنی در سدۀ بیست و یکم میلادی دو زبانه بودن(زبان ارمنی همراه با زبان کشور مبدأ یا چکیده ای از مطالب اثر چاپ شده به آن زبان) کتاب ها، نشریات، جراید و دیگر موارد چاپی است.

منبع:

www.litopedia.org

پی نوشت ها:

1ـ  این مقاله در سایت www.litopedia.org با عنوان «Հայ Գրատպութիւն» به چاپ رسیده است.

Meghabart 2ـ

به معنای گناهکار، بنابر خاطراتی که از خود بر جای گذاشته است.

3ـ  این شهر با بیش از دویست چاپخانه در اوایل قرن شانزدهم میلادی کانون چاپ و نشر اروپا محسوب می شد.

Urbatagirk 4ـ

Badaragadedr 5ـ

Aghatark 6ـ

Barzadumar 7ـ

Dagharan 8ـ

Tokhatetsi 9ـ

Derzentsi 10ـ

Tomar Grigorian 11ـ

Davanutiun Ughaparutian 12ـ

Saghmosaran 13ـ

Davanutiun Havato 14ـ

Hovhannes Karmatanents 15ـ

Levov 16ـ

Amenaprgich 17ـ

18ـ درمورد صنعت چاپ در جلفای اصفهان در همین شماره، مقالۀ «تاریخ صنعت چاپ ارمنی در ایران»، ص65، توضیح داده شده. بنابراین، از تکرار مکررات در این مقاله خودداری کرده ایم.

Hovhannes Angiuratsi 19ـ

Hissus Vordi 20ـ

Avetis Ghelijents 21ـ

Ushi 22ـ

23ـ درمورد وُسکان یرِوانتسی مقاله ای به همین نام در صفحۀ 70 همین شماره به چاپ رسیده است.

Vanandetsi 24ـ

Hamatarats Ashkharhatsuyts 25ـ

26ـ کتابی حاوی سرودها و دعاهای کلیسایی که هنگام ظهر خوانده می شوند.

Ashkharhabar 27ـ

Barzabanutiun Hogenvag Saghmotsassen 28ـ

Hovhannes Holov Konstandenapolsetsi 29ـ

Duren Kerakanutian Ashkharhabar Lezvin Hayots 30ـ

Baragirk Haykazian Lezvi 31ـ

Saint Lazzarus 32ـ

این جزیره در خلیج ونیز قرار دارد.

Trieste 33ـ

34ـ ونیز با حدود 260 عنوان کتاب رتبۀ دوم را داراست.

Yeremia Kyumurjian 35ـ

Asdvtazatur Dbir Kostandenupolsetsi 36ـ

37ـ برای اطلاعات بیشتر ر.ک: هاسمیک خاچاطوریان، «بوقوس آراپیان، پدر و پایه گذار مطبوعات چاپی عثمانی»، پیمان، ش59، س16 (بهار1391): 82ـ86.

Harutiun Shmavonian 38ـ

39ـ ماشینی که حروف را سطر به سطر برای چاپ آماده می کند.

40ـ شهری واقع در جمهوری آذربایجان کنونی.

Kovkas 41ـ

Meghu Hayastani 42ـ

Krunk Hayots Ashkharhi 43ـ

Ardzagank 44ـ

Nor Dar 45ـ

Arshaluys Araratian 46ـ

Arevelian Mamul 47ـ

Goyamart 48ـ

yevropa 49ـ

Handes Amsorya 50ـ

Tzaghik Gidutyantse 51ـ

Bodeleian 52ـ

Teghekagrutiun Hayots Gaghtakanutian 53ـ

Asdvatzashenchian 54ـ

Dzayn Hayreniants 55ـ

Brockhaus and Efron 56ـ

Haybedhrat 57ـ

Sovetakan Grogh 58ـ

Haykakan Hanragidaran 59ـ

Haykakan Sovetakan Hanragitaran 60ـ