واژهٔ اسطوره

اسطوره کلمه ای معرب است که از واژهٔ یونانی هیستوریا[2] به معنی ‹‹جست وجو، آگاهی و داستان›› گرفته شده است. [3] برای بیان مفهوم اسطوره در زبان های اروپایی از بازماندهٔ واژهٔ یونانی میتوس[4] به معنی ‹‹شرح، خبر و قصه›› استفاده شده است.

تعریف اسطوره

ارائهٔ تعریف کاملی از اسطوره، که در برگیرندهٔ همهٔ مفاهیم آن باشد، کار آسانی نیست. اسطوره را باید داستان و سرگذشتی ‹‹مینوی››[5] دانست که معمولا ً اصل آن معلوم نیست و شرح عمل، عقیده، نهاد یا پدیده ای طبیعی است به صورت فراسویی، که دست کم بخشی از آن از سنت ها و روایت ها گرفته شده و با آیین ها و عقاید دینی پیوندی ناگسستنی دارد. در اسطوره وقایعی از دوران اولیه نقل می شود. به عبارت دیگر، سخن از این است که چگونه هر چیزی پدید می آید و به هستی خود ادامه می دهد. شخصیت های اسطوره موجودات مافوق طبیعی اند و همواره هاله ای از تقدس، قهرمانی ها و ویژگی های مثبت آنان را فرا گرفته است.

منابع اساطیر ایران

برای دستیابی به اسطوره های ایران، نخست باید منابع مورد استفاده را معرفی کرد. این منابع را می توان به صورت ذیل دسته بندی کرد:

الف) منابع هندی: به دلیل فرهنگ مشترکی که از دوران مهاجرت آریاییان به بعد میان هند و ایران وجود داشته است، آثار هندی باستان در بسیاری از موارد منبع مناسبی برای شناخت اساطیر ایران به شمار می آیند. این منابع عبارت اند از:

1. وداها، قدیم ترین اثر هندی به زبان سنسکریت، که خود چهار کتاب را شامل می شود: ریگ ودا، یاجور ودا، سامه ودا، اثروه ودا.
2. اوپانیشادها، مجموعهٔ جدیدتر ودایی که شامل متونی دعایی است.
3. مهابهاراتا، که مربوط به خدایان دوران متأخرتر است.
4. پورانا، که داستان های باستانی را در بر دارد.

ب) منابع اوستایی: کتاب اوستا، که زبان آن جزو زبان های دورهٔ باستانی ایران است و مدت ها سینه به سینه نقل می شده، در دورهٔ ساسانی، با تکیه بر آگاهی های همهٔ مؤبدان و با خطی که در دورهٔ ساسانی بر مبنای خط پهلوی اختراع شده بود،تدوین یافته است. اوستای ساسانی شامل 21 نَسک (کتاب) بوده است که خود مختصرتر از اوستای دورهٔ باستانی است. اوستای موجود در حدود یک چهارم اوستای دورهٔ ساسانی و شامل پنج کتاب است:1. یسن ها؛2. ویسپرد؛3. یشت ها؛4. وندیداد یا ویدیوداد؛5. خرده اوستا.

نیرنگستان و هیربدستان وبخش های پراکندهٔ دیگری نیز جزو منابع اوستایی به شمار می آیند.

ج) منابع مانوی: منابع مانوی شامل نوشته های مانی و پیروان اوست. اسطوره های متعلق به سه دورهٔ آفرینش از دیدگاه آیین مانوی و خدایان و دیوان مانوی در این منابع آمده است. کهن ترین آثار مانوی در سده های سوم و چهارم میلادی تدوین یافته اند و آثار متأخر آن به سده های هفتم و هشتم میلادی تعلق دارند. این اسطوره ها در مواردی به شناخت نکاتی دربارهٔ اساطیر ایرانی کمک می کنند.

د) منابع پهلوی: گرچه تدوین و تألیف اغلب این منابع در حدود سدهٔ سوم هجری/ نهم میلادی به بعد انجام یافته است، سنت آنها متعلق به دورهٔ ساسانی است و حتی این آثار روایت های بسیار قدیم تری را نیز بازگو می کنند. از میان این منابع به چند اثر اشاره می کنیم:1. دینکرد؛2.بُندَهش؛3. گزیده های زادِس­پَرَم؛4. روایات پهلوی.

هـ) منابع عربی و فارسی: منابع عربی و تاریخ های نوشته شده به زبان عربی در سده های نخستین پس از اسلام و همچنین نوشته هایی که از این دوران به زبان فارسی موجودند و همگی بر اساس خداینامه[6] یا روایت های کتبی و شفاهی تدوین یافته اند، مطالب باارزش و قابل استفاده ای دربارهٔ روایت ها و سنت های باستانی، به خصوص در دورهٔ ساسانی، به دست می دهند.

و) نگاره ها: نگاره های بازمانده از دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی، بر دیواره ها و روی مهرها و سکه ها و ظرف ها، که تصویر هایی از ایزدان و قهرمانان گذشته را منعکس می کنند، با تفسیرهایی که در مورد آنها می شود، می توانند راهگشای مطالب اسطوره ای باشند.

ز) نوشته های مورخان غیرایرانی: نوشته های تاریخ نویسانی چون هرودت، کتزیاس و پلوتارک، و همچنین منابع ارمنی و منابع سریانی نیز می توانند در مواردی در شناخت اسطوره های ایرانی مفید باشند.

پیش درآمدی بر اساطیر ایران

مهاجرت تاریخساز آریاییان از آسیانه میانه به سوی سرزمین ایران کنونی، در حدود دوهزار سال پیش از میلاد انجام گرفته است. پس از مهاجرت، آریاییان که اصطلاحاً آنها را هندواروپاییان می نامند، در سرزمین های مختلفی پخش شدند: گروهی از دالان قفقاز راهی غرب و سرزمین هایی شدند که امروزه مجموعهٔ آنها را اروپا می نامیم و گروهی دیگر در مناطق وسیعی از آسیا سکنا گزیدند. دستهٔ اخیر، که هندوایرانی نامیده می شوند، خود به دو گروه تقسیم شدند: گروهی راهی هند شدند و گروهی دیگر فلات ایران را برای سکونت انتخاب کردند؛ ولی مشترکات نژادی و فرهنگی میان این دو گروه هرگز گسسته نشد.

گروه دوم در فلاتی سکونت گزیدند، که بعدها به نام خود ایشان، ایران نامیده شد. اینان از احتمالاً فرهنگ و اساطیر و آیین های بومیان این سرزمین تأثیر بسیار گرفتند. سپس در حدود 1200 تا 1000 پ م زردشت ظهور کرد. پیش از آمدن آیین زردشت، ایزدانی در اندیشه های مردمان این سرزمین ستایش می شدند؛ خدایانی که به دوران همزیستی مردم ایران و هند، و به عبارت دیگر به دوران هند و ایرانی تعلق داشتند. این ایزدان در زیر لوای اعتقادات زردشتی قرار می گیرند و همگی در متن های دینی، آفریدهٔ ‹‹مزدا›› معرفی می شوند. مزدا که به معنی خردمند و فرزانه است و سپس لقب اهوره، به معنی سرور در آغاز نام او قرار می گیرد، احتمالاً خود یکی از مجموعهٔ ایزدان پیشین بوده که زردشت مقام بالاترین ایزد را برای او قایل شده و ایزدان دیگر را، با سلسله مراتبی، تحت سلطهٔ او دانسته است.

برخی از محققان[7] وظیفهٔ ایزدان هندوایرانی را با طبقات سه گانهٔ جامعهٔ هندواروپایی تطبیق داده اند. این طبقات سه گانه عبارت بودند از فرمانروایان و روحانیان، ارتشتاران (نظامیان و جنگجویان)، کشاورزان و پیشه وران و دست ورزان.

این مطلب در مجموعهٔ ایزدان ایرانی به طور واضح دیده نمی شود، ولی در گروه بندی ایزدان هندی کاملاً مشخص است.

اساطیر ایران

ویژگی عمدهٔ اساطیر ایرانی ثنویت است. این موضوع در تاریخ دوازده هزارسالهٔ اساطیری ایران به خوبی نمایان است.

آفرینش، بنا بر باورهای ایران باستان، در محدودهٔ دوازده هزار سال اساطیری انجام می گیرد. این دوازده هزار سال به چهار دورهٔ سه هزارساله تقسیم می شود. در دوران نخستین، عالم، مینوی و دوران های بعد مینوی و گیتی ای[8] است.

در سه هزارسال اول، که جهان مینوی است و هنوز نه مکان هست و زمان، و جهان فارغ از ماده و حرکت است، از دو ‹‹هستی›› سخن به میان می آید: یکی، جهان متعلق به اورمزد که پر از نور، زندگی، دانایی، زیبایی، خوشبویی، شادی و تندرستی است و مجموعه ای است از هر آنچه ذهن می تواند راجع به دنیای خوبی بیندیشد. دوم، جهان بدی متعلق به اهریمن، که تاریک است و زشت و مظهر نابودی و بدبویی و بیماری و غم، و مجموعه ای است از هر چه ذهن می تواند راجع به دنیای بدی بیندیشد. که در اینجا معرفی جهان نیکی، به اختصار می آید.

امشاسپندان[9]

اورمزد نخست امشاسپندان را می آفریند. امشاسپندان جلوه های اورمزد به شمار می آیند و هر کدام از آنها دشمن مستقیمی در میان دیوان دارند. امشاسپندان عبارت اند از:

سپندمینو، به معنی روح فزونی بخش و مقدس، نماد اصلی اهوره مزدا و روح و اندیشهٔ او به شمار می آید.

بهمن، به معنی اندیشهٔ نیک است که در طرف راست اهوره مزدا می نشیند و تقریباً نقش مشاور او را دارد. وی موکل و پشتیبان حیوانات سودمند در جهان است، با انسان و اندیشهٔ نیک انسان نیزارتباط دارد، چون مظهر خرد آفریدگار است. بهمن اندیشهٔ نیک را به ذهن آدمیان می برد و ایشان را به سوی آفریدگار رهبری می کند، زیرا از طریق اندیشهٔ نیک است که به شناخت دین می توان رسید. این امشاسپند مذکر است.

اردیبهشت، به معنی بهترین اشه یا ارته (راستی) است که زیباترین امشاسپندان و نمادی است از نظام جهانی، قانون ایزدی و نظم اخلاقی در این جهان. گندمِ بسامان رشد کرده، سخن درست گفته شده، آیین خوب برگزار شده و مفاهیمی از این نوع، نشانه ای از اردیبهشت دارند. نمایندهٔ این جهانی او آتش است. این امشاسپند نیز مذکر است.

شهریور، به معنی شهریاری و سلطنت مطلوب است. او مظهر توانایی، شکوه، سیطره و قدرت آفریدگار است. او پشتیبان فلزات است و فلزات نماد زمینی او هستند. اوست که در پایان جهان همهٔ مردمان را با جاری کردن فلز گداخته ای خواهد آزمود. این امشاسپند نیز مذکر است.

اسپندارمد یا اسفندارمد، به معنی اخلاص و بردباری مقدس است. سپندارمد با نمادی زنانه، دختر اورمزد به شمار می آید و در انجمن آسمانی در دست چپ او می نشیند. او چون ایزدبانوی زمین است، به چهارپایان چراگاه می بخشد. زمانی که پارسایان در روی زمین، که نماد این جهانی اوست، به کشت و کار و پرورش چهارپایان می پردازند یا هنگامی که فرزند پارسایی زاده می شود، او شادمان می گردد و وقتی مردان و زنان بد و دزدان بر روی زمین راه می روند، آزرده می شود. همان گونه که زمین همهٔ بارها را تحمل می کند، او نیز مظهری از تحمل و بردباری است.

خرداد، به معنی تمامیت، کمیت و کمال است و مظهری است از نجات برای افراد بشر. او آب را حمایت می کند و در این جهان، شادابی گیاهان مظهر اوست. این امشاسپند مؤنث است.

امرداد، که به معنی بی مرگی، و تجلی دیگری از رستگاری و جاودانی است، با گیاه و با پژمرده نشدن آن ارتباط دارد. این امشاسپند مؤنث است. خرداد و امرداد در متن ها معمولاً با هم ذکر می شوند و نمایندهٔ رویش و زندگی هستند.

ایزدان

پس از آفرینش امشاسپندان، اورمزد ایزدان را می آفریند که قوای منفی مقابل آنها دیوان هستند.

شماری از ایزدان همان ایزدان باستانی هستند، یعنی پیش از زردشت نیز جنبهٔ ایزدی داشته اند، مانند مهر، ناهید، وای، تیشتر، بهرام، و رپیثوین. برخی با آیین های دینی ارتباط دارند، مانند ایزد آتش و ایزد هوم، و بعضی از آنها مفاهیم اخلاقی و انتزاعی هستند که تشخص یافته اند، مانند مفهوم راستی. برخی نماد پدیده های طبیعی هستند مانند ایزد خورشید و آسمان. تعدادی نیز از قهرمانان اند که دارای برخی ویژگی های مینوی هستند.

در باورهای ایرانیان باستان، هر شخصیت مینوی استعداد آن را دارد که صورت مادی داشته باشد وحتی برخی بر این عقیده اند که جهان این چنین به وجود آمد که جهان مینوی صورت گیتی به خود گرفت و از این روست که موجودات آسمانی، مانند تیشتر و بهرام، می توانند به شکل های گوناگون مادی درآیند.

ایزدان سلسله مراتبی دارند. برخی از آنها از اهمیت بیشتری برخوردارند و برخی وظایف کم اهمیت تری بر عهده دارند. تا حد امکان، به نسبت اهمیت و قدمت و به تناسب وظایف و اختیاراتشان به معرفی آنها می پردازیم.

مهر،از ایزدان مهم ایرانی

میتره یا مهر. سنت پرستش مهر به دوران های بسیار کهن بازمی گردد. مهر در تاریخ اسطوره ای سرزمین های دیگر نیز خدای مهمی بوده است. در هند دوران ودایی نام او، به صورت میتره، با مفهوم پیمان و دوستی ظاهر می شود. او در باورهای ایرانیان باستان ایزدی است بسیار کهن و احتمالاً پیش زردشتی، ولی در سنت دینی زردشتی در ردهٔ پایین تر از اورمزد قرار می گیرد و آفریدهٔ او محسوب می شود تا از آفرینش او پاسداری کند. وظیفهٔ مهم او نظارت بر پیمان هاست. او با هر که پیمان را بشکند دشمنی می کند و در این صورت است که به خدای جنگ مبدل می شود. از این رو، در ایران باستان سپاهیان پیش از رفتن به جنگ با کشورهای ضدمهر بر بالای اسب هایشان نیایش هایی به درگاه مهر انجام می دادند، و ریشهٔ میتراییسم (کیش مهر) رایج در غرب نیز از همین جاست. او پیش از خورشید ظاهر می شود و همراهی او با خورشید باعث شده است که بعدها مهر معنی خورشید پیدا کند.

مهر نقش بسیار مهمی در آیین های دینی داشته است. بازمانده ای از آنها جشن مهرگان است که در روز مهر (شانزدهمین روز ماه) از ماه مهر برگزار می شده است و در گاه شماری ایران باستان قرینهٔ نوروز بوده است و اهمیتی همپای آن داشته است. نامیدن شانزدهمین روز ماه به نام مهر، به تعبیری، برای این است که نظارت نیمهٔ دوم ماه بر عهدهٔ او گذاشته می شود. در سنت ها، آیین های شب چله (یلدا) را با آیین های مربوط به مهر ارتباط می دهند.

در فراسوی اندیشه های هندوایرانی، مهر به صورت خدای مهم رومی با نام ‹‹میتراس›› در می آید که احتمالاً پرستش او و آیین مربوط به آن از طریق سپاهیان و ملتزمان دربار و بزرگان در آسیای صغیر و ارمنستان به غرب راه پیدا کرده و گسترش یافته است.

اَپام نپات یا بُرزایزد، ایزدی است بسیار قدیمی به معنی تخمهٔ آب ها و یکی از سه ایزد بزرگی است که لقب اهوره داشته اند و این خود گویای اعتبار اوست. این ایزد کم کم در برابر اَرِدوی سورَه اناهیتا رنگ می بازد و قدرت و ویژگی هایش را به این ایزدبانو منتقل می کند.

ناهید یا اناهید (اردوی سوره اناهیتا) ایزدبانویی با شخصیتی بسیار برجسته، که جاهای مهمی در آیین های ایران باستان به خود اختصاص می دهد و قدمت ستایش او به زمان پیش از زردشت می رسد. اردوی به معنی رطوبت، در آغاز نام رودخانهٔ مقدس بوده است و به پیروی از اصل شناخته شده ای در اساطیر، نام رودخانه، شخصیت خدایی پیدا کرده است. سوره یا سورا، بخش دیگر نام این ایزدبانو معنی نیرومند و پرزور دارد و اناهیتا پاکی و بی آلایش معنی می دهد. این ایزد بانو در بسیاری از متن ها به صورت خلاصه شدهٔ اناهیتا در می آید. او که نخست بر رودخانهٔ اردوی سروری داشت کم کم بر همهٔ آبها سروری می یابد و پدر و مادر آنها می شود.

این ایزدبانو با صفات نیرومندی، زیبایی و خردمندی، به صورت الههٔ عشق و باروری درمی آید، زیرا چشمهٔ حیات از وجود او می جوشد و بدین گونه ‹‹ مادر خدا ›› نیز می شود.

تندیس های باروری را که به الههٔ مادر موسوم اند و نمونه هایی از آنها از تپه سراب کرمانشاه (با قدمتی در حدود نه هزار سال پیش از میلاد) و در کاوش های ناحیهٔ شوش به دست آمده است، تجسمی از این ایزدبانو می دانند. او همتای ایرانی آفرودیت، الههٔ عشق و زیبایی در یونان، و ایشتر، الههٔ بابلی، به شمار می رود. او ایزدبانوی محبوبی است و همیشه علاقه و احترام عمیق پیروان بسیاری را به خود جلب کرده است.

تیشتَر، ایزدی است که با باران ارتباط دارد و از این رو، اصل همهٔ آنها، سرچشمهٔ باران و باروری است. در متن ها صورت متجلی او را ‹‹ستارهٔ تابان شکوهمند›› خوانده اند که احتمالاً همان شعرای یمانی (سهیل) است. در تیشتریشتِ اوستا، نبرد این ایزد با دیو‹‹اَپوش›› که دیو خشکسالی است، روایت شده است. این دیو باران را از باریدن باز می دارد. تیشتر به نبرد این دیو خشکسالی می رود. تیشتر، نخست به مدت ده شبانه روز به صورت مرد جوان بلندقامتی در می آید تا در آسمان پرواز کند و از ابرها بر زمین باران بفرستد. آب زمین را فرا می گیرد و جانوران موذی از میان می روند و شماری از آنها به سوراخ ها فرو می شوند. در ده شبانه روز دوم تیشتر به شکل گاو زرین شاخی در می آید و در آسمان پرواز می کند و از ابرها باران می باراند. در ده شبانه روز سوم به شکل اسبی در میآید و از ابرها باران می باراند. جانوران زیان بخش و زهرآگین همه هلاک می شوند و در زمین فرو می روند و تیشتر در هیئت اسبی سفید و زیبا برای پاک کردن زمین از همهٔ جانوران زیان بخش به دریای فَراخکَرد فرو می رود و در آنجا با دیو اپوش، که به شکل اسب سیاهی است بی یال و بریده گوش و با دم سیاه و کوتاه ظاهری ترسناک، روبه رو می شود. تیشتر گرز خود را بر آتش وازیشت، که در ابرهاست می کوبد و باران بیش از پیش با قطراتی به بزرگی سر گاو و سر انسان بر هفت کشور فرو می ریزد. تیشتر ده شبانه روز باران فرو می آورد و با این باران، زهری که از جانوران مودی بر زمین باقی مانده است، با آب می آمیزد و به دریا می رود. شوری و تلخی آ ب های دریاها از آن است. پس از سه روز، بادِ ایزدی برمی خیزد و آنها را به انتهای زمین می برد و از این آب ها سه دریای بزرگ، بیست و سه دریای کوچک، دو چشمه و دو رود پرآب پدید می آید. تیشتر عمل زندگی بخش دارد و ضمناً سرور همهٔ ستارگان و خاص سرزمین آریایی است. او فرزند عطا می کند و جادوگران را در هم می شکند.

آناهیتا

رپیتوین یا رپیثوین، به معنی نیمروز (ظهر) و سرور نگهبان گرمای نیمروز است که زمانی مقدس در اسطوره های ایرانی است. آفرینش در این لحظه از زمان صورت می گیرد و بازسازی جهان نیز در این زمان خواهد بود. هر زمان که دیو زمستان به جهان هجوم می آورد، رپیتوین در زیر زمین پناه می گیرد و آب های زیرزمینی را گرم نگاه می دارد تا گیاهان و درختان از بین نروند. بازگشت سالانهٔ او در بهار بازتابی از پیروزی نهایی خیر است که وی بر آن سرپرستی خواهد داشت. جشن رپیتوین بخشی از جشن نوروز، و در زمانی است که دیو سرما می رود و رپیتوین شادمان به زمین بازمی گردد.

بهرام یا وهرام (ورِژرغَنهَ)، ایزد جنگ است و تعبیری است از نیروی پیشتاز مقاومت ناپذیر پیروزی که به صورت های گوناگون تجسم می یابد. او به صورت هایی چون باد تند، گاو نر زردگوش زرین شاخ، اسب سفیدی با ساز و برگ زرین، شتر بارکش تیزدندانی که پای برزمین می کوبد و پیش می رود، گراز تیزدندانی که به یک حمله می کشد، جوان زورمندی به سن آرمانی پانزده سالگی، پرندهٔ تیزپروازی که احتمالاً تجسمی از باز است، و اشکال دیگر. او بر شرارت آدمیان و دیوان غالب میآید و نادرستان و بدکاران را به عقوبت گرفتار می کند. اگر به شیوه ای درست او را نیایش کنند، پیروزی می بخشد و نمی گذارد که سپاه دشمن وارد کشورهای آریایی گردد و بلا بر آنها نازل شود.

معتبرترین آتش آیینی زردشتیان به نام بهرام[10] است. آتش بهرام، شاه پیروزمند آتش هاست. با نام اورمزد، این آتش را به یاری می خوانند و از او می خواهند که در برابر قوای تاریکی آنان را نیرو بخشد. همتای او در میان خدایان یونانی مارس یا مریخ است، ولی در مقایسه، بهرام از محبوبیت بیشتری برخوردار است.

وای یا وَیو، تجسمی است از فضا و همچنین از باد، بادی که در ابر باران زا زندگی می آورد و در توفان، مرگ. او یکی از اسرارآمیزترین ایزادان هندو ایرانی است. در ایران، هم اورمزد و موجودات خوب و پارسا برای او قربانی می کنند و هم موجودات اهریمنی؛ ولی دعاهای آ فریدگار موجودات خوب مستجاب می شود و خواسته های ویرانگرانه برآورده نمی گردند.

ایزد وای جنگجویی سهمناک و فراخ سینه است. همان طور که اورمزد در بالا و در روشنی فرمانروایی می کند و اهریمن در پایین و در ظلمت، وای در فضای میان آن دو، یعنی در خلائ حکمفرمایی دارد.

در وای نوعی مفهوم بی طرفی یا دو پهلویی وجود دارد، زیرا هم وای خوب یا وای وِه (بِه­) هست که در زمرهٔ ایزدان قرار دارد و هم وایِ بد که جزو موجودات اهریمنی به شمار می آید. همان گونه که باد از میان جهان نیک و بد، هر دو، می گذرد، این شخصیت نیز می تواند هم نیکوکار باشد و پیوند دهنده، و هم نابود کننده و در هم کوبنده. صفت عمدهٔ او در پهلوی ‹‹دیرنده خدا›› یا ‹‹دیرنگ خدا›› است، یعنی کسی که فرمانروایی درازمدت دارد.

رشن یا رَشنو، ایزد عدالت ایران باستان است. بر سر پل چینود، که روان درگذشتگان به داوری کشیده می شوند و کردارهای خوب و بد و ژواب ها و گناهانشان سنجیده می شوند، هیئت داوری را سه ایزد تشکیل می دهند: مهر، رشن، و سروش. ترازوی مینوی را رشن در دست دارد. این ترازوی مینوی هرگز خطا نمی کند و به اندازهٔ سر مویی، نه برای توانگرترین و نه برای درویش ترین مردمان، منحرف نمی شود. این ایزد با صفت ‹‹راست›› توصیف می شود.

سروش یا سرَئوشَه، به معنای اطاعت و فرمانروایی است. او از شخصیت های محبوب باورهای ایران باستان به شمار می آید. سروش نخستین آفریدهٔ اورمزداست که او را می ستاید. سروش، روان را پس از مرگ خوشامد می گوید و از آن مراقبت می کند. به عنوان همکار مهر، مواظب است که همه چیز مطابق قاعده و قانون انجام گیرد، و بر پیمان اورمزد و اهریمن نظارت دارد. سروش همچون جنگجوی مسلحی توصیف شده است و بهترین نابود کنندهٔ دروغ است؛ به ویژه شب هنگام می کوشد جهان را از شر دیوان حفظ کند. او نگهبان آتش نیز هست.

به دلیل محبوبیت فراوانی که سروش در میان پیروان آیین ایران باستان دارد، در متون پهلوی گاهی به عنوان آخرین امشاسپند به شمار آمده است.

اَشی یا اَرد، ایزد بانویی که نماد توانگری و بخشش است. او را دختر اورمزد و اسپندارمد به شمار آورده اند که پیشرفت و آسایش به خانه ها می برد و خرد و خواسته می بخشد. بر زنان نفوذ دارد و زنانی که اَشی یارشان باشد، سفید بخت اند. او یکی از شخصیت های مینوی است که در موقع زاده شدن زردشت حضور داشته است. او خواهر ایزدبانوی دین یا دَئِنا است و برخی متن ها سروش و رشن را از برادران او به شمار آورده اند.

دین یا دَئِنا ایزد بانوی مظهر وجدان است و به آدمیان نیرو می دهد که راه اهوره ای را برگزینند. او را دختر اورمزد و اسپندارمد و خواهر ایزدبانو اشی به شمار آورده اند. نقش اساسی او بر پل چینود است. زمانی که روان، داوری انجامین خود را در حضور مهر و رشن و سروش می گذراند و پای بر پل چینود می گذارد که حد فاصل گیتی و مینوست، اگر نیکوکار باشد، گذرگاه برای او پهن و گسترده می شود و در اولین گام که پیش می گذارد، بانویی زیبایی که زیباتر از او کس ندیده است همراه با نسیمی خوشبو به پیشواز او می آید. این بانو تجسمی از ایزدبانوی دین است که کارهای نیک و اهوره ای و وجدان روان انسان درگذشته را با زیبایی خود تجسم می بخشد. این ایزدبانو همچنین آسودگی زنان را می پاید.

چیستا ایزدبانوی نماد دانش و آگاهی و فرزانگی است. او، که غالباً با ایزدبانوی دین ذکر می شود، راه راست را نشان می دهد.

آذر یا آتَر، ایزدی است که او را پسر اورمزد به شمار آورده اند و آتش روشن نشانهٔ مرئی حضور اورمزد است. تقدس و گرامی بودن آتش ریشهٔ کهن دارد.

در آیین های زردشتی آتش مرکزیت دارد. بجز سه گروه آتش مقدس آیینی و پنج نوع آتش مینوی، سه آتش یا آتشکدهٔ بزرگ اساطیری نیز وجود داشته که عبارت بودند از آذرفرنبغ (آتش موبدان)، آذرگُشنَسب (آتش ارتشتاران) و آذر برزین مهر (آتش کشاورزان)، این سه آتشکده به ترتیب در فارس، آذربایجان، و خراسان، به دست سه قهرمان زمینی، یعنی جمشید، کیخسرو، و کی گشتاسب تأسیس شده اند. برای شخصیت مینوی آذر یا آتش در اوستا اسطوره هایی نقل شده است. ستیزی که میان این ایزد با ضحاک (اژی دهاک) سه پوزهٔ بدآیین بر سر فرّهٔ ایزدی درمی گیرد، یکی از این اسطوره هاست. اژی دهاک ویرانگر برای دستیابی به فرّهٔ ایزدی می تازد و آتش سعی در نجات آن دارد. اژی دهاک تهدید می کند که هرگز نخواهد گذاشت آتش روی زمین بدرخشد و آتش تهدید می کند که اگر اژی دهاک بر فرّه دست یابد، چنان بر پشت و دهان او آتش خواهد افروخت که تاب راه رفتن نداشته باشد، و اژی دهاک از بیم دست پس می کشد.

اسطورهٔ دیگری از آتش، با آتش وازیشت، که آتش موجود در ابرهاست، در نبرد تیشتر با دیو خشکسالی شکل می گیرد. آتش بهرام خود شخصیتی اساطیری است که همچون شاهی بر تخت می نشیند و با دیوان نبرد می کند. برای قبولاندن دین زردشت به گشتاسب، ایزد آذر همراه با بهمن امشاسپند و اردیبهشت امشاسپند به دربار او وارد می شوند و حقانیت این آیین را بر او روشن می سازند.

هوم یا هَئومَه[11]، هوم، که در دنیای مینوی ایزد است و در دنیای گیتی گیاه، دشمنان را دور می راند. او درمانبخش است و سرور گیاهان به شمار میآید.

هوم آسمانی را پسر اورمزد به شمار آورده اند و او را موبدی آسمانی دانسته اند که همانند موبدان به ایزدان فدیه نثار می کند. فشردن آیینی این گیاه، با پدیده های آسمانی همچون تابش خورشید و بارش باران پیوستگی دارد. فشردن این گیاه نوعی قربانی غیرخونین است. قربانی شدن او موجب شکست شر است. این گیاه خود به خود نیرو می دهد و شفا می بخشد و اگر آن را تقدیس کنند، نیروی معجزه آسا پیدا می کند.

هوم را که در مراسم دینی تقدیس می کنند نمادی می دانند از هوم سپید. هوم سپید، که آن را گوکَرَن نیز می خوانند، گیاهی اساطیری است که بی مرگی می آورد و در بازسازی جهان یا فرشکرد به کار خواهد آمد. حضور ایزدی او بر روی زمین در گیاه تقدیس شده ای که به صورت طبیعی در کوه ها می روید، آشکار است.[12]

گوشورَن، ایزد نگاهدارنده و مینوی چهارپایان مفید و به روایتی روان گاو یکتاآفریده است. او وظیفهٔ مراقبت از حیوانات مفید را بر روی زمین برعهده دارد. برخی او را مؤنث دانسته و ارتباطی میان او و ماه فرض کرده اند. وقتی که گاو نخستین در حملهٔ اهریمنی درمی گذرد، او به درگاه اورمزد می نالد و می گوید که به دلیل بدکاری و ستمی که در گیتی بر چهارپایان اعمال خواهد شد، او نخواهد گذاشت که آنها به زمین فرستاده شوند، و اورمزد به او اطمینان می دهد که چنین نخواهد ماند و زردشت آیین خود را بر مردمان عرضه خواهد کرد و رفتار خوب و مناسب با چهارپایان را به ایشان خواهد آموخت.

دُرُ واسپ، به معنی ‹‹ دارندهٔ اسبان تندرست ›› و از ایزدان حامی چهارپایان و به خصوص اسبان است که ارتباط نزدیکیِ با مهر دارد.

زُروان، ایزد زمان است که شخصیت او را ابهامی فراگرفته است. برای پیروان کیش زروانی، خدایی است که سرشتی جاودانه و دوگانه دارد و دو برادرِ توائ مانِ اورمزد و اهریمن را در بطن خود می پرورَد.

زروان،ایزد زمان در ایران باستان

زروان در اوستا نام خدای کم اهمیتی است، ولی در متن های پهلوی که نشان دهندهٔ سنت دورهٔ ساسانی هستند، شخصیت برجسته ای می یابد. از لحاظ قدمت، در برخی از متون او را همچون اورمزد و اهریمن، قدیم به شمار آورده اند؛ چون ایزدِ زمان آغاز ندارد و خود آغاز همه چیز است. گاهی نیز صراحتاً آفریدهٔ اورمزد ذکر شده است.

در یورش دوم اهریمن به آفرینش، اورمزد از ایزد زمان می خواهد که آفرینش را به حرکت درآورد و به این ترتیب، قرار و زمان جهان از اوست. سرنوشت آدمیان به دست این ایزد تعیین می شود. سپهر را که همچون چرخی دانسته اند و گاهی آن را خدایی مستقل به شمار آورده اند، تن زروان فرض کرده اند.

کیش زروانی، با خصوصیاتی که اکنون می شناسیم، بیشتر نوعی تفکر است و در اعمال و آیین ها با آیین مزدیسنایی تفاوتی ندارد. به نظر برخی این کیش، اعتقادی پیش زردشتی است، ولی برخی دیگر وجود آن را ناشی از برخورد فرهنگ ایرانی و بابلی می دانند.

معرفی کوتاه گروهی دیگر از ایزدان

نَریوسَنگ، پیامآور اورمزد و نمونهٔ کامل نری و مردانگی است. او بخشی از نطفهٔ گیومرث، پیش نمونهٔ مردمان، را نگاه می دارد.

اَریامَن، نام ایزد دوستی و پیوند و آرامش است. نخستین پزشک مینوی است که چاره و درمان دردها به دست او سپرده شده است. در برابر هزاران دردی که اهریمن می آورد، او درمان عرضه می کند.

بَغ، ایزدی است که خوشی و شادی بخت را تقسیم می کند.

اَشتاد یا اَرشتاد، نماد دیگری از عدالت است. او را راهنمای مینوان و جهانیان می دانند و می گویند به همراه زامیاد، ایزد زمین، روان مردگان را در ترازو می گذارد.

ماراسپند ایزد و جلوه ای از سخن و گفتار ایزدی است.

اَنَغران ایزد روشنی بی پایان است.

دهمانآفرین، نگهبان خواسته ای است که با کوشش بیندوزند.

باد، ایزدی است که با صفت پیروز می آید. گاهی شخصیت او با شخصیت ‹‹وای›› یکی می شود. شاید باد گونه ای از شخصیت وای باشد که به دو صورت خوب و بد جلوه می کند. باد آب تیشتر را به همه جای زمین می رساند.

آسمان، نام ایزد نگهدارندهٔ سپهر است که وظیفه دشوار زندانی ساختن اهریمن را به عهده خواهد گرفت.

ماه، ایزدی است که با ماه و روان گاو و چهارپایان ارتباط دارد.

خورشید، چشم اورمزد خوانده می شود. او تیرگی و تاریکی را نابود می کند و اگر یک زمان دیر برآید دیوان همهٔ آفرینش را از میان می برند.

اوُش بام، ایزد بامداد روشن است. از وظایف او به هوش داشتن مردمان است؛ چون مردم در هنگام بامداد هوشمندترند.

زامیاد، ایزد زمین که گاهی در متون او را همان سپندارمد، امشاسپند موکل بر زمین، می دانند. می گویند اشتاد و زامیاد روان درگذشتگان را به ترازو می گذارند.

تعداد ایزدان به شخصیت هایی که ذکر شد محدود نمی شود؛ چرا که هر اندیشهٔ نیکی می تواند مینوی باشد و نمادی در جهان مینوی داشته باشد که تبدیل به شخصیتی ایزدی شود. از سوی دیگر، برای همهٔ پدیده های طبیعی مورد لطف آدمیان نیز ممکن است شخصیتی مینوی در جهان دیگر فرض گردد.

پی نوشت ها:

1- این نوشتار گزیده ای است از کتابِ تاریخ اساطیری ایران، ژاله آموزگار، انتشارات سمت، تهران 137ش؛ با سپاس از خانم آنوشیک ملکی برای تهیهٔ این گزیده ـ پیمان.

Historia 2-

3- بازماندهٔ این واژه در زبان انگلیسی story است که به معنی ‹‹داستان و حکایت›› است و در زبان فرانسه« histoireتاریخ و حکایت›› معنی می دهد.

Mytos 4-

5- آسمانی، روحانی، مربوط به فراسوی جهان مادی، غیرملموس و آن جهانی

6- خداینامه مجموعهٔ روایت های اساطیری و تاریخی موجود در دورهٔ ساسانی است که بر اساس منابع کتبی و شفاهی آن دوران تدوین شده بود. اصل پهلوی و ترجمه های خداینامه از میان رفته است

7- دومزیل، دانشمند اسطوره شناس و پیروان مکتب او.

8- مادی، جسمانی، ملموس، این جهانی.

9- یا اَمَهرَسپندان، یعنی جاودانان مقدس.

10- سه گروه آتش آیینی وجود دارد: آتش بهرام، آتش آدُران، و آتش دادگاه.

11- گیاه هوم را در هاون می سایند و شیرهٔ آن را از صافی هایی که از موی گاو درست شده است، می گذرانند و آن را با آب دعا خوانده شده، مخلوط می کنند.

12- این گیاه را با افدرا (Ephedra) یکی می دانند