جامعۀ ارمنیان، مجموعه ای است با وقار و سربلند با تاریخی غنی، سنگین و گاه تلخ که بعضاً یادآوری آن نیز در دنیای معاصر محل مناقشه می شود. در این میان، ایران تنها کشوری است که تاریخ، فرهنگ و هنرش چنین از نزدیک به این قوم پیوند خورده است. از مناسبات و قرابت دو هزارساله و بعدتر یادگارهای عاشقانۀ بیستون و قصر شیرین که تا قلب این سرزمین پیش رفته است و جان مردمانش با آن عجین شده است تا گنجینۀ واژگان ماخوذ از پهلوی که حفظ شکل اصیل آن در زبان ارمنی، آن را به مرجع مورد وثوق زبان شناسان بدل کرده است. شاید کوچ اجباری شاه عباس، که البته همراه با تعصبات مذهبی و نقایص اخلاقی نیز بوده، گوشه ای از تاریخ پرفراز و نشیب این قوم محسوب شود اما جدای از برآورده شدن یا نشدن اهداف سیاسی آن اقدام، آنچه برای ایران در طول سال های بعد غنیمتی بوده است توفیق هم نشینی با جامعۀ ارمنی است، همنشینی ای که باعث قوام و بالندگی فرهنگ و هنر و مدنیت ایران شده است. تاثیر هنرمندان ارمنی در زمینۀ زرگری، قالیبافی، مینیاتور و… بر هنر ایرانی غیرقابل انکار است. از شاهکارهای میناس تزاغگوق در قصرهای شاه عباس تا نام هایی چون مارکو گریگوریان و سیراک ملکونیان، که از مقومان هنر معاصر ایران بوده اند. پای فرهنگ که به میان بیاید جلفای اصفهان پیشتاز خواهد بود که از قدیمی ترین مراکز طبع و نشر کتاب ایران است. حروف چوبی تراشیده شده و دستگاه ابتدایی این چاپخانه در سال 1638م نخستین کتاب آن را به نام ساقموس داوید به چاپ رساند. تالار مدرسۀ ارامنه در میدان حسن آباد تهران به مدت دو دهه تئاترهای معتبری اجرا می کرد که تا قبل از شروع فعالیت های سالن گراند هتل، در لاله زار، تنها محل معتبر اجرای تئاتر در ایران بود. نمایش پنج پرده ای خسیس مولیر در سال 1292ش از آن جمله است. کمتر کسی است که تاریخ مشروطه را خوانده باشد و به واژۀ داشناک برخورد نکرده باشد. تأثیرات و فعالیت های فدراسیون انقلابی ارامنه داشناکسوتیون از عناصر قوام بخش جنبش مشروطیت بوده است. انجمن زنان تهران در 1905 نه تنها فعالیت های مدنی از جمله، کتابخانه رایگان و کارآفرینی زنان را، در کارنامۀ خود دارد که در درگیری های مشروطه نیز به مداوای زخمیان می پرداخت.

در سال 1870م درحالی نخستین مدرسه ارامنه در محل دروازه قزوین تأسیس شد که در همین زمان در تهران تنها سی خانوار ارمنی زندگی می کردند و در 1918م نخستین مهدکودک ارامنه، که به خانواده های بی بضاعت در بالا بردن سطح رفاه و آموزش کودکان کمک می کرد، تأسیس شد. نگاهی گذرا به نام های نهادهای مدنی و تاریخ های تأسیس آنها چون انجمن زنان سلماس، 1887م؛ انجمن مبارزه با الکل، 1899م؛ و… نه تنها لبخندی به رضایت و اشتیاق بر گوشۀ لب می نشاند که ارادت و احترام مخاطب را نیز در قبال این شهروندان برمی انگیزاند، شهروندانی که شاید گاه بیشتر از میزبانان خود حق شهروندی را در قبال وطن به جای آورده اند.

پی نوشت:

ـ1 عیناً برگرفته شده از: علی موقر، «همچون انهای پلی کهن»، اعتماد، ش2602 (7 بهمن 1391): 12.