به کوشش: ژانت د. لازاریان

مترجم: ژرژیک ابراهیمی (ژرژ آبراهامیان)

ویراستار: لیا ایوانیان

انتشارات: وی ام وی پرینت، ایروان، ۲۰۱۲م

شمارگان :۸۰۰ نسخه

ده سال پیش، در ۱۳۸۲ش، چاپ نخست کتاب دانشنامۀ ایرانیان ارمنی به کوشش پژوهشگر ارزنده، سرکار خانم ژانت د. لازاریان و با دستیاری مرکز گفتگوی تمدن ها در سلسله انتشارات هیرمند با مدیریت شادروان حمید باقرزاده چاپ و منتشر شد.

پس از انتشار کتاب، صاحب این قلم، در نوشتۀ کوتاهی که در شمارۀ ۲۹ و ۳۰ مجلۀ بخارا[۱]به چاپ رسید، تنها به معرفی کتاب پرداخت که در آن هیچ اشاره ای به ضعف ها و قوت های کتاب نشده بود. ترجمۀ همان نوشته، اندکی پس از چاپ، در روزنامۀ ارمنی زبان آلیک نیز به چاپ رسید.

در ۱۳۸۸ش، چاپ دوم دانشنامۀ ایرانیان ارمنی از سوی همان ناشر منتشر و روانۀ بازار شد اما این بار چاپ کتاب واکنش هایی را بر انگیخت و کسانی نقد هایی بر آن نوشتند. نخست نوشته ای از آقای روبرت صافاریان با عنوان «نمی توانم اشتباهی ببینم و ساکت بمانم» در شمارۀ ۶۰ دو هفته نامۀ هویس منتشر شد[۲] و پس از آن نیز آقای ادوارد هاروتونیان نوشته ای با نام «معرفی کتاب دانشنامۀ ایرانیان ارمنی» در شمارۀ ۵۰ فصلنامۀ وزین پیمان[۳] به چاپ رساند.

هر دوی این عزیزان در نوشته های خود به نکاتی اشاره کرده بودند که پاره ای از آنها – و البته نه همه – درست بود و به شرط آنکه زودتر و تا پیش از چاپ دوم کتاب به خانم لازاریان منتقل می شد به حتم ایشان در چاپ دوم کتاب آنها را اعمال می کرد و به یقین کتاب با کیفیتی بهتر به دست خوانندگان می رسید.

خانم لازاریان نیز در مقاله ای جداگانه پاسخ پاره ای از اشکالات طرح شده از سوی آقای صافاریان را دادند که در شمارۀ ۶۲ مجلۀ هویس[۴] به چاپ رسید. ایشان همچنین طی نامۀ کوتاهی، که در شمارۀ ۵۲ مجلۀ پیمان[۵] منتشر شد، ضمن پذیرفتن برخی اشکالات مطرح شده از سوی آقای هاروتونیان، توضیحاتی نیز دربارۀ مقالۀ ایشان ارائه دادند.

اگرچه موضوع به چهار سال پیش باز می گردد پرسش اینجاست که این عزیزان یا عزیزان دیگری که از سر دلسوزی و علاقه مندی نکاتی را، چه مکتوب و چه شفاهی، گوشزد کرده اند چرا در فاصلۀ میان دو چاپ نخست و دوم کتاب دست روی دست گذاشته و هیچ کوشش مؤثری در رفع پاره ای اشتباهات نکرده اند، اشتباهاتی که خود، آنها را مورد اشاره قرار داده بودند.

به خاطر دارم که خود سرکار خانم لازاریان در پاسخ به نوشتۀ آقای صافاریان به این نکته اشاره کرده بودند که چرا ایشان در فاصلۀ شش سالۀ بین چاپ نخست و چاپ دوم کتاب و طی دو مصاحبه ای که در این مدت با خانم لازاریان کرده بودند، نسبت به رفع نواقص و اشتباهاتی که در نقد خود، آنها را مورد اشاره قرار داده بودند حرفی به میان نیاورده و ایشان را مطلع نساخته بودند.

به هر صورت، اشاره به این موضوع تنها برای آگاهی خوانندگان از پیشینۀ بحث بود و خوانندگان علاقه مند خود می توانند با مراجعه به این نوشته ها از کم و کیف آن آگاه شوند.

اما اکنون ده سال پس از انتشار چاپ نخست کتاب و چهار سال پس از انتشار چاپ دوم، چاپ دیگری از این اثر که در حقیقت ترجمۀ همین کتاب به زبان ارمنی است منتشر شده.

یادآوری این نکته لازم است که اگرچه این چاپ جدید ترجمۀ ارمنی ای از نسخۀ فارسی این کتاب به شمار می رود اما به واقع می توان آن را ویراست جدید و کامل تری از چاپ های پیشین آن دانست چرا که با مرور کتاب و مقایسۀ آن با چاپ فارسی به تغییراتی بر می خوریم که آن را از چاپ های پیشین متفاوت کرده است.

معرفی کتاب

ترجمۀ دانشنامۀ ایرانیان ارمنی، که در ایروان منتشر شده است، تقریباً همان ساختار و ترتیب چاپ فارسی کتاب را دارد، با اندکی تغییر. در این کتاب، زندگی نامۀ افزون بر پانصد تن از مشاهیر ارمنی ایران در رشته های مختلف هنری، فرهنگی، ادبی، علمی، تجارت و صنعت و حوزه های دیگری مانند مطبوعات، ورزش و حرفه های گوناگونی چون پزشکی و طلا و جواهرسازی به همراه نام روحانیان و شهدای گران قدر ارمنی، که جان خود را در دفاع از مرزهای ایران از دست دادند و گروه های دیگری که هریک در عرصه های گوناگونی خدمت کرده و آثاری از خود بر جای نهاده اند به چاپ رسیده است.

اما به دلایلی، که در زیر به آنها اشاره خواهد شد، این ترجمه را نمی توان عیناً ترجمه ای از متن فارسی دانست چرا که در ترجمۀ ارمنی مطالبی بدان افزوده یا از آن کاسته شده و دگرگونی هایی نیز برای بهتر شدن کیفیت کار صورت گرفته است که به مهم ترین آنها اشاره می شود.

نخستین نکته ای که در این چاپ جلب توجه می کند اضافه شدن زندگی نامۀ نزدیک به بیست تن دیگر از مشاهیر ارمنی ایرانی به کتاب است که در چاپ های پیشین نامی از آنان برده نشده، کسانی مانند میناس هاکوپیان (ص ۱۴۴)، ادوارد بالاسانیان (ص۲۴۱)، هامیک عیسی قولیان (ص ۲۸۵)، سورن در اوهانیان (ص ۲۹۳)، ژنرال داوید خان ساگینیان (ص ۱۵۶)، سرهنگ گورگن خان ساگینیان (ص ۱۵۷)، سرهنگ سلیمان خان ساگینیان (ص ۱۵۷)، زرگر سیمون (ص۴۰۲) و چند تن دیگر.

نکتۀ دیگری که در ترجمۀ ارمنی کتاب جلب توجه می کند روزآمد شدن اطلاعات مربوط به زندگی نامۀ پاره ای از شخصیت هاست چرا که در فاصلۀ میان چاپ دوم کتاب و چاپ ترجمۀ آن به ارمنی شماری از این عزیزان درگذشتند و ضرورت ایجاب می کرد تا تاریخ درگذشت آنان در زندگی نامه هایشان نوشته شود مانند زنده یادان ایرن (ص۳۵۷)، آلنوش طریان (ص۹۱)، ایشخان غریبیان (ص ۴۴۳) و کارو لوکاس (ص۹۴).

از دیگر برتری های این چاپ استفاده از عکس های جدید تر و بهتر از نزدیک به بیست شخصیت معرفی شده در کتاب است از جمله عکس های مربوط به سبوه سرکیسیان (ص۱۴)، هوسپ (ص۲۱)، هرایر خالاتیان (ص ۶۴)، لئون داویدیان (ص ۶۵)، زورا ساگینیان (ص ۶۶)، سواک ساگینیان (ص ۶۶)، ژانت دیگرانوهی لازاریان (ص ۱۶۶)، سپانوس امیر خان (ص ۱۷۴)، زویا پیرزاد (ص ۲۰۳)، خاچیک خاچر (ص ۲۱۲)، هرایر ماروخیان (ص ۲۲۴)، آرمن در گیورقیان (ص ۲۲۱)، شاهین سرکیسیان (ص ۳۷۱)، ادوارد حق وردیان (ص ۴۴۱) و چند تن دیگر.

همچنین در این چاپ تصاویر مربوط به شماری از شخصیت ها، که در چاپ دوم کتاب (به فارسی) عکسی از آنان درج نشده بود، به چاپ رسیده از جمله تصاویر مربوط به ماتووس خان ملیکیان (ص ۷۶)، گورگن موسسیان (ص ۳۳۷)، گارنیک آساطوریان (ص۴۳۷)، آرشالویس آقایان (ص ۴۳۸)، هوانس بادالیان (ص ۴۳۹)، ایشخان غریبیان (ص ۴۴۳)، یرواند ماناریان (ص۴۴۴)، آرمان ماناریان (ص ۴۴۴)، گورگن ملیکیان (ص۴۴۴) و چند تن دیگر.

اما در کنار دگرگونی هایی که به منظور ارتقای کیفیت کتاب، در ترجمۀ ارمنی، صورت گرفته روشن نیست که چرا عکس های مربوط به آرداشس (اردشیر) آوانسیان، آرمینه هوسپیان – واهرامیان، نسخه ای از مجلۀ پیمان، ویگن گورگیان، کارو میناسیان و چند تن دیگر حذف شده است. نکتۀ دیگر اینکه کیفیت بسیاری از عکس ها بسیار بد و در حقیقت غیر قابل تشخیص اند و ای کاش دست اندرکاران چاپ ترجمۀ ارمنی کتاب به این نکته توجه می کردند و تصاویر بهتر و مناسب تری را جایگزین این عکس های نامطلوب می کردند.

در ترجمۀ ارمنی کتاب، پیام های کاتولیکوس گارگین دوم و سبوه سرکیسیان، اسقف اعظم (در ایران) به همراه پیام های آقایان سید علی سقائیان، سفیر پیشین جمهوری اسلامی ایران در ارمنستان و محمد رئیسی، سفیر کنونی ایران در این کشور چاپ شده است و خانم لازاریان نیز در یادداشت کوتاه خود بر این ترجمه، که به دو زبان فارسی و ارمنی چاپ شده، از دو سفیر پیشین و کنونی و همچنین از آقای شکیبا، رایزن فرهنگی پیشین و آقای شیرآوند، رایزن کنونی و نیز چند تن دیگر از دست اندرکاران چاپ کتاب تشکر و قدردانی کرده اند. ترجمۀ ارمنی با حمایت مشترک رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در ارمنستان و وزارت فرهنگ جمهوری ارمنستان به چاپ رسیده است. هزینۀ ترجمۀ کتاب را از فارسی به ارمنی آقای لئون آهارونیان، خیر ارمنی، تقبل کرده و در چاپ آن نیز ارمنیان خارج از کشور یاری کرده اند.

طرح جلد کتاب نیز تغییر یافته و از همان طرح جلد چاپ نخستین کتاب استفاده شده که همخوانی بیشتری با محتوای کتاب دارد. چرا که استفاده از چلیپا (صلیب) – که در طرح جلد چاپ دوم کتاب دیده می شود – به منزلۀ یکی از نمادهای آیین مسیحیت، تنها تداعی کنندۀ دین ارمنیان است و نه سایر مؤلفه های فرهنگی و هویت ایشان. درواقع، چلیپا به همۀ مسیحیان جهان اختصاص دارد و می توان آن را نماد مسیحیت دانست و چنانچه بخواهیم از نماد هایی استفاده کنیم که به نوعی نشان دهندۀ هویت و فرهنگ ارمنی ها هستند می توان از بسیاری نماد های تاریخی و فرهنگی این قوم یا حتی از نماد های مشترک میان ارمنیان و ایرانیان، که تبار و خاستگاهی یکسان داشته اند، استفاده کرد.

دربارۀ شیوۀ ترجمه، نثر ترجمه و درستی یا نادرستی آن نیز باید صاحب نظران، پس از خواندن و مقایسۀ مطالب دو چاپ، نظر بدهند.

ترجمۀ دانشنامۀ ایرانیان ارمنی به زبان ارمنی به ارمنیان ناآشنا به زبان فارسی در ارمنستان و دیگر نقاط جهان این امکان را می دهد تا با گوشه هایی از فعالیت های علمی، فرهنگی، ادبی، هنری و …. هم تباران خود در ایران آشنا شوند و بدان افتخار کنند. به واقع، چاپ و انتشار کتاب به زبان ارمنی امکان استفاده از این اثر سودمند را برای گروه بیشتری فراهم ساخته است.

در پایان، این نکته را یادآور می شوم که ترجمۀ کتاب از فارسی به ارمنی خود بیانگر میزان اهمیت و در خور توجه بودن این اثر است که کسانی با هزینۀ شخصی، صرف وقت و نیرو و همه گونه پشتیبانی مادی و معنوی به ترجمۀ آن همت گماشته اند. کوشش همۀ آنان و به ویژه سرکار خانم لازاریان را ارج می نهیم و برای ایشان آرزوی موفقیت های بیشتری را در عرصۀ پژوهش و دیگر عرصه ها داریم.