با اینکه متجاوز از دو هزار سال است که ارامنه در ایران به سر می برند، سابقۀ زندگی دیرینۀ آنها به زمان سلطنت شاه عباس پیوند می خورد.

کلیسای وانک

در سال 1603 میلادی، آنگاه که شاه عباس، آذربایجان را از دست عثمانیان خارج ساخت، ارامنۀ ساکن جلفای ارس که بازماندگان اهالی شهر باستانی “آنی” پایتخت سلسلۀ “باگرادونی” بودند، در اثر مساعی و هنرهای خلاقۀ خود توانسته بودند زندگی نسبتاً مرفهی به دست آورند، در بین آنان کسانی هم وجود داشتند که با مراکز تمدن غرب روابط نزدیکی داشتند و مهمترین عامل ارتباط شرق و غرب به شمار می رفتند.

مهاجرت ارامنه از جلفای ارس به اصفهان در سال 1605 – 1604 میلادی، زیر نظر مستقیم شاه عباس انجام پذیرفت ولی در حین گذر به آن سوی ارس بیش از دوازده هزار خانوار جان خود را ازدست دادند و به مقصد نرسیدند. آنانی که از مهلکه جان به در بردند در شهرهای کاشان، انزلی، همدان و اصفهان مستقر شدند. عده ای از مهاجرین که از جلفای قدیم مهاجرت کرده بودند در “جلفای نو” واقع در جنوب زاینده رود جای گرفتند و بقیه در شهر اصفهان و روستائیان دراطراف اصفهان مانند لنجانات، فریدن، چهار محال و منطقۀ بربرود سکنی گزیدند.

ارامنه پس از استقرار در جلفای اصفهان، در صدد ایجاد تأسیسات اجتماعی و بناهای مذهبی خود بر آمدند و با سرمایه های نقدی و خودیاری مردم نخست به ساختن کلیسای وانک، نظیر همان کلیسایی که در جلفای قدیم (جلفای کنار رود ارس) داشتند و با همان نام “سورپ آمناپرگیچ” (منجی مقدس)، همت گماشتند. مهاجران در ابتدای کار، بناها و مؤسسات اجتماعی علمی و هم چنین نماز خانۀ کلیسای وانک را به طور موقت بنا کردند. پنجاه سال پس از سکونت آنان در جلفای اصفهان یعنی در سال 1655 به سعی و اهتمام داوید وارتاپد، پیشوای روحانی ارامنۀ جلفا، در محل نمازخانۀ موقت وانک، معبد مجلل و با شکوه کنونی بنا نهاده شد.

در این زمان، عده ای از ارامنۀ ساکن در شهر اصفهان، به دستور شاه عباس دوم منزل و مأوای خود را ترک کردند و در حاشیۀ جنوبی و غربی “جلفای نو” اقامت گزیدند و محله‌هایی با نام های جدید که تا به امروز نیز باقی است، بنا کردند.

کلیسای وانک

بنای معبد جدید کلیسای وانک نُه سال به طول انجامید، بر سردر معبد که در سمت غربی آن واقع است به خط ارمنی، به عنوان یادبود و به مناسبت تأسیس کلیسا، بر روی کاشی چنین نوشته شده است:

“معبد کلیسایوانک به سال 1655 میلادی در عهد سلطنت شاه عباس ثانی و در زمان خلافت “جاثلیق پیلیپوس” به سعی و کوشش خلیفه داوید پیشوای مذهبی جلفا و کمک و استعانت مردم جلفا شروع شد و به سال 1664 میلادی به اتمام رسید. ثواب هر آنچه دعا و عبادت دراین معبد برگزار شود نصیب گذشتگان و بازماندگان آنها باد.”

تمامی سطح داخلی دیوارهای صحن معبد تا زیر گنبدها، با نقوش طلا و تصاویر رنگ روغن تزئین شده است. در طرح تصاویر معبد، از کتاب مقدس عهد قدیم و جدید الهام گرفته شده و تصاویر زیبا و جالبی از زندگی سراسر رنج گریگور لوساوریچ، خلقت حضرت آدم، تصلیب حضرت مسیح و دیگر صحنه های مذهبی زینت بخش دیوارهای معبد گردیده است. هزینۀ کلیۀ تزئینات و نقاشی ها و تذهیبات کلیسا را شخصی به نام خواجه آودیک استپانوسیان تقبل و تأمین کرده است. نقاشان این تصاویر، همگی استادان ارمنی بوده‌اند که نزد هنرمندان اروپایی تلمذ کرده اند، از آن جمله خلیفه هوانس مرکوز و کشیش استپانوس و استاد میناس را می توان نام برد.

ازاره های اطراف و جوانب صحن کلیسا از کف تا ارتفاع 1/70متری با کاشی های رنگین و مصّور پوشیده شده است که در سال های 1710 و 1716 کار گذاشته شده‌اند. نمازخانه، به نام یکی از مقدسین هوسپ هارماتزس نامیده شده که استخوان های دست او در جوف یک دست مصنوعی فلزی در همانجا نگاهداری می شود.

در زیر محراب نمازخانه (صدر معبد)، مدفن دو تن از رهبانان ارمنی قرار دارد؛ مدفن خلیفه خاچاطور گیسارتزسی، مؤسس چاپخانه کلیسای وانک و ناشر نخستین کتاب چاپی در ایران و دیگر مدفن خلیفه داوید بنیان گذار بنای جدید نمازخانۀ باشکوه کلیسای وانک.

کمی دور تر از درب غربی نمازخانه، برج ناقوس کلیسا دیده می شود که چهار عدد زنگ در آن قرار دارد. این برج دارای دو طبقه است که در هر کدام دو ناقوس نصب گردیده و در سال 1702 یکی از اهالی جلفا بنام هوهانجان آقاجامالیانس همت به ساخت آن نهاده است.

در محوطۀ کلیسا، علاوه بر معبد و محراب، ساختمان های دیگری نیز وجود دارند که عبارتند از موزه، کتابخانۀ موزه، چاپخانه، کتابخانۀ بزرگ (ماتناداران) و غیره.

در بالای سردر ورودی کلیسای وانک، برج مربع مستطیل ساعت به چشم می خورد که بر هر یک از سطوح چهارگانۀ آن، صفحۀ ساعت جداگانه ای وجود دارد و زیبایی خاصی به کلیسا می بخشد. ساعت مزبور را شخصی به نام ماردیروس هوردانانیان در سال 1930، به یاد بود برادرش سیمون اهدا کرده و هزینۀ ساختمان برج را نیز خود عهده دار گردیده است.

کلیسای وانک جلفای اصفهان و مؤسسات وابستۀ آن به ویژه موزه، چاپخانه و کتابخانۀ بزرگ، همواره مایۀ افتخار و سربلندی ارامنۀ ایران بوده اند. ده‌ها هزار ایرانی و جهانگرد خارجی که سالیانه برای بازدید گنجینه های تاریخی و جاذبه های توریستی به شهر اصفهان سفر می کنند، از کلیسای وانک و موزۀ جلفا نیز دیدن نموده و قدرت خلاقۀ هنرمندان ارمنی را تحسین می نمایند.

این کلیسا، باشکوه و عظمت خود و با قدمت بیش از 370 سال، همواره نگاهبان و تکیه‌گاه ارامنه محسوب گشته است. این میراث گرانبهای دیرین، دوران های گوناگونی را پشت سر نهاده و ناظر فراز و نشیب‌ها و دگرگونی های فراوانی بوده ولی هیچگاه شکوه و منزلت خود را به همت گردانندگان امور اجتماعی و کوشش پیشوایان مذهبی از دست نداده است.

بحث پبرامون کلیسای وانک و تأسیسات وابسته به آن و هم چنین اصول معماری، تزئینات، نقاشی ها و تذهیبات کلیسا طولانی است و به حق سزاوار آن است که مطالعات عمیق تری در بارۀ آن انجام پذیرد و در مقالاتی مفصل تر اهمیت و زیبایی آن را به قلم کشیده شود.

موزۀ کلیسای وانک

جلفای اصفهان

ساختمان جدید التأسیس موزۀ جلفا توسط شورای خلیفه گری ارامنۀ جنوب ایران و هندوستان، در محوطۀ کلیسای وانک بنا گردیده و در اکتبر 1971 گشایش یافته است.

اگر چه این ساختمان جدید البناست، ولی تاریخچۀ دیرینه ای دارد، به این معنا که از کتابخانۀ بزرگ (ماتناداران) کلیسای وانک که در سال 6 – 1905 تأسیس یافته بود، مدت ها به عنوان موزه استفاده می‌شد و سالیان دراز نسخه های خطی کلیسا، تابلوهای گوناگون، اشیاء عتیقه و دیگر آثار و گنجینه های تاریخی و هنری که نمودار بارزی از فرهنگ و هنر ارامنه است و با تاریخ و فرهنگ ایران پیوند عمیقی دارد، در این مکان حفظ و نگهداری میشد.

در سال1930، به پیشنهاد آقای سرکیس خاچاطوریان هنرمند و نقاش معروف ارمنی و شورای خلیفه گری ارامنۀ جلفا، ساختمان کتابخانۀ بزرگ کلیسا تماماً به موزه اختصاص یافت. بعداً به همت آقایان استپانیان هانانیان و ماردیروس آبکاریان اشیاء و عتیقه های گرانبها، کتب خطی و تابلوهای رنگ روغن به موزه منتقل گردید و کم کم یک مرکز غنی و دیدنی آثار هنری و تاریخی در آمد.

این بنای کوچک مدت چهل سال تنها موزۀ ارامنۀ خارج از ارمنستان به شمار می رفته و مایۀ افتخار و مباهات ارامنۀ ایران بوده است.

افزایش اشیاء عتیقه و گرانبها در موزه و استقبال روز افزون جهانگردان از دیدن جاذبه های شهرتاریخی اصفهان، شورای خلیفه گری ارامنه را بر آن داشت تا طرح ساختمان جدیدی را که متناسب با موازین موزه های امروزی باشد، در محوطۀ کلیسای وانک پیاده کند. خوشبختانه این طرح به مرحلۀ اجرا در آمد و کلیسای وانک جلفای اصفهان امروزه صاحب موزۀ عظیم دو طبقه‌ای است که کلیۀ آثار و گنجینه های ارزندۀ آن را در خود جای می‌دهد.

در قفسه ها و ویترین های مرکزی موزه، اشیاء کوچک قرار داده شده و ویترین های بزرگتر به نگاهداری نسخه های خطی مزین به تذهیب کاری و نقاشی های زیبا و جلدهای طلائی، نقره ای و چرمی اختصاص یافته است. در قفسه های دیواری، پارچه های عتیقه و زربفت، لباس های خاص مراسم مذهبی و تشریفات دینی و تن پوش های محلی جلفائیان قدیم جای گرفته و بر روی دیوارها آثار ارزنده ای از هنرمندان ارمنی و خارجی از قبیل تابلوها، قالیچه ها، احکام جاثلیق ها و خلیفه های اعظم، فرامین سلاطین ایران و دیگر تصاویر گرانبها نصب گردیده است.

دستگاه چاپ

چنانکه اشاره شد، موزه کلیسای وانک با داشتن نسخه های خطی با ارزش، یکی از موزه های غنی است و از این بابت در بین کتابخانه های دیگر کشورهای ارمنی نشین به ترتیب بعد از کتابخانۀ عظیم ماشدوسیان در ایروان، کتابخانۀ ارامنه در اورشلیم و کتابخانۀ مخیتاریان در ونیز، مقام چهارم را حائز می باشد. مضامین این نسخه ها بیشتر مذهبی و اقتباس از مندرجات کتاب مقدس و انجیل می باشد. همچنین در بعضی از آنها از مباحث مذهبی، اصول و مبانی دینی و اخلاقی، الهیات، مسائل تاریخی، تاریخ پزشکی و دستور زبان هم مطالبی دیده می شود و اکثراً به نقاشی های دل انگیز مزین گردیده اند. ضمناً ترجمۀ قرآن مجید به زبان ارمنی که درقرن هجدهم تحریر یافته، در این مجموعه جای والائی را به خود اختصاص داده است. بطور کلی قدیمی ترین این اسناد خطی، مربوط به قرون 9 و 10 میلادی است.

آودیک ایساهاکیان شاعر بزرگ ارمنی می گوید: “راهبان ما در اینجا، با جرعه ای آب، با لقمه ای نان و رنجی فراوان تا صبح تاریخ، سرگذشت ما را بر کاغذ پوستین بی رنگ، به رشتۀ تحریر کشیدند.” خواندن این یادگارهای خطی انسان را سخت تحت تأثیر قرار می دهد. مشاهدۀ آن همه بیداری روحی و خلاقیت هنری، با کلماتی اندک و زبانی فصیح با انسان سخن می گوید.

نسخه های خطی ارزنده ای که در موزۀ جلفا با دقت تمام از آنها نگهداری می شود در کلیساهای قدیمی ارمنستان تاریخی نگارش یافته‌اند. کلیساهایی که از بیشتر آنها امروزه اثری باقی نیست… مانند کلیسای رسگوار، قیصریه، آگنر، لانگشن، آرجشن رشتونسک، کلیسای قریۀ لینگیا، بیرودازور، کلیسای دهکدۀ اور، وان، کلیسای گدوتز، برتاشن و کلیسای وانک گومانتز.

گذشته از کتب خطی موزۀ وانک، فرامین سلاطین ایران که در این موزه نگهداری می شوند نیز بسیار جالب و حائز اهمیت اند. این فرامین طی قرون متمادی برای رفاه و آسایش مردمیکه از نخستین روز ورودشان به این مرز و بوم، با کوشش و تلاش پی گیر و درستی وصداقت، برای اعتلای ایران و نام ایرانی از هیچگونه فداکاری دریغ نورزیده اند و برای رفع گزندهایی که گاه بر آن ها وارد میآمد، صادر گردیده اند.

در موزۀ کلیسا، علاوه برکتب خطی، اشیاء قیمتی دیگری نیز جای دارند که ظروف واشیاء مربوط به مراسم مذهبی و تشریفات دینی در کلیساها و نمازخانه ها و لباس های زربفتی که در برگزاری آئین‌های مذهبی مورد استفاده قرار می‌گرفته اند، از آن جمله اند.

کسانی که به هنر کاشیکاری علاقمندند، در بازدید از موزۀ جلفا می توانند از مشاهدۀ کاشی‌های مربوط به قرون 19 – 12 میلادی، موجود در این موزه بهره کافی ببرند. انواع کاشی های نفیس با خطوط و نقوش گوناگون در این موزه دیده می شود؛ کاشی‌های هفت رنگ با تصاویری از داستان های حماسی ایران، کاشی‌هایی از کشور چین، مرکز اصلی کاشی دنیا و نمونه هایی از کاشی انگلستان و کاشی هایی که با انواع نقوش غنچه، گل، پرنده و سایر طرح های هنری و خطوط ارمنی تزئین یافته اند.

ماشین چاپ و دستگاه وسایلی که نخستین کتاب چاپ شده در خاورمیانه به وسیلۀ آن و در همین کلیسا به چاپ رسیده نیز در همین موزه قرار دارد. بر روی دیوار کنار آن، تصویر رنگ روغنی خاچاطور وارتاپت گیساراتسی، مؤسس نخستین چاپخانۀ ایران، به چشم می خورد که با نگاهی خاموش، ماشین چاپ را نظاره می کند. در همین کلیسا بود که در سال 1638 میلادی نخستین کتاب ارمنی به نام “ساقموس” (مزامیر داود) به چاپ رسید. موزۀ جلفا خود، نسخه ای از این کتاب را در اختیار ندارد و تنها به عرضۀ فتوکپی آن به بازدیدکنندگان اکتفا می کند. باید گفت که از نخستین کتاب چاپ شده در کلیسای وانک، فقط یک جلد در دنیا یافت می شود که در کتابخانۀ بزرگ بدلیان در آکسفورد از آن نگهداری می شود.

دومین کتاب چاپ شده در این چاپخانه، “هارنس وارک” (اعمال نیاکان)، چاپ شده در سال 1641 می باشد که حروف به کار رفته برای چاپ آن، هم اکنون در موزۀ کلیسا نگهداری می شود.

آنچه بر ارزش چاپ این کتاب ها می افزاید آن است که کلیۀ وسایل مورد نیاز در محل فراهم شده است. خلیفه گیساراتسی در دومین کتاب خود می نویسد: “یکی کاغذ را فراهم می‌کرد، زیرا کاغذ مورد نیاز را خودمان می ساختیم، دیگری حروف را می ساخت، آن دگر حروف را می چید، ودیگری تصحیح می نمود.”

در موزۀ کلیسای وانک جلفا مجموعۀ ارزنده ای از آثار هنری نقاشان و استادان اروپایی نیز وجود دارد که همواره مورد توجه بازدید کنندگان قرارگرفته؛ تصاویری از قرن هفدهم مربوط به هنرآفرینان ایتالیایی، هلندی و غیره که به مقتضای زمان و مکان و روحیۀ اهداء کنندگان بیشتر جنبه مذهبی دارند، طرحی از حضرت ابراهیم، تابلوی نفیس حضرت مریم و تابلوی بزرگ “دفن مسیح” اثر آنیبال کارانتسی، نقاش قرن 16 که اثر بسیار جالب و ارزنده ای است و خود به تنهایی ارزش آثار هنری موزۀ وانک را چندین برابر می سازد. تابلوهای نفیس دیگری نیز نظر بازدیدکنندگان را به خود جلب می کند. تولد مسیح، رویدادهایی از زندگی مسیح وحواریون و قدیسین، شهادت استپانوس و تندیس چوبی حضرت مریم که از کارهای هنری اسپانیولیت است و از آثار چشمگیر موزۀ جلفا محسوب می‌شود و بالاخره، سنگ نوشته های هنرمندان ارمنی که حکم دعاهای سنگی را دارند و بهترین بازگو کنندۀ ایمان و اعتقاد ارامنه هستند.

در بین دیگر آثار گرانبها و ارزندۀ موزۀ جلفا، سکه های ارمنی با تصاویر شاهان ارمنستان ازدیدگاه باستان شناسی و تاریخی حائز اهمیت است.

در خاتمه، اشاره ای داریم به جملاتی از نوشته های یک ارمنی ساکن فرانسه که ضمن بازدید، در دفتر یادبود موزه ثبت کرده است.

“خداوند گل سرخی را در بیابان افکند، همان اصفهان شد” (به زبان فرانسوی)

“وقتی که از اشیاء قدیمی و گرانبهای موزۀ کلیسای وانک دیدن می‌کردم، پنداری در قرن ها پیش زنده ام و با دیدگان خود راهبان هنرمند و هنر آفرینان از خود گذشته را می‌بینم. راهبانی که با هنر خلاقۀ خود زنده و جاوید خواهند ماند. آنچه که در این موزه دیدم، هرگز از نظرم محو نخواهدشد، گذشتگان و رفتگان ارزنده و قابل ستایشمان را هیچگاه فراموش نخواهم کرد. گذشتگان و رفتگانی که همواره در خور ستایش اند و یادبودشان از خاطره ها محو و زایل نخواهد شد.” (به زبان ارمنی)