هرایر خالاتیان

در جامعۀ انسانی برخی با افکار خود و گروهی با اعمالشان تأثیری ژرف بر جای می گذارند. از این رو، نام و یاد شان به نیکی یاد می شود. هرایر خالاتیان را باید در زمرۀ این دسته از انسان ها بدانیم. شمارۀ حاضر از فصلنامۀ پیمان نگاهی دارد به نقش ارمنیان در مجالس ایران از ابتدا تا کنون لیکن از بین اسامی ای که به منزلۀ نمایندۀ مجلس در این شماره از فصلنامۀ پیمان از آنها یاد شده نام هرایر خالاتیان نه تنها به لحاظ بسیط بودن دامنۀ فعالیت هایش در مقام نمایندۀ مجلس بلکه به منزلۀ فردی با فعالیت هایی گسترده در حوزۀ روزنامه نگاری، مترجمی و تحقیق، که آثاری گران بها از خود بر جای گذاشته، مطرح است. از این رو، بر آن شدیم تا به این بخش از فعالیت های اجتماعی وی نیز نگاهی بیفکنیم.

هرایر خالاتیان در 1929م، در خانواده ای ارمنی، در باختران ایران، به دنیا آمد. خانوادۀ وی از جمله ارمنیانی بودند که از حوادث قتل عام 1915م و کوچ اجباری جان سالم به در برده و از باشکالای ارمنستان غربی به ایران گریخته بودند. خالاتیان، از همان دوران نوجوانی، گرایشی فراوان به فعالیت های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی داشت. نویسندگی را از سال های نوجوانی در تبریز آغاز کرد و پس از مهاجرت خانواده اش به تهران نیز این مسیر را ادامه داد. به علت نوع فعالیت هایش از دوران جوانی در محافل نوگرا و سیاسی فارسی زبانان شرکت مستمر و با بسیاری از فعالان اجتماعی و سیاسی هم دورۀ خود آشنایی و همکاری نزدیک داشت. در این راستا، همکاری خود را با نشریات فارسی زبان نیز شروع کرد و به منزلۀ روشنفکری با گرایش های سوسیالیستی مقاله هایی به زبان فارسی در نشریات فارسی زبان منتشر کرد. دیدگاه های خالاتیان او را در صف اول روشنفکران سوسیالیست ایران قرار داد. لذا در کودتای 28 مرداد 1332ش همچون دیگر روشنفکران و مبارزان ایران ممنوع القلم و بارها بازداشت و دستگیر شد لیکن هیچ گاه از نظرات و دیدگاه های خود بازنگشت.

خالاتیان در بحبوحۀ انقلاب اسلامی ایران سردبیری روزنامۀ ارمنی زبان آلیک را بر عهده گرفت و تا زمانی که به منزلۀ نمایندۀ ارمنیان در مجلس خبرگان قانون اساسی جمهوری اسلامی انتخاب شد در این سمت باقی ماند. از وی نزدیک به بیست عنوان کتاب و منظومه، که از زبان های فارسی، ارمنی و انگلیسی ترجمه یا تنظیم شده، برجای مانده. فقط، در روزنامۀ آلیک، بیش از 250 مقاله به قلم وی به چاپ رسیده است. او همچنین با مجله های آزداگ ـ دروشاک و باگین، چاپ لبنان، همکاری نزدیک داشت و چندین مقاله نیز از وی در این مجله ها به چاپ رسیده است. خالاتیان در 10 جولای 1988م بر اثر بیماری قلبی، در بیمارستان مهر تهران، بدرود حیات گفت. او روزنامه نگاری فعال با نگرش هایی پویا و نوگرا بود.

خالاتیان فعالیت خود را در آلیک از 1952م آغاز کرد و بیشترین همکاری را در طول حیات فرهنگی و روزنامه نگاری اش با همین روزنامه داشت و چنان که اشاره کردیم بیش از 250 عنوان مقاله از وی در روزنامۀ آلیک به چاپ رسیده است که موضوعاتی متنوع را شامل می شود، موضوعاتی مانند مسائل روز سیاسی ایران و جهان، روابط ایرانیان و ارمنیان و تغییر و تحولات اقتصادی و اجتماعی در ایران. او همچنین همکاری نزدیکی با روزنامه های فارسی زبان فردوسی و کیهان داشت و مقالات قابل توجهی که از فارسی ترجمه و در روزنامۀ آلیک چاپ کرده مربوط به این روزنامه ها بوده. ترجمه های او از زبان فارسی و انگلیسی از لحاظ ساختار زبانی بسیار شیوا و روان است چنان که اغلب آثار ترجمه ای وی از آثار تألیفی اش قابل تشخیص نیست، ویژگی ای که حکایت از تسلط کامل او به زبان ارمنی و زیر و بم های آن و گسترۀ دانش او در این زمینه دارد. نکتۀ قابل توجه آن است که این ویژگی ها در خصوص زبان های غیر مادری او؛ یعنی، فارسی و انگلیسی نیز صدق می کند.در زیر، عناوین کتاب هایی را که به کوشش هرایر خالاتیان ترجمه شده و به چاپ رسیده اند آورده ایم:

سوسیالیزم کاربردی و اقتصاد مخلوط (ترجمه به فارسی)

آمریکا ـ آمریکا (ترجمه به ارمنی)

اسناد معاهدۀ سِور (ترجمه به فارسی)

مسائل ادبی (ترجمه به فارسی)

بیزانس (ترجمه به فارسی)

ارتباط داوینچی، بایرون و گورکی با ارمنیان (ترجمه به فارسی)

ارمنیان در خاورمیانه (ترجمه به فارسی)

کوربی و ارمنیان (ترجمه به فارسی)

اعیاد کلیسای ارمنی (ترجمه به فارسی)

فلسفۀ تاریخ جدید (ترجمه به ارمنی)

ارتباطات ایرانیان و ارمنیان (ترجمه به فارسی)

نشریات ارمنیان (ترجمه به فارسی)

استراتژی جدید (به ارمنی)

ارتش های مردمی و میلیتاریستی

قتل عام ارمنیان از دیدگاه مسئلۀ ارمنی (به ارمنی)

نقشۀ ترکیه برای انهدام ارمنستان (ترجمه به فارسی)

حکومت مستقل ارمنستان (به فارسی)

پیکار برای حقوق پایمال شدۀ ملت ارمنی (به فارسی)

28 ماه مه (به فارسی)

حماسۀ یپرم (انتقال به فارسی)

حماسۀ یپرم

حیات روزنامه نگاری خالاتیان را براساس مقالاتی که از وی به چاپ رسیده می توان به سه دوره تقسیم کرد: دورۀ شروع از 1952 ـ 1963م؛ دوران میانی1963 ـ 1973م و دورۀ پایانی از 1973 ـ 1981م که هم زمان است با تغییر و تحولات سیاسی در ایران پیش از انقلاب اسلامی و سردبیری وی در روزنامه آلیک.

خالاتیان نخستین فعالیت ها و همکاری های خود را با روزنامۀ آلیک از 1952م آغاز کرد. در این زمان، شاهد ترجمه هایی از وی هستیم که از روزنامه های وقت تهران و مجلات فارسی و انگلیسی به زبان ارمنی برمی گرداند. عمدۀ موضوعات مقالاتی که از انگلیسی ترجمه شده اند در مورد وقایع مربوط به جلسات احزاب سوسیالیست کشور های اروپایی، گردهمایی ها و ترجمۀ بیانیه های این همایش هاست.

خالاتیان، در نخستین مقاله اش در روزنامۀ آلیک، با عنوان ((روح در مقابل تاریخ)) ضمن ارائۀ توضیحاتی در مورد تغییرات و تحولات اجتماعی و بیان دیدگاه ها و نگرش های نظریه پردازان در این خصوص نظر خود را، که مبتنی بر نگرشی کاملاً فلسفی است، چنین بیان می کند:

((… زمانی که فعل و انفعالات اجتماعی در زمینۀ اقتصاد روند طبیعی خود را سیر می کند در این زمان از لحاظ تاریخی نیز بدون اینکه مرزی را نادیده بگیرد اثرات ثمر بخش خود را به اقشار مختلف جامعه می دهد لیکن زمانی که روند سیستم عدالت اجتماعی سیر نزولی پیدا کرده قادر به پاسخ توقعات ابتدایی جامعه نمی شود، روح اجتماع از بین رفته و راه را برای حکومت ماده فراهم می کند. شرایط جدیدی در بطن رژیم کهنه به وجود می آید که با توسعه تداخل پیدا کرده و در این سیر و روند رو به پیش رفت مسیر خود را ادامه می دهد)).[1]

خالاتیان جوان در همین اولین قدم توانایی های فکری خود را به منزلۀ روزنامه نگاری توانا بروز می دهد.

از 1963 ـ 1973م را می توان دورۀ میانی فعالیت فرهنگی خالاتیان به شمار آورد. او در این دوره بیشتر به مسائل فرهنگی و خصوصاً، نقش ارمنیان در این حوزه و فعالیت های آنان در عرصۀ فرهنگی ایران پرداخته و مطالبی را در خصوص سینما و فعالیت های سینمایی ارمنیان به رشتۀ تحریر درآورده. همچنین، نقدهایی در مورد آثار سینمایی دوست نزدیکش، ساموئل خاچیکیان، نوشته. در مقالۀ ((ارمنیان در هنر فیلم سازی و سینمای ایران)) در مورد نقدی که برای فیلم سرگیجۀ ساموئل خاچیکیان نوشته آورده:

((ارمنیان در صنعت فیلم سازی ایران نه تنها بنیان گذار بوده اند بلکه کارگردانان و بازیگران بسیاری در این زمینه داده اند. از جمله ساموئل خاچیکیان، آرامائیس آغامالیان و آرمان (آرامائیس هوسپیان) و دیگران)).[2]

خالاتیان در این دوره، در مقاله های خود در آلیک نقش ارمنیان را در عرصه های مختلف فرهنگی و علمی در ایران مورد بررسی قرار داده. نیز مقالاتی را که نویسندگان فارسی زبان در مورد ارمنیان ایران نوشته اند با ترجمه به زبان ارمنی در این روزنامه به چاپ رسانده است.

او در مقالۀ ((نقش ارمنیان در سینمای ایران)) پیشنهاد استفاده از صنعت و هنر سینما را برای تبلیغ قتل عام ارمنیان و پیگیری مسئلۀ ارمنی و تهیۀ فیلم هایی با موضوع قتل عام ارمنیان می دهد که نشانگر تفکر نوگرای وی در این زمینه است.[3]

او در مقالۀ ((ارمنیان ایران و تلویزیون)) با اشاره به نقش ارمنیان در زمینۀ تلویزیون در ایران می نویسد:

((امروز شاهد فعالیت های فرهنگی و هنری ارمنیان ایران در تلویزیون هستیم. آنان هم با گروه ها و هم به طور انفرادی جلوۀ خاصی به تلویزیون می دهند)).[4]

و ادامه می دهد:

((اکنون زمانی است که برای بزرگداشت پنجاهمین سالگرد قتل عام ارمنیان تمامی نهادهای اجتماعی و فرهنگی همگام شده و هیئتی تشکیل دهند که به بهترین وجه با به کارگیری تلویزیون به عنوان نهادی تبلیغاتی به بحث در مورد مسئلۀ ارمنی پرداخته و به سمع و نظر ایرانیان برسانیم)).

بدین ترتیب، او را می توان یکی از پیشگامان اندیشۀ استفاده از ابزارهای نوین به منظور تبلیغ و آشنا ساختن غیر ارمنیان با مسئلۀ ارمنی و قتل عام ارمنیان به شمار آورد.

دورۀ سوم، که به نوعی مهم ترین دورۀ فعالیت های روزنامه نگاری خالاتیان به حساب می آید، از 1973ـ 1981م را شامل می شود. در این دوره، فعالیت های فرهنگی خالاتیان بیشتر معطوف به مقاله های تحقیقی و تألیفات شخصی بوده. موضوع این مقاله ها بیشتر در زمینۀ نقد مسائل اجتماعی و سیاسی روز ایران و جهان است، البته، در این دوره نیز شاهد ترجمۀ مقاله هایی تحلیلی از وی از زبان فارسی و انگلیسی به ارمنی هستیم.

خالاتیان در زمان سردبیری آلیک با توجه به تحولات ایران در سرمقاله هایش به داغ ترین و مسئله ساز ترین موضوعات سیاسی و رویداد های اجتماعی این دوران و تغییر و تحولات جهانی برای پیگیری و طرح مسئلۀ ارمنی پرداخته و روند جدید پیگیری این مسئله را از سوی ارمنیان، که با ترور شخصیت های سیاسی ترکیه در اقصا نقاط جهان شروع شده بود، مورد بررسی قرار داده.[5] او به منزلۀ یکی از فعالان و نظریه پردازان سوسیالیزیم در مقالۀ خود با عنوان ((انتظار ما از سوسیالیزم جهانی برای حل مسئلۀ ارمنی)) می نویسد:

((در جنبشی که برای به دست آوردن حقوق پایمال شدۀ ارمنیان و حل مسئلۀ ارمنی به وجود آمده است لازم است که جامعۀ جهانی را در این مورد مطلع ساخته و از این طریق در رئوس اولیۀ سازمان ملل متحد برای حل مسئلۀ ارمنی قرار دهیم)).[6]

و در ادامه می افزاید :

((اگر در شرایط کنونی مطرح کردن مسئلۀ ارمنی جزء آخرین مطالبی است که در جامعۀ جهانی مطرح می شود باید با تلاش هایمان سعی کنیم که با به کارگیری حوزه های فعالیت سازمان سوسیالیزیم جهانی و تأثیر بر افکار عمومی جهان بتوانیم تا مسئلۀ ارمنی جایگاه خود را کنار مسائل روز و مطرح جهانی باز کرده و از طریق کمک این سازمان راهی دیگر برای حل مسئلۀ ارمنی باز کنیم)).[7]

لازم به یادآوری است مسائلی که خالاتیان در آن سال ها مطرح ساخته امروزه نیز جزء مهم ترین موضوعاتی است که ارمنیان در حل مسئلۀ ارمنی همچنان با آن رو به رو هستند.

او روشنفکری آرمان گرا و نوگرا بود و شاید به همین دلیل اندیشه های وی نسبت به تفکرات معاصرانش بسیار پیش رو به نظر می رسید. او به حل مسائل اجتماعی و اقتصادی جامعه براساس دیدگاه سوسیالیزم اعتقاد راسخ داشت و در مقاله اش با عنوان ((مرکزی برای تفکر سوسیالیزم)) پیشنهاد می کند:

((از آنجایی که در حال حاضر جهانیان اطلاعات کافی در مورد مبانی سوسیالیزم ندارند و این دلیل بر آن می شود که نظرهای ضد و نقیضی در این زمینه پیش بیاید جهت رفع این مسئله با به وجود آوردن مرکزی برای مطالعات سوسیالیزم بکوشیم تا جامعۀ ما با نظرات جهانیان در این زمینه آشنا شده و با بهره بردن از این اطلاعات بتوانیم فاصلۀ طبقاتی موجود در جامعه مان را کمتر و یا رفع کرده و جهانی برابر بسازیم)).[8]

او در مقالۀ خود با عنوان ((حفظ هویت ملی و حل مسئلۀ ارمنی)) می نویسد:

((… با سلاح های قدیمی و روش های کهنه قادر نخواهیم بود که نسل جدید را هدایت کنیم…، اکنون زمانی است که فعالیت غیر حرفه ای نمی تواند به حرکت در این راستا کمک کند، باید در کلیۀ فعالیت ها از نگرشی حرفه ای و تخصصی استفاده شود…اشخاصی که هیچ گونه آشنایی با فعالیت های اجتماعی ندارند قاعدتاً نخواهند توانست این امر مهم را به خوبی انجام دهند)).[9]

خالاتیان کاملاً و از نزدیک با مسائل و مشکلات اجتماعی و جامعۀ ارمنی آشنا و همواره نگران وضعیت آیندۀ این جامعه بود. او در سلسله مقالات خود با عنوان ((مرداب)) با بیان مسائل و مشکلات موجود در جامعۀ ارمنی می نویسد:

((با این حالی که جامعۀ ارمنی از افراد تحصیل کرده و روشنفکران بسیاری برخوردار است پویایی خود را از دست داده و به عقب گام بر می دارد. برای پیدا کردن راه حلی مناسب جهت رفع این مشکل به طرح سه سؤال می پردازیم:

1. آیا جامعۀ ارمنیان تهران شرایط مرداب گونه دارند؟
2. اگر پاسخ مثبت است، چه چیزی باعث این موضوع شده است؟
3. چگونه می توان در مقابل این شرایط مقابله کرد و شرایط موجود را تغییر داد؟)).[10]

او در این مقاله نگرانی خود را از وضعیت اجتماعی جامعۀ ارمنی ابراز داشته و در صدد یافتن راه حلی به منظور بهتر ساختن شرایط اجتماعی و فرهنگی ارمنیان ایران و خصوصاً، تهران برآمده، موضوعی که شاید هنوز هم دغدغۀ جامعۀ ارمنیان ایران است و همچنان اهمیت خود را حفظ کرده.

در خصوص پیگیری مسئلۀ ارمنی مقاله های بسیاری از خالاتیان به چاپ رسیده، که هدف وی از تألیف آنها افشا ساختن سیاست های ترکیه در جامعۀ جهانی، خصوصاً، در مورد ارمنیان بوده است. او در سلسله مقاله هایش با عنوان ((ترکیه در خدمت امپریالیزم جهانی)) می نویسد:

((قشر جدید رهبری در حکومت نوین ترکیه خود را با کمال میل در اختیار امپریالیزم جهانی قرار داده زیرا این هدف را دنبال می کند که از رقابت ها و واکنش های واشنگتن، مسکو و پکن بتواند در جهت منافع خود استفاده کند تا بر این اساس بتواند موقعیت خود را حفظ کند)).[11]

در بحبوحۀ انقلاب اسلامی ایران خالاتیان در سمت سردبیری روزنامۀ آلیک فعالیت می کرد. از این رو، از تغییر و تحولات روزنامه های آن دوران و خصوصاً، روزنامه های چاپ تهران اطلاع کامل داشت و از آنجا که خود نیز مبارزی کهنه کار بود توانست روزنامۀ آلیک را به منزلۀ سخنگوی واقعی جامعۀ ارمنیان ایران در جریان انقلاب معرفی سازد. در سرمقاله ای که به قلم وی و با عنوان ((ارمنیان در انقلاب ایران)) به چاپ رسیده آمده:

((استقلال سیاسی و حفظ تمامیت ارضی کشور و همچنین رهایی از هر گونه وابستگی از فشار داخلی و خارجی یکی از ارکان مهمی است که ملت ایران در جریان انقلاب ایران کاملاً پیگیر آن هستند. ارمنیان نیز به عنوان ملتی آزادی خواه و ملتی که رنج ها و قتل عام های فراوانی را از سر گذرانده، قرن های متمادی در کنار هم وطنان ایرانی خود زندگی کرده و وفادار به ایران و کشوری که در آن زندگی می کردند بوده در کنار برادران مسلمان خود روزهای شاد و غمگین بسیاری را گذرانده اند، با کمال صبر و تحمل باید تمامی سختی هایی را که گریبان گیر ملت ایران است به جان و دل خریده و در کنار برادران خود باقی بمانند)).[12]

او در ادامه اضافه می کند:

((ما نیز به عنوان عضوی از این اجتماع باید مراقب دشمنان باشیم و بر علیه کسانی که می خواهند انقلاب ایران را به سمت و سوی دیگری سوق دهند کاملاً سریع عمل کرده و نگذاریم که ارزش و نقش ارمنیان در انقلاب ایران نادیده انگاشته شود)).[13]

و در پایان می نویسد:

((ارمنیان همواره برای حفظ استقلال سیاسی و تمامیت ارضی ایران سعی و تلاش خود را خواهند کرد)).[14]

خالاتیان که پس از انقلاب اسلامی در سمت نمایندۀ ارمنیان هم در مجلس خبرگان قانون گذاری و هم دورۀ اول مجلس شورای اسلامی به منزلۀ نمایندۀ ارمنیان تهران و شمال حضور فعال داشت، در مقالۀ ((قانون اساسی ایران و ما)) این طور می نویسد:

((مطمئناً تمامی جریان های سیاسی و اجتماعی درخواست های خود را در قانون اساسی مطرح خواهند کرد لیکن سعی ما بر این خواهد بود که قانون اساسی ایران بر اساس مردم سالاری پایه گذاری شود. بر این اساس نیز چند نکته مهم را در اینجا یادآوری می کنیم:

ـ ایرانیان به هر قوم و مذهبی که وابسته باشند باید از حقوق شهروندی کامل و یکسان برخوردار باشند.

ـ قوم ها و اقلیت های ایران باید آزادی کامل برای حفط زبان و فرهنگ خود را دارا باشند.

ـ اقلیت های مذهبی باید برای حفظ مراسم مذهبی و فرهنگی خود همچنین در مورد احوالات شخصیه آزادی کامل داشته و بر اساس قوانین و رسوم مذهبی خود به این امور بپردازند)).[15]

اما مهم ترین بحثی که هرایر خالاتیان در مقاله هایش به آن پرداخته مسئلۀ ارمنی است، موضوعی که او همواره به منزلۀ مهم ترین مسئلۀ ارمنیان به آن نگاه کرده. او در مقالۀ خود با عنوان ((مسئلۀ ارمنی و نفت)) با مطرح ساختن این بحث می نویسد:

((بر اساس معاهدۀ سِور و مرزبندی که توسط رئیس جمهور وقت آمریکا، ویلسون، برای مرز بین ارمنستان و ترکیه ترسیم شده از چهار ولایتی که بر اساس این معاهده باید ترکیه به ارمنستان واگذار کند در سه ولایت از این چهار ولایت؛ یعنی، ولایات ارزروم، وان و بیتلیس منابع غنی نفتی وجود دارد. لازم است مختصراً در مورد منابع نفت موجود در ارمنستان غربی اشاره کنیم زیرا که در این مورد بسیار کم گفته و نوشته شده است طوری که ارمنیان خود نیز تصور واضحی نسبت به این موضوع نداشته و واقف نیستند که مسئلۀ ارمنی ارتباط کامل با منابع نفت موجود در ارمنستان غربی و امپریالیزم جهانی داشته و دارد. اینجاست که منافع امپریالیزم جهانی با مسئلۀ ارمنی منافات داشته و همین امر رفع مسئلۀ ارمنی را به تعویق می اندازد. منابع نفتی ارمنستان غربی از لحاظ جغرافیایی در واقع ادامۀ منابع نفت موجود در جنوب ایران و در امتداد منابع نفتی عراق و دست آخر ارمنستان غربی (ترکیۀ کنونی) و باکو قرار دارد و همانند منابع نفتی ایران به صورت پراکنده در این بخش از ارمنستان وجود دارد. شاید این موضوع تعجب بسیاری را بر انگیزد که این قسمت از ارمنستان تاریخی واقعاً در بر گیرندۀ ثروت و منابع نفتی بسیاری است)).[16]

خالاتیان در ادامۀ این بحث، در سرمقالۀ دیگری، در بخش ((نفت و امپریالیزم جهانی)) می نویسد:

((ترکیه با بخشیدن و دادن قول منابع نفتی ارمنستان غربی به آمریکایی ها و امپریالیزم جهانی می خواهد آنها را راضی نگه داشته که در قبال آن از پیگیری مسئلۀ ارمنی و حقوق حقۀ ملت ارمنی گذشته و آن را پایمال کنند)).[17]

در مقالۀ ((استراتژی جدید))، که نمونه ای از تفکرات نوگرای اوست، می نویسد:

((… تا سال 2000م فرصت زیادی نداریم. اگرتا شروع قرن بیست و یک مسئلۀ ارمنی حل نشده باشد، برای ما بسیار دشوار خواهد بود که با همان روش ها و سلاح های گذشته به پیکار خود ادامه دهیم. روش های قرن بیستم نه تنها برای جامعۀ جهانی بلکه برای نسل جدید ارمنیان نیز غیر قابل استفاده خواهد بود)).[18]

خالاتیان در مقالۀ ((مسئلۀ ارمنی و نشریات بیگانه)) به منظور حفظ نظر دیگران در مورد مسئلۀ ارمنی و انتقال آن به نسل آینده آورده:

((در نشریات بین المللی و همچنین ایران، خصوصاً، از 1975م به بعد شاهد چاپ مقالات و اخبار بسیاری در مورد روند پیگیری ارمنیان در جهت حل مسئلۀ ارمنی هستیم که برخی از آنان برخوردی منفی با مسئلۀ ارمنی داشته اند. اگر تمامی این مقالات در مورد مسئلۀ ارمنی گردآوری و در یک منظومه به چاپ برسد، در جهت روند پیگیری مسئلۀ ارمنی بسیار مفید واقع خواهد شد. بجاست که مقالات چاپ شده در نشریات فارسی زبان به زبان ارمنی برگردانده و به نسل های آینده منتقل شوند)).[19]

او همچنین در مقالۀ ((قتل عام ارمنیان از دیدگاه مسئلۀ ارمنی)) می نویسد:

((…. باید که تمامی تلاش ها و پیکار ما برای حل مسئلۀ ارمنی به جنبشی که کل ارمنیان را در خود در برگیرد تبدیل شود. اگر جنبش ما در این مرحله بماند و به جنبشی مردمی برای به دست آوردن حقوق حقۀ ارمنیان تبدیل نشود، تمامی تلاش ها و فعالیت هایی که تا کنون انجام شده است بی نتیجه خواهد ماند. پس ما ناگزیر هستیم که نگاهی نو به مسئلۀ ارمنی انداخته و تمامی سعی و تلاش خود را در راستای اهمیتی که قتل عام ارمنیان برای حل مسئلۀ ارمنی دارد به کار گرفته و استفاده کنیم)).[20]

خالاتیان کتاب های بسیاری را ترجمه کرده است. اسماعیل رائین در مقدمه ای که بر کتاب حماسۀ یپرم، ترجمۀ خالاتیان، نوشته با تجلیل از چاپ چنین کتاب هایی آورده:

((انتشار این گونه آثار به زبان فارسی، ارمنی یا هر زبان دیگری گذشته از اینکه به صورت رسالت و وظیفۀ ملی و اخلاقی بر عهدۀ نسل حاضر ارمنیان قرار دارد به طور کلی خدمتی است به تاریخ ایران، به ویژه، تاریخ قرون اخیر که هنوز تیرگی ها و آشفتگی های بسیاری بر گوشه و کنار آن سایه افکنده است)).[21]

خالاتیان خود در مقدمه ای که با عنوان ((ارمنیان و نهضت مشروطۀ ایران)) بر ترجمۀ حماسۀ یپرم نوشته آورده است:

((پیداست که موقعیت خاور نزدیک و شرق میانه محاط در محیط اوضاع و احوال کلی جهان آن روزین و متأثر از رویدادهای جهانگیر دوران انتقالی دو سدۀ نوزده و بیست قرار داشت و سران ایران و ارمن نمی توانستند و نمی بایست از آن رخدادهای تعیین کنندۀ جهانی غافل بمانند یا به دور باشند….)).[22]

هرایر خالاتیان، به منزلۀ شخصیتی که منافع و آیندۀ ایران را گرامی می داشت و دارای جایگاهی والا در نزد وی بود، در آخرین مقالۀ خود در روزنامۀ آلیک تحت عنوان ((استقلال ایران و دمکراسی)) در خصوص اولین انتخابات ریاست جمهوری ایران می نویسد:

((رئیس جمهور ایران باید شرایط کامل را برای استقلال سیاسی ایران فراهم کند. تمامی سعی و تلاش خود را برای احیای دمکراسی به کار گرفته، در نتیجه، باید پیکار ضد امپریالیستی خود را ادامه داده و بر علیه فعالیت های امپریالیزم و مقابله کامل از پا ننشیند)).[23]

او مقالۀ خود را با این درخواست از رئیس جمهور آیندۀ ایران به پایان می برد:

((انتظار داریم که رئیس جمهور جدید ایران کشور را در روند و جریان کامل استقلال سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بر روی ستون هایی استوار قرار داده و استقلال کامل خود را نیز در مقابل فشارهای داخلی و خارجی حفظ کند)).[24]

برای تهیۀ این مقاله و آشنایی با مهم ترین خصوصیات فکری، نگرش ها و نحوۀ فعالیت های هرایر خالاتیان با مشکل کمبود منابع رو به رو بوده ایم چرا که متأسفانه نگارنده از نسلی که با هرایر خالاتیان از نزدیک آشنایی و ارتباط مستقیم داشته اند نبوده. برای رفع این مشکل از هم فکری چندین تن از دوستان و نزدیکان وی بهرۀ بسیار برده ایم، خصوصاً، سرکار خانم سدیک داویدیان، حقوقدان و سردبیر پیشین روزنامۀ آلیک و نیز مهندس آلبرت عجمیان و دیگر بزرگوارانی که کمال تشکر را از ایشان داریم. امید که این مقاله ترجمان و گویای افکار، نگرش ها و فعالیت های هرایر خالاتیان به منزلۀ روزنامه نگار، مترجم و محقق بوده باشد.

حفظ آثار گذشتگان و انتقال آن به نسل های آینده رکنی مهم در جوامع بشری است. امیدواریم در راستای تحقق این مهم و حفظ آثار هرایر خالاتیان، در آینده ای نزدیک، شاهد چاپ منظومه ای به همین نام از آثار وی باشیم.

منابع:

خالاتیان، هرایر. حماسۀ یپرم. تهران:جاویدان، 1354.

((روح در مقابل تاریخ)). آلیک. 9ژانویۀ 1952.

((سوسیالیزم و مذهب)). آلیک. 12 فوریۀ 1960.

((نماینده های ایرانی و ارمنی در کنفرانس سوسیالیزم بین الملل)). آلیک. 5 دسامبر 1961.

((تاریخ بن بست ندارد)). آلیک. 15 فوریۀ 1962.

((کیهان دربارۀ آلیک)). آلیک. 17 فوریۀ 1962.

((وزیر کشاورزی و سوسیالیست های ایران)). آلیک. 22 فوریۀ 1962.

((بازدید از روستایی ارمنی نشین)). آلیک. 24 فوریۀ 1962.

((در مورد مقالۀ دکتر ارسنجانی)). آلیک. 4 مارس 1962.

((بورژوازی ایران در راه شکل گیری)). آلیک. 6 مارس 1962.

((ماهنامۀ آلیک)). آلیک. 26 مارس 1962.

((سوسیالیزم و کشورهای عقب مانده)). آلیک. 5 آوریل1962.

((چگونه مشکل روستاییان آزاد شده از کار را حل کنیم)). آلیک. 28 آوریل 1962.

((سوسیالیزم در ایتالیا)). آلیک. 28 آوریل 1962.

((ناسیونالیزم روسی)). آلیک. 4 ژوئن 1962.

((سینمای ایران و ساموئل خاچیکیان)). آلیک. 11 ژوئن 1962.

((باید به عنوان دانشجو در کلاس دکتر هوانسیان شرکت کنم)). آلیک. 23ژوئن 1962.

((کنفرانس بین المللی سوسیالیزم بین الملل در اوسلو)). آلیک. 4 ژوئیه 1962.

((ارمنیان و سینمای ایران)). آلیک. 27 ژوئیه 1962.

((پنجمین کنفرانس احزاب سوسیالیست شش کشور بازار مشترک)). آلیک.2 ژانویۀ 1963.

((پایان توهم بزرگ)). آلیک.10 آوریل 1963.

((بحران بیکاری در ایران)). آلیک. 2 مه 1963..

((دو مرحوم مارکس و مارکسیزم)). آلیک. 5 مه 1963.

((اروپا آری یا خیر)). آلیک. 14 مارس1963.

((سیاست داخلی اتحاد جماهیر شوروی قبل و بعد از استالین)). آلیک. 24 آوریل 1963.

((ساختار اجتماعی اتحاد جماهیر شوروی)). آلیک. 29 ژوئیه 1963.

((نیروهای سوم، چهارم و…)). آلیک. 4 اوت 1963.

((نکاتی در مورد نیروهای بین المللی)). آلیک. 5 اوت 1963.

((آمریکا، غرب و پیکار ملت های در بند)). آلیک. 10 اوت 1963.

((مناقشات چین و اتحاد جماهیر شوروی)). آلیک. 9 نوامبر1963.

((توانایی انسانی و بحران اقتصادی)). آلیک. 5 دسامبر 1963.

((چرا قانون در برابر قاچاقچیان ضعیف عمل می کند)). آلیک. 5 دسامبر 1963.

((ساختار نیروی سوم)). آلیک. 11 اوت 1963.

((ارمنیان و تلویزیون ایران)). آلیک. 28 مارس 1965.

((ارمنیان و هویت ملی ارمنی)). آلیک. 18 مه 1965.

((بیداری)). آلیک. 25 مه 1965.

((زندگی در راه باستانی رم)). آلیک. 10 ژوئن 1965.

((آرمان و ویگن)). آلیک. 12 ژوئن 1965.

((آرامائیس هوسپیان (آرمان)، شهروند نمونۀ لوس آنجلس)). آلیک. 14 سپتامبر1965.

((شمای ترکیۀ جدید)). آلیک. 13 دسامبر 1965.

((ساختار مخلوط اقتصاد ترکیه)). آلیک. 14 دسامبر 1965.

((مسلمانان)). آلیک. 2 ژانویۀ 1966.

((در مورد علوم اجتماعی)). آلیک. 11 ژانویۀ 1966.

((علمی)). آلیک. 22 ژانویۀ 1966.

((حق الزحمه و حقوق در کشورهای گوناگون)). آلیک. 28 فوریۀ 1966.

((محاکمه رهبران سوسیالیست ایران)). آلیک. 19 مارس 1966.

((زیگموند فروید در دنیای کمونیزم و کونسرواتیزم)). آلیک. 4 ژوئن 1966.

((کمونیست ها و سوسیالیست ها در مقابل هم)). آلیک. 7 ژوئن 1966.

((چه چیزی انتظار داشته باشیم)). آلیک. 13 ژوئن 1966.

((از جهان سوسیالیزم)). آلیک. 28 ژوئن 1966.

((مرکز مطالعات سوسیالیزم)). آلیک. 27 اکتبر 1966.

((هویت ارمنیان و مسئلۀ ارمنی)). آلیک. 19 نوامبر 1966.

((انقلاب ناتمام)). آلیک. 14 مارس 1970.

((هربرت مارکیوز در مورد فرویدیزم و مارکسیزم)). آلیک. 27 ژانویه 1970.

((مسئلۀ ارمنی و نفت)). آلیک. 8 ژوئن 1977.

((تاریخ جنگ)). آلیک. 20 فوریۀ 1977.

((مرداب)). آلیک. 20 اکتبر 1978.

((ترکیه بین امپریالیزم جهانی)). آلیک. 31 اکتبر 1978.

((ترکیه در خدمت امپریالیزم جهانی)). آلیک. 4 نوامبر 1978.

((ارمنیان و انقلاب ایران)). آلیک. 3 فوریۀ 1979.

((جنبش انقلابی ایران و جنبش مردمی ارمنیان ایران)). آلیک. 6 مارس 1979.

((ارمنیان و قانون اساسی ایران)). آلیک. 20 مارس 1979.

((حرف ما به مردم)). آلیک. 22 ژانویۀ 1979.

((مسئلۀ ارمنی و نشریات بیگانه))، ویژه نامۀ پنجاهمین سالگرد چاپ روزنامۀ آلیک. آلیک.1360.

((استراتژی جدید)). ویژه نامۀ هفتاد و پنجمین سالگرد چاپ روزنامۀ آلیک. آلیک. 1375.

((قتل عام ارمنیان از دیدگاه مسئلۀ ارمنی)). ویژه نامۀ قتل عام ارمنیان. آلیک. 1978.

((بیوگرافی هرایر خالاتیان)). آلیک. 31 ژوئیۀ 1979.

 پی نوشت ها

1- آلیک (19 ژانویۀ 1952).

2- آلیک (18 مه 1965).

3- آلیک (27 ژوئیه 1962).

4- آلیک (28 مارس 1965).

5- از 1974م سازمان های سیاسی ارمنیان در جهان با به کار گرفتن گروه هایی مسلح و ترور نمایندگان و سفرای ترکیه در کشورهای مختلف و عملیات انتحاری توانستند نظر جهانیان را به قتل عام ارمنیان و مسئلۀ ارمنی جلب کنند.

6- آلیک (13 ژوئن 1966).

7- همان جا.

8- آلیک (27 اکتبر 1966).

9- آلیک (19 نوامبر 1966).

10- آلیک (29 اکتبر 1978).

11- آلیک (4 و7 نوامبر 1978).

12- آلیک (3 فوریۀ 1979).

13- همان جا.

14- همان جا.

15- آلیک (20مارس1979).

16- آلیک (6 سپتامبر 1977).

17- آلیک (2ژانویۀ 1980).

18- ویژه نامۀ هفتاد و پنجمین سالگرد چاپ روزنامۀ آلیک (1375).

19- ویژه نامۀ پنجاهمین سالگرد چاپ روزنامۀ آلیک (1360).

20- آلیک، ویژه نامۀ قتل عام ارمنیان (1978).

21-  هرایر خالاتیان، حماسۀ یپرم (تهران: جاویدان،1354)، ص14.

22-  همان، ص26.

23- آلیک (22 ژانویۀ 1980).

24- همان جا.

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 48
سال سیزدهم | تابستان 1388 | 152 صفحه
در این شماره می خوانید: