 قره کلیسا دیر تادئوس مقدس یا قره کلیسا در شمال غرب ایران، در شهرستان ماکو، از توابع سیاه چشمه، در استان آذربایجان غربی و در انتهای دشت چالدران، در کنار روستای قره کلیسا، قرار دارد. در 48م، دو تن از حواریان حضرت مسیح، به نام های تادئوس و بارتقیموس قدیس، برای تبلیغ دین مسیحیت به منطقۀ جنوب فلات ارمنستان آمدند.در66م، تادئوس مقدس به همراه ساندوخت، دختر پادشاه و تنی چند، که به دین مسیحیت ایمان آورده بودند، به دستور پادشاه وقت ارمنستان دستگیر شدند و پس از شکنجه به شهادت رسیدند و تادئوس مقدس در مکان فعلی دیر مدفون شد. از آنجایی که وقایع مربوط به این دوران طی مقاله ای در شمارۀ 29 فصلنامۀپیمان به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته[1] لذا در این نوشتار، برای جلوگیری از تکرار مطالب به بررسی تاریخ این دیر پس از قرن چهارم میلادی پرداخته ایم.همچنین، سعی کرده ایم با مختصر نگاهی به نقش برجسته های کلیساهای دیر تاریخ معماری آن را مورد بررسی قرار دهیم و مقایسه ای نیز با معماری دیگر کلیساهای ارمنی داشته باشیم. دیر تادئوس مقدس برای مسیحیان، بالأخص، ارمنیان دارای ارزش مذهبی بسیاری است زیرا اولاً تادئوس مقدس، که در این دیر مدفون شده، از شاگردان حضرت مسیح بوده و دوم آنکه وی و بارتقیموس مقدس بنیان گذاران کلیسای ارمنی هستند و به همین علت هم از زمان شهادت و به خاک سپاری آن حضرت در این مکان مزار وی به صورت یکی از زیارتگاه های مهم ارمنیان در آمد و بعدها، نیز با رسمیت یافتن دین مسیح در بین ارمنیان، در 301م، این محل جزو اولین مکان هایی بود که در آن کلیسایی کوچک بنا شد.از جزئیات معماری این کلیسا، که به دست گریگور لوساوریچ[2] ساخته شده، اطلاعی در دست نیست، اما در خصوص بنای کلیسا یکی از یاران وی و اولین اسقف دیر کاراپت مقدس، در منطقۀ فعلی موش ترکیه، به نام زنوب گلاک،[3] در کتاب تاریخ دارون[4]، به این موضوع اشاره کرده است.از قرن نهم میلادی به بعد روایت های بسیاری از مورخان ارمنی در مورد وقایع مربوط به دیر تادئوس مقدس به جا مانده، از جمله طوما آرزرونی،[5] مورخ قرن دهم میلادی، در خصوص این دیر نوشته:  شمایل تادئوس مقدس ((شاهزاده تادئوس نامه ای خدمت اسقف خاندان آمادونی[6] فرستاد که در آرامگاه تادئوس قدیس در آرتاز[7] می نشست)).[8] این مطلب بیانگر دو واقعیت است:اول اینکه به جای کلیسای کوچکی که در قرن چهارم میلادی بنا شده بود دیری با امکانات وسیع برای اقامت اسقف و راهبان در این محل وجود داشته که احتمالاً طی قرن نهم یا دهم میلادی آن را بنا کرده بودند و دوم اینکه دیر اسقف نشین بوده که این مطلب نیز گواه بر اهمیت آن است. در قرن سیزدهم میلادی، به دنبال کشمکش های کلیسای ارمنی با پاپ، رهبر کاتولیک ها، جاثلیق وقت کلیسای ارمنیان، کاتولیکوس کنستانتین اول بارتسربرتسی،[9] طی فرمانی اسقف نشینی در دیر تادئوس را تثبیت کرد و به پدر هوسپ، اسقف دیر، در امر مرمت و بازسازی بنای دیر، که پیش تر به دنبال تهاجمات ویرانگر سلجوقیان دچار صدماتی شده بود، یاری رساند.در این خصوص گیراگوس گانزاکسی،[10] مورخ ارمنی، می نویسد: ((….راهب دیر با کسب اجازه از فرماندۀ سپاهیان مغول، به نام اناگوراک نوین،[11] کلیسا را بازسازی کرد و در قسمت غربی آن، پیش تالار یا گاویت[12] را ساخت.همچنین، ساختمان های مختلف مجموعۀ دیر را مرمت کرد.سپس، مراسم تحلیف کلیسا را به جای آورد و راهبان تازه ای را دور خود گرد آورد)). گانزاکسی می افزاید: ((در 1247م، کنستانتین کاتولیکوس شریف به دست خادم خود، تئودوس، رداهایی از پارچه های ابریشمی را، در رنگ های مختلف و از بافته های گران قیمت، به منزلۀ هدیه برای دیر ارسال کرد تا درمراسم پاداراگ[13] مورد استفاده قرار گیرد)). جاثلیق طی بخشنامه ای، که با هدایا ارسال کرده بود، کلیۀ شهرها و آبادی های اطراف دیر تادئوس قدیس را موقوفۀ آن اعلام کرد.این فرمان به غیر از اهمیتی که برای خود دیر داشت بیانگر آن بود که دیر مرکز رهبری کلیساهای ارمنیان در منطقۀ آذربایجان فعلی خواهد بود.به این ترتیب، این فرمان را می توان سرآغاز تأسیس خلیفه گری ارمنیان آذربایجان تلقی کرد. به دستور پاپ، در 1293م، مبلغان مذهبی دومنیکن و فرانسیسکن با کسب اجازه از خان مغول و تحت حمایت های وی برای تبلیغ و اشاعۀ مذهب کاتولیک در بین ارمنیان و نیز استیلا بر دیر تادئوس مقدس در این منطقه مستقر شدند که این امر کشمکش های مذهبی بسیاری را با کلیسای ارمنی در پی داشت. آنان، که در ابتدای فعالیت خود موفق به جلب حمایت مسئول دیر تادئوس مقدس، اسقف زاکاره، شده بودند، با عکس العمل شدید مراکز مذهبی ارمنیان، به خصوص، دیرهای داتو[14] و گلازور[15] مواجه و به ناچار، در1340م، مجبور به ترک دیر تادئوس مقدس شدند و فعالیت های خود را در دیر مریم مقدس (دزور دزور)[16] متمرکز ساختند.پس از آن نیز به منطقۀ نخجوان نقل مکان کردند. دیر تادئوس در 1319م بر اثر زلزله کاملاً ویران شد و به روایتی 75 نفر از راهبان آن نیز جان خود را از دست دادند اما به علت اهمیت این دیر اسقف زاکاره مجدداً اقدام به بنای کلیسایی جدید در محل کلیسای اولیه کرد.بنابر نوشتۀ دیوار داخلی ضلع شمالی کلیسای سیاه رنگ عملیات بازسازی ده سال به طول انجامید و در1329م به پایان رسید.در1641م، بار دیگر بر اثر زلزله خساراتی سنگین به بنای دیر وارد آمد که در1650م به همت اسقف مگردیچ ماکوئی و حمایت جاثلیق فیلیپوس آغباکسی[17] مرمت شد.مورخ ارمنی، آراکل داوریژتسی،[18] در خصوص مرمت و بازسازی ساختمان دیر می نویسد: ((در ایام کاتولیکوسی فیلیپوس، دیر تادئوس قدیس، که در روستای ماکو از منطقۀ آرتاز واقع است، مجدداً بازسازی شد زیرا تمامی بناهای آن ویران شده بود.در این هنگام، راهبی به نام مگردیچ به همراهی راهبان و روحانیان خود، که همگی از همان روستای ماکو بودند، با اینکه بی بضاعت و از مال دنیا بی بهره بودند، دست به کار شدند و مرمت دیر را آغاز کردند.آنها نخست شروع به ساختن کلیسا کردند که تنها دیوارهای سمت شرق و شمال آن باقی مانده بود و دیگر هیچ.آنها تمامی دیوارها را تا نوک گنبد از درون و بیرون با سنگ های خوش تراش محکم و زیبا از نو چیدند.کار ساختمان کلیسا در 1650م به پایان رسید.بعد از اتمام کار کلیسا، آنها شروع به ساختن گاویت با سنگ خوش تراش و آهک کردند که این نیز در 1653م پایان یافت)). در اوایل قرن نوزدهم میلادی (1810م)، اسقف سیمون بزنونی،[19] که خود را نامزد جاثلیقی کرده بود، پس از شکست در انتخابات از اجمیادزین خارج شد و به دیر تادئوس مقدس آمد تا با حمایت عباس میرزا و با هدف انتقال رهبری مذهبی ارمنیان از اجمیادزین به دیر تادئوس مقدس امکانات این مرکز مذهبی را گسترش دهد.وی، که به علت وجود آرامگاه تادئوس مقدس در این مکان به موفقیت برنامۀ خود اطمینان داشت، با کمک های مالی عباس میرزا اقدام به بنای قسمت غربی کلیسا با پلان کلیسای اجمیادزین کرد اما به علت تحولات 1820م و متعاقب آن انتقال اسقف سیمون از دیر تادئوس مقدس به کلیسای توما در نخجوان کار ساختمان قسمت غربی ناتمام ماند.در مورد بنای این قسمت از دیر دو سنگ نوشته بر بالای سردر ورودی غربی کلیسا قرار دارد که در بالا متن دستور فتح علی شاه به زبان فارسی و در پایین نوشتۀ اسقف سیمون بزنونی به زبان ارمنی آمده.جزئیات متن سنگ نوشتۀ فارسی به قرار زیر است:
دل به تنگ آمد چو روح الله ز تن از امهات میل آبا کرد چندی باز مادرزاد گشت از یکی اصحابه، طاطاوس نام، این سجده گاه گشت آباد و خراب از چرخ بی بنیاد گشت تا زمان دولت فتح علی شه آنکه او همچو ابر دُرفِشان دست عطایش راد گشت از ولی عهدش شهنشاه جهان عباس شاه کو به گیتی شهره در انصاف و عدل و داد گشت آنکه بس ویرانه ها چون کوفه در ایران زمین فی المثل در عهد عدلش غیرت بغداد گشت جز دل ویران من کو قابل تعمیر نیست هر خرابی را که دیدی در جهان آباد گشت کرد از نو این کهنه ویرانه را آباد او هم خدا راضی و هم روح بانی شاد گشت چون ز فرمان وی و اقدام استادان چند سخت تر از آهن و محکم تر از فولاد گشت گفت این مصرع پی تاریخ تعمیرش نوا وانکِ طاطاوس باز از داد شه آباد گشت در دوران پایانی جنگ جهانی اول و متعاقب تجاوز نیروهای عثمانی به خاک ایران و رسیدن آنان به دشت چالدران روستاییان اطراف با پناه آوردن به داخل حصارهای دیر توانستند به مدت پانزده روز در مقابل ارتش عثمانی مقاومت کنند. تا زمان عقد پیمان ترکمن چای به علت وجود تعداد زیادی روستای ارمنی نشین در اطراف دیر تادئوس مقدس این دیر بسیار فعال بود و راهبان زیادی در آن اقامت داشتند اما پس از کوچ دسته جمعی ارمنیان، هرچند تا زمان ترک آخرین ارمنیان این منطقه در 1946م/1325ش دیر به فعالیت خود ادامه داد، نتوانست اهمیت قبلی خود را حفظ کند به خصوص اینکه خلیفه گری ارمنیان آذربایجان در 1830م به شهر تبریز منتقل شده بود.با کوچ آخرین ارمنیان این منطقه در 1946م/ 1325ش، آخرین راهب قره کلیسا به نام اسقف پطروس غازاریان نیز دیر را ترک گفت و در شهر تبریز اقامت کرد و در نتیجه دیر مدت زمانی متروکه ماند.  قره کلیسا در ایام زیارت در 1333ش، با همت خلیفه گری ارمنیان آذربایجان برنامۀ زیارت سالیانه از این مکان مقدس مجدداً احیاء شد که تا به امروز هم ادامه دارد.به این ترتیب، با برگزاری برنامۀ زیارت سالیانه مراسم مذهبی ای که قرن ها مسیحیان منطقه و به خصوص، ارمنیان طی مراسمی ویژه آن را اجرا می کردند، حفظ شد. همان گونه که گفتیم دیر تادئوس مقدس یا قره کلیسا برای ارمنیان دارای اهمیت مذهبی خاصی است و به همین علت نیز دو بار آن را برای رهبری کل کلیساهای ارمنی در نظر گرفتند که هر دو بار هم این تصمیم با شکست مواجه شد.در زمان حکومت استالین، در اتحاد جماهیر شوروی و به دنبال سیاست های ضد دینی وی مجدداً اندیشۀ انتقال مرکز مذهبی ارمنیان از شهر اجمیادزین به قره کلیسا قوت گرفت اما به دنبال کشته شدن جاثلیق و تحولات بعدی به فراموشی سپرده شد. از آنجایی که قره کلیسا در مکانی قرار گرفته که قرن ها محل تلاقی اقوامی با فرهنگ ها و مذاهب مختلف بوده همواره اهمیتی بسزا برای حکام محلی و گاه حکومت مرکزی داشته. قره کلیسا چندین دهه است که به منزلۀ میراث ملی ایران به ثبت سازمان میراث فرهنگی رسیده و این سازمان هر ساله مبالغی را برای حفظ و مرمت آن هزینه می کند.همچنین، با تلاش های این سازمان قره کلیسا در 1386ش به منزلۀ میراث جهانی در فهرست آثار سازمان یونسکو به ثبت رسید. قره کلیسا در مساحتی به ابعاد بالغ بر110 در 53 متر از دو بخش مذهبی و مسکونی تشکیل شده که جملگی در بین دیوارهایی با برج های دایره شکل با سنگ لاشه از جنس بازالت محصور شده اند.این دو بخش را دیواری داخلی از یکدیگر جدا می کند که دری بین این دو محوطه برای برقراری ارتباط تعبیه شده است.کلیسای دیر در محوطۀ شرقی قرار دارد و در چهار طرف آن و قسمت داخلی حصارها اتاق هایی متعدد برای سکونت اسقف و راهب ها بنا شده است.حصارها و برج ها به علت شیب محل در سمت شمال، جنوب و شرق پنج متر و در سمت غرب هشت متر ارتفاع دارند. برای سهولت در دفاع از دیر دیوارهای خارجی حصارها حدود 5/1متر بالاتر از سطح بام قرار گرفته اند.حصارهای دیر نه تنها برای تأمین امنیت دیر بلکه برای حمایت از ساکنان روستاهای مجاور در برابر تهاجمات و تاخت و تازهای متعدد سارقان نیز به کار گرفته می شده اند. محوطۀ غربی دیر تادئوس از محوطۀ شرقی کمی کوچک تر و در سمت جنوبی، دارای مجموعۀ کارگاه روغن کشی است.از موقعیت برج جنوب غربی دیر و شکل اتصال حصار جنوبی محوطۀ غربی به آن معلوم می شود که کارگاه روغن کشی بعدها به مجموعه اضافه شده است. دروازه های هر دو محوطه در حصار غربی گشوده می شوند به طوری که رو به روی هم قرار می گیرند و محور آنها ورودی غربی کلیساست.در زمان بنای برج ناقوس از آنجایی که فضای موجود بین برج و اتاق های حصار غربی محوطۀ شرقی بسیار کم بوده لذا اتاق های دو طرف دروازۀ دیوار میانی را تخریب کرده اند تا فضای بیشتری به وجود آید.به غیر از دروازه های اصلی یک ورودی دیگر نیز در قسمت جنوبی حصار محوطۀ شرقی دیر قرار دارد که در حال حاضر از این ورودی استفاده می شود.
دیر تادئوس مقدس با داشتن چنین پلان و نظام دفاعی ای به آن دسته از دیرهای قلعه ای شکل ارمنستان تعلق دارد که در قرن هفدهم میلادی ساخت آنها رواج داشته است.طی قرن هفدهم صومعه هایی در ارمنستان به صورت دیر قلعه ساخته شدند که برای نمونه می توان از دیرهای آختالا[20] و هاقباد،[21] آماراس[22] و خور ویراب[23] نام برد.[24] دیر تادئوس مقدس از جملۀ این نوع بناها محسوب می شود.دیر قلعه ها همگی دارای شکلی یکسان هستند که عبارت است از محوطه ای مستطیل یا تقریباً مربعی شکل که دور آن را حصارهایی فراگرفته و با برج هایی مدور یا نیمه مدور در گوشه های خود احاطه شده اند و در داخل محوطه ها نیز حجره هایی مسکونی یا کاربردی ساخته اند.کلیسای دیر هم در مرکز محوطه و به صورت مستقل قرار دارد.برخی از این دیر قلعه ها همچنین دارای برج ناقوس یا پیش تالار (گاویت) هستند.  گنبد های قره کلیسا همان گونه که در بالا یادآور شدیم در محل آرامگاه تادئوس مقدس ابتدا نمازخانه ای بنا کرده بودند که طی قرون بعدی تبدیل به دیر و نیز بر اثر زلزلۀ 1319م به کلی ویران شد.کلیسای جدید را با استفاده از سنگ سیاه در محل قبلی کلیسای ویران شده بنا کردند و قسمت سفید رنگ کلیسا نیز در 1810م ساخته شد. الحاق دو کلیسای سفید رنگ و سیاه رنگ به یکدیگر که دارای اسلوب های معماری کاملاً متفاوتی هستند به حدی با مهارت صورت گرفته که به شکلی یکپارچه جلوه می کند.تشابه حجمی به کار رفته در دو گنبد بنا، که یکی سیاه و دیگری سفید رنگ و به شکل هرمی دوازده ضلعی است، سبب شده تا ناسازگاری در تفاوت حجم دو قسمت بنا به چشم نیاید.لازم به ذکر است به غیر از کلیساها، که با سنگ های خوش تراش بنا شده اند، کلیۀ ساختمان های دیر را نیز با سنگ لاشه ساخته اند. از ادغام این دو کلیسا با اسلوب های معماری متفاوت شیوۀ معماری جدیدی به وجود آمد که در نوع خود منحصر به فرد است و اولین نمونه از این نوع معماری به حساب می آید. کلیسای سیاه رنگ از نظر زمانی این کلیسا اولین کلیسای دیر است که به شیوۀ تالارهای گنبددار بنا شده.شیوۀ معماری این کلیسا دنبالۀ یکی از انواع اسلوب های معماری کلیساهای ارمنستان محسوب می شود.اولین نمونه از اسلوب تالارهای گنبددار مربوط به کلیسایی به نام بغوس بدروس مقدس، در قرن هفتم میلادی، در منطقۀ زوونی[25] ارمنستان است.این شیوه از معماری پس از قرن دهم میلادی تکامل و رواج بیشتری در کلیساسازی ارمنیان یافت.در واقع، در این شیوه از معماری، که شکل تکامل یافتۀ کلیساهای بازیلیک ستون دار است، ستون های داخلی به سمت دیوارهای شمالی و جنوبی عقب برده شده و به دیوارهای جانبی اتصال یافته اند.ویژگی خاص این شیوه آن است که در این اسلوب به جای ستون های مستقل حامل گنبد در داخل فضای کلیسا از دو جفت ستون ستبر متصل به دیوارهای شمالی و جنوبی استفاده شده که در نتیجه فضای درونی یکپارچه و وسیعی را ایجاد می کند. در مرحلۀ بعدی پیش رفت معماری ارمنی، طی قرون دهم تا چهاردهم میلادی، از طول تالار گنبددار کاسته شد و ستون دیواری سمت شرقی تالار با دیوارهای محراب انطباق یافت و از داخل تالار حذف شد.به این ترتیب، تالارهای گنبددار دارای یک جفت ستون دیواری شد و گنبد بر روی دو ستون غربی و دیوارهای محراب قرار گرفت.کلیسای سیاه رنگ قره کلیسا نیز از این نوع بناهاست. در این نوع از کلیساها، گنبد درست در مرکز بنا قرار ندارد و بیشتر به سمت شرق بنا متمایل است.این ویژگی سبب شد تا به هنگام ساخت کلیسای سفید رنگ مشکلی در تخریب دیوار غربی کلیسای سیاه رنگ بروز نکند و عملاً، کلیسای سیاه رنگ تبدیل به محرابی گنبددار شود.
طبق سنت کلیساسازی ارمنیان هنگام بازسازی این کلیسا بین سال های 1319-1329م سنگ های حجاری شدۀ کلیسای قبلی در دیوارهای کلیسای جدید استفاده شد که تعدادی از این سنگ های حجاری شده را به وضوح می توان در دیوارهای شمالی و جنوبی مشاهده کرد. هرچند هنگام بازسازی مجدد کلیسای سیاه رنگ در1650م عملاً کلیسایی جدید بنا کردند پلان اولیۀ آن حفظ شد، به غیر از تزیینات خارجی آن که تحت تأثیر شیوۀ معماری قرن هفدهم ارمنی تغییر یافت بدین معنی که برای زیباسازی کلیسا، چه در دیوارهای اصلی و چه در ساق گنبد، از سنگ های چند رنگ با حجاری های زیبا استفاده کردند.ساق گنبد کلیسا، که از خارج دوازده ضلعی و از داخل استوانه ای شکل با چهار نورگیر است، از ردیف های افقی سنگ های تیره رنگ (سنگ بازالت) و سنگ های روشن (سنگ فلزیت زرد) با چیدمان یک در میان تشکیل شده. از همین طرح چند رنگ در طراحی نورگیرهای دیوارهای شمالی، جنوبی و شرقی کلیسا نیز استفاده شده اما از چگونگی تزیینات دیوار غربی و شکل ورودی آن اطلاعی در دست نیست. نورگیرهای دیوارهای شمالی و جنوبی دارای چهارچوب صلیبی شکلی اند و در دو طرف آن یک جفت نیمه ستون متکی بر نوار افقی، که دور تا دور کلیسا را دور می زند، قرار دارد.این نیمه ستون ها از بالا با قوسی با حجاری اشکال هندسی و با سنگ های روشن به یکدیگر متصل شده اند. نورگیر دیوار شرقی، که همچون دو پنجرۀ دیگر دارای قاب بندی صلیبی شکل با رنگ های تیره و روشن است، تزییناتی موزاییکی شکل دارد.این تزیینات سنگ هایی با رنگ های تیره و روشن هستند که آنها را به صورت ستاره در آورده اند.در دو سمت این تزیینات، دو قاب بندی چهارگوش یک اندازه وجود دارد که احتمالاً برای نصب لوحه یا حجاری به خصوصی قرار داده شده است. رنگ سنگ های به کار رفته در داخل و خارج دیوار شرقی کلیسا متفاوت است بدین صورت که سنگ های به کار رفته در دیوار خارجی تماماً تیره هستند در حالی که دیوار داخلی و قسمت بالایی محراب، همچون ساق گنبد آن، از ردیف های افقی سنگ های تیره و روشن با چیدمان یک در میان تشکیل شده است. به دور بنای کلیسا و در نیمۀ ارتفاع دیوار، نواری کمربندی با پروفیل ساده مشاهده می شود.در قسمت فوقانی ساق گنبد نیز، یک نوار کمربندی دیگر به صورت زنجیر گنبد را به طور کامل احاطه کرده است. از دیگر تزیینات کلیسای سیاه رنگ تزیینات سربندی است که عبارت اند از سه مدل کوچک گنبدی به صورت برج با ساق چند وجهی که بر قلۀ سربند نصب شده اند. در دو سمت شمالی و جنوبی محراب کلیسا اتاقک هایی کوچک وجود دارد که اتاقک شمالی دارای محراب اما اتاقک جنوبی فاقد آن است.طبق روایتی آرامگاه تادئوس مقدس در زیر محراب و نزدیک اتاقک جنوبی قرار دارد.بنابر سنت کلیساسازی ارمنی کف محراب اصلی به اندازۀ چهار پله از سطح تالار بالاتر است.این قسمت در 1793م به دست اسقف گئورگ مورد مرمت قرار گرفته و تزیینات روی محراب، که با سنگ ساخته شده، مربوط به این دوره است. پیش تالار (گاویت) بنابر نوشتۀ گیراگوس گانزاکتسی، هوسپ راهب، در 1247م، گاویتی در دیر تادئوس بنا کرده بود که در قسمت غربی کلیسای سیاه رنگ و به صورت چهارضلعی بوده که این بنا با ساخت قسمت سفید رنگ دیر در 1810م تخریب شد و اثری از آن برجای نمانده است. کلیسای سفید رنگ این کلیسا با سنگ های رسوبی سفید رنگ دشت ماکو ساخته شده.گنبد آن از خارج دوازده ضلعی و از داخل استوانه ای شکل با دوازده نورگیر است که بر روی چهار ستون با پلانی صلیبی شکل از جنس سنگ های بازالت خوش تراش تکیه دارد.گنبد کلیسای سفید رنگ فاقد هرگونه تزیینی است و با یک رنگ سنگ بنا شده.
اسقف سیمون بزنونی با هدف جایگزین کردن این دیر به جای کلیسای اجمیادزین[27] از پلان آن کلیسا استفاده کرد.او با حذف محراب در قسمت شرقی پلان کلیسای اجمیادزین و با تخریب قسمت غربی کلیسای سیاه رنگ و ملحق ساختن این دو به یکدیگر عملاً کلیسایی با شیوۀ معماری جدید بنا کرد که محراب آن همان کلیسای سیاه رنگ است. همان گونه که پیش تر گفتیم ساخت کلیسای سفید رنگ ناتمام باقی ماند اما شکل تکمیل شدۀ آن در دو حجاری روی کلیسا ترسیم شده.یکی از این نقوش تصویر حجاری شدۀ اسقف سیمون بزنونی بر روی دیوار شمالی است که با لباس و تاج و نشان پنج پر کاتولیکوسی، آتش دانی در دست راست و ماکت قره کلیسا در دست چپ تصویر شده.با بررسی جزئیات نقش ماکت کلیسا مشخص می شود که بر بالای محراب های پنج ضلعی، که در دیوارهای شمالی و جنوبی قسمت سفید رنگ قرار دارند، همچون کلیسای اجمیادزین مقدس، می بایست برج ناقوس ساخته می شد.  کلیسای صلیب مقدس اگرچه پلان قسمت سفید رنگ اقتباسی از کلیسای اجمیادزین است از نظر حجاری های دیوارهای خارجی تحت تأثیر کلیسای صلیب مقدس، در جزیرۀ آختامار دریاچۀ وان، در خاک فعلی ترکیه، قرار دارد با این تفاوت که در حجاری های کلیسای صلیب مقدس تمامی موضوعات مربوط به ارمنیان است در حالی که در کلیسای سفید رنگ قره کلیسا ترکیب و هماهنگی منحصر به فردی از تلفیق میراث هنر ارمنی و ایرانی و در مواردی نیز اشاره به موضوعات روز به چشم می خورد.در مورد نقش های به کار رفته نیز نقوش سردرهای ورودی کلیسا کاملاً از کلیسای صلیب مقدس اقتباس شده و نقوش درختان سرو نیز تحت تأثیر هنرهای تزیینی شهر شیراز قرار دارد. دیوارهای خارجی کلیسا در پنج ردیف با حفظ قطر در تمامی نقاط دیوارهای شمالی و جنوبی تزیین و کلیۀ این ردیف ها با نواری از پروفیل ساده از یکدیگر جدا شده اند.این پنج ردیف از پایین به بالا عبارت اند از: ردیف اول:این ردیف فاقد هرگونه حجاری است. ردیف دوم:در ردیف دوم، قاب بندی هایی در کنار یکدیگر قرار گرفته که در درون آنها تزییناتی با اشکال گیاهان حجاری شده است.بین این نقوش، تصویر درختان حیات، که به شکل درخت سرو طراحی شده، گل های لاله گون، گل های سرخ، عقاب های بال گشوده، آهوان و قرص خورشید که شیری در مقابل آن خوابیده، به چشم می خورد.در زوایای تقاطع قوس های این قاب بندی ها نیز انواع فرشتگان حجاری شده اند.تصاویر این فرشتگان را بر سردرهای ورودی نیز کنده کاری کرده اند.
ردیف سوم:این ردیف خود به دو ردیف مجزا تقسیم می شود.ردیف پایینی تماماً با تصاویر گیاهان کنده کاری شده است.در این نقوش، دو ساقۀ برگ دار پوشیده از گل از پارچ آب خارج شده و با درهم تنیده شدن با گل های پارچ کناری تشکیل ساقه ای تازه با گل های درشت داده.این نقوش، که از قرن هفدهم میلادی در ارمنستان متداول شد، پیامد برقراری ارتباط های نزدیک تجار ارمنی با کشورهای اروپای غربی و به خصوص، ایتالیاست. ردیف بالایی تحت تأثیر نقوش کلیسای جزیرۀ آختامار حجاری شده با این تفاوت که در حجاری آن کلیسا فقط از نقش گیاه مو استفاده کرده اند اما در نقوش کلیسای سفید رنگ گیاهان مختلفی به تصویر کشیده شده اند.در میان پیچک ها، تصاویری کنده کاری شده با 23 موضوع به چشم می خورد که برخی از آنها دو بار و برخی چهار بار بر روی دیوارهای شمالی و جنوبی تکرار شده اند. تصاویری که چهار بار آنها را تکرار کرده اند عبارت اند از:سر فیلی که با خرطوم خود ماهی بزرگی را نگه داشته، گربه سانی در حال پاره کردن حیوانی کوچک تر، فرهاد که زانو بر زمین زده و با کلنگ در حال کندن کوه است، لیلی و مجنون در کنار یکدیگر، سربازی نیزه به دست که افسار اسبی را در دست گرفته، تصویری از یک طاووس، شتری زین کرده درحالت نشسته، شکارچی ای که زانو بر زمین زده و تفنگ خود را به سوی یک آهو نشانه رفته، شخصی که عصایی در یک دست دارد و دست دیگرش را به سمت فرد دیگری که بر تخت نشسته دراز کرده، صحنه ای از طبیعت، زنی در حال دوشیدن یک گاو با گوساله ای در کنار او، شیر بالدار، شخصی با عمامه ای بر سر و سپر و شمشیری در دست در حال حمله به فرد خوابیده ای که او نیز دارای شمشیر و سپر است[28] و بالأخره نقش کلیسایی با برج ناقوس سه طبقه که احتمالاً نمایانگر تصویر کلیسای بزرگ تادئوس و برج ناقوس آن است.
تصاویری که دو بار تکرار شده اند عبارت اند از:مبارزه میان جانوران افسانه ای، قرص خورشید با تصویر انسانی در میان آن، سربازی خوابیده با تفنگی در کنارش در حالی که خرسی به وی حمله ور شده (این حجاری به موضوع روز؛ یعنی، حملۀ ناگهانی روسیه به ایران اشاره دارد)، تصویر دو پرنده، اژدهایی که سربازی را تا نیمه در کام خود فرو برده است در حالی که سرباز سعی دارد با شمشیرش به او ضربه بزند (این تصویر را بر روی دیوار برج ناقوس نیز می بینیم)، یک جانور افسانه ای شاخدار که چهارنعل به پیش می تازد، این نقش در آثار هنری اسلامی بسیار رایج است، کشتی ای بادبانی و شخصی که مشغول شنا در آب دریاست، تصویر دو گوسفند وحشی و صحنه ای مخدوش از جبرئیل که رو به سوی حیوانی زین شده با دم طاووس ایستاده. ردیف چهارم:این ردیف دارای 25 نقش حجاری شده است.اکثر قریب به اتفاق این نقوش شخصیت هایی را نشان می دهد که همگی به صورت تمام قد ایستاده اند، عصا یا کتابی در دست دارند و نمایانگر پیامبران کتاب مقدس هستند.از میان این نقوش تصاویر حضرت موسی، که لوحۀ ده فرمان را در دست راست خود گرفته (در دیوار جنوبی)، حضرت داوود با تاجی بر سر و چنگی در دست (در دیوار شمالی)، حضرت یوحنای تعمید دهنده (در دیوار جنوبی)، حضرت مریم به حالت ایستاده (در دیوار شمالی)، گریگور لوساوریچ مقدس با پوشش کامل اسقفی و عصای مخصوص کاتولیکوسی در دست (در دیوار جنوبی) و تصویر اسقف سیمون بزنونی، سازندۀ کلیسا (در دیوار شمالی) قابل تشخیص است.تمامی این نقوش با ستون نماهایی از یکدیگر تفکیک شده اند.
ردیف پنجم:این ردیف همچون ردیف اول فاقد هرگونه حجاری است. سردرهای کلیسا به شیوۀ سنتی معماری ارمنی ساخته شده اند به این صورت که ورودی غربی دارای قابی کنده کاری شده به شکل بافت است که در میان فرورفتگی ای منتهی به یک قوس دایره ای شکل قرار گرفته است.از بالای سردر نیز نواری سراسری از تزیینات عبور کرده است. بر روی سنگ سردر ورودی شمالی، تصویری کنده کاری شده از عزرائیل در حالی که اژدهایی در زیر پای او افتاده نقش بسته.در سمت چپ درِ ورودی، تصویر سرکیس مقدس سوار بر اسب و با نیزه ای در دست و در سمت راست ورودی هم، تصویر گئورگ مقدس در حال فرو بردن نیزه ای بر اژدها کنده کاری شده است. بر سنگ سردر ورودی جنوبی، تصویر عزرائیل، که ارواح مردگان را در ترازو گذارده، نقش بسته.در سمت راست ورودی نیز، نقش گئورگ مقدس و در سمت چپ آن نقش میناس مقدس سوار بر اسب حجاری شده است.
به غیر از این نقش ها، در اطراف ورودی ها و نورگیرها نیز از نقوش هندسی و گیاهی استفاده شده است.هریک از ورودی ها نیز دارای درهای چوبی با تزیینات هندسی بسیار زیبا هستند. بنابر سنت کلیساسازی ارمنیان کف کلیساها را با سنگ هایی خوش تراش به شکلی به خصوص می چیدند که این شیوه در هر دو کلیسا رعایت شده است.متأسفانه، کف اصلی کلیسای سفید رنگ به علت مرمت از بین رفته اما کف قدیمی کلسیای سیاه رنگ به همان شکل اولیه باقی مانده است. برج ناقوس ساختمان نیمه تمام برج ناقوس چهار ستونی، که می بایست شبیه برج ناقوس کلیسای اجمیادزین ساخته می شد، در قسمت غربی کلیسای سفید رنگ قرار گرفته.تزیینات برج ناقوس عملاً ادامۀ نوار دوم کلیسای سفید رنگ است.در قاب بندی های برج ناقوس تصویر دوازده شخصیت ملبس به لباس های پادشاهی و تاجی بر سر، که بر تختی بسیار زیبا نشسته اند، به چشم می خورد.این کنده کاری ها تماماً مشابه هم هستند. چهره ها فاقد شخصیتی جداگانه اند و هیچ نوشته ای نیز در خصوص هویت آنها وجود ندارد.در بخش زیرین ستون ها، بر دیواره های شمالی و جنوبی تزیینات مختلفی همچون گیاهان و تصاویر شیر دیده می شود.در حجاری های برج ناقوس، همانند دیوارهای شمالی و جنوبی کلیسای سفید رنگ، تحت تأثیر هنر ایرانی، از نقش درختان سرو نیز استفاده شده است.
در 1339ش، به منظور جلوگیری از وارد آمدن خسارت به برج ناقوس و تزیینات ورودی غربی بالای چهار ستون اصلی برج ناقوس مسقف شد. قره کلیسا در گذشته چندین ناقوس داشته که بزرگ ترین و زیباترین آنها ناقوسی بوده کار استادکاران ارمنی مسکو.این ناقوس، که آن را در 1886م ساخته و به دیر هدیه کرده بودند، متأسفانه در دورانی که دیر متروکه بوده به سرقت رفته است. به احتمال قریب به یقین با بررسی دقیق باستان شناختی در مناطق اطراف قره کلیسا آثار بسیاری از دل خاک خارج خواهد شد که وضعیت این منطقه را در دوران های مختلف مشخص تر خواهد ساخت.حال نیز آثار بسیار زیادی در اطراف کلیسا وجود دارد.در سمت شرقی رودخانه ای که در کنار قره کلیسا جاری است و بر روی بلندی تپه، قبرستان قدیمی دیر و روستاهای اطراف آن واقع شده. تعدادی کلیسا نیز جدای از یکدیگر در حوضۀ قره کلیسا وجود دارد که در نقشۀ ارائه شده پلان آنها و محل استقرارشان مشخص شده است.جملگی این کلیساها را با سنگ لاشه ساخته اند و در بعضی نقاط آنها مانند ورودی ها و قوس های سقف از سنگ های خوش تراش استفاده کرده اند. احتمالاً، این کلیساها پس از قرن هفدهم ساخته یا بازسازی شده اند و نگارنده اطلاعات دقیق تری از این کلیساها به دست نیاورده است.این بناها عبارت اند از:
1.کلیسای زاکارۀ مقدس بر روی بلندی سمت شمالی دیر و در پشت تپه، کلیسای زاکارۀ مقدس قرار دارد.پلان این کلیسا دارای تالار گنبددار است و گنبد آن نیز ارتفاع بسیار کمی دارد.کلیسا دارای یک ورودی در دیوار جنوبی است و در بالای ورودی آن، لوحه ای به زبان ارمنی نصب شده. این کلیسا به علت دفن اسقف زاکاره در کنار آن، در نیمۀ قرن چهاردم میلادی، به این نام معروف شده است. 2.ویرانه های کلیسایی کوچک بر روی بلندی سمت شمالی دیر و در مسیر حرکت به سمت کلیسای زاکاره، در دامنۀ شیب، ویرانۀ کلیسایی کوچک قرار گرفته.طبق شواهد احتمالاً در کنار این کلیسا دو کلیسای کوچک دیگر نیز وجود داشته که در حال حاضر آثاری از آنها بر جای نمانده است. 3.کلیسای ساندوخت بر روی بلندترین نقطۀ ارتفاعات شمالی دیر و در جنوب شرقی کلیسای زاکاره، کلیسای کوچک دیگری قرار دارد که به ساندوخت معروف است و به اشتباه گاهی آن را به دختر پادشاه ارمنستان نسبت می دهند. علت نام گذاری کلیسا به این اسم وجود مزار خواهر اسقف سیمون بزنونی در این محل است. وی، که در1810م برای دیدار برادر خود به این مکان آمده بود، در 1813م در همین محل فوت کرد.سنگ قبر او تا مدتی در کنار کلیسا قرار داشت اما بعدها کسانی آن را تخریب و نابود کردند. 4.کلیسای داخل روستا در داخل روستای واقع در سمت جنوبی قره کلیسا، ویرانه های کلیسایی وجود دارد که به صورت تالار گنبددار ساخته شده و در حال حاضر، روستاییان از آن به منزلۀ انبار و آغل استفاده می کنند.
5.کلیسای ساندوخت در سمت جنوبی دیر و بر سر راه قره کلیسا، در نوک تپه ای مرتفع، کلیسای دیگری قرار دارد که به روایتی محل دفن ساندوخت، دختر پادشاه ارمنستان، است.این کلیسا به صورت تالار گنبددار با یک گنبد کوچک و کم ارتفاع و بسیار شبیه به کلیسای زاکاره اما با ابعاد کوچک تر بنا شده و دارای یک ورودی در سمت شمالی است. پی نوشت: 1- گلناز عدل، ((کارا کلیسا یا دیر تادئوس قدیس))، پیمان، س8، ش29 (پاییز1383):20-29. 2- گریکور لوساوریچ کسی بود که با تلاش های وی مسیحیت در ارمنستان، در 301م دین رسمی اعلام شد. 3- Zenob Glak 4- Taron 5- Tovma Artsrouni 6- Amadouni 7- Ardaz نام ارمنی شهرستان ماکوی فعلی. 8- طوما آرزرونی، تاریخ خاندان آرزرونی (ایروان:بی نا، 2006م). 9- berdtsi – Bartse 1st Constantinr وی در سال های1221 1267م سمت جاثلیقی داشت. 10-Giragos Gandzaketsi(1202-1271) 11- AnagurakNwin 12- Gavit بنایی با پلان چهار گوش که سقف آن بر روی دو یا چهار ستون تکیه داشته و عمدتاً، در قسمت غربی کلیسا ساخته می شده است. 13- پاداراگ نوعی مراسم مذهبی به خصوص است که عمدتاً در روزهای یکشنبه در کلیساها برگزار می شود. 14- Datev این دیر در نزدیکی شهر گوریس(Goris) قرار دارد و هنوز هم فعال است. 15- Glazor این دیر، که در شمال شهر یغگنازور (Yeghegnadzor) قرار دارد، در سده های سیزدهم و چهاردهم میلادی یکی از مراکز علمی ارمنستان بوده است. 16- کلیسای مریم مقدس یا دزور دزور (Dzor Dzor)، که در کنار دریاچۀ سد بارون در شهرستان ماکو قرار دارد، بین سال های 1298 1314م ساخته شده است. این کلیسا به مدت دو قرن مرکز فعالیت مبلغان مذهبی کاتولیک در کل منطقه و همچنین از مراکز مهم علمی کلیسای کاتولیک در مشرق زمین محسوب می شد. 17- Philipos Aghbagesi وی بین 1632 1655م سمت جاثلیقی داشت. 18- Arakel Davrijets مورخ ارمنی قرن هفدهم میلادی.او در شهر تبریز به دنیا آمد و به همین علت نیز به داوریژتسی، که در زبان ارمنی به معنی اهل شهر تبریز است، معروف شد.وی در1670م در اجمیادزین درگذشت و در قبرستان همان شهر نیز به خاک سپرده شد.داوریژتسی تمامی وقایع مربوط به کوچ ارمنیان به دست شاه عباس صفوی و چگونگی استقرار آنان را در اصفهان و نیز وقایع پس از آن را در کتاب خود به تفصیل آورده است. 19- Simon Bznouni 20- Akhtala 21- Haghbad 22- Amaras 23- Khor Virab 24- دیرهای هاقباد و آختالا در شمال ارمنستان، دیر آماراس در جنوب منطقۀ قره باغ و در نزدیکی شهر هادروت و دیر خور ویراب در نزدیکی شهر آرداشاد، در غرب ارمنستان، قرار دارد. 25- Zovouni کلیسای بغوس بدروس زوونی در قرن چهارم میلادی، در نزدیکی شهر آباران، در ارمنستان بنا شد.ویرانه های این کلیسا هنوز هم در کنار دریاچۀ سد آباران باقی است. 26- پلان ارائه شده مربوط به یکی از کلیساهای دیر سالناباد (Salnabad) در نزدیکی شهر وان، در خاک ترکیۀ فعلی، است که در دهۀ 1960م کاملاً ویران شد. 27- Edjmiazin کلیسای اجمیادزین مقدس، که در شهری به همین نام، در غرب ایروان، قرار دارد، کلیسای جامع کل ارمنیان جهان است.این کلیسا به دست گریگور لوساوریچ بنا شده است. 28- بنا به تفسیری این صحنه صحنۀ مبارزۀ رستم و سهراب است. منابع: آجمیان، هایک.دیر تادئوس مقدس.[بی جا]:[بی نا]، 1959، ج1. آرزرونی، طوما.تاریخ خاندان آرزرونی.ایروان:[بی نا]، 2006. حسراتیان، مراد.مجموعه مقالات.ایروان:[بی نا]، 2004. داوریژتسی، آراکل.ایروان:[بی نا]، 1988. درمیناسیان، لئون.دیرهای ارمنیان ایران.تهران:[بی نا]، 1971. شاه میرزائیان، واهیک.مجموعه مقالات.ایروان:[بی نا]، 1999. هاکوپیان، امیل.دیر تادئوس مقدس.تهران:[بی نا]، 1999. Haghnazarian A.The monastery of St.Thaddeus the Apostle and St.Stepannos Nakhavka.Yerevan] s.n],[n.d[ Documenti di architettura Armena, Milano:1973,vol.4 http://www.armenica.org/cgi-bin/armenica.cgi?28215583170421=2=ba=1=baz0010 |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 46
|
