خوی

خوی از شهرستان های بزرگ استان آذربایجان غربی و از شمال به ماکو، از جنوب به سلماس، از غرب به ترکیه، و از شرق به استان آذربایجان شرقی محدود است. در این شهرستان و روستاهای حومهٔ آن تاکنون سیزده کلیسای تاریخی ارمنی شناسایی شده اند که از این میان کلیسای صلیب مقدس روستای مهلذان (به شمارهٔ2389)، کلیسای مریم مقدس روستای قریس از توابع بخش فیورق (به شماره4847)، کلیسای سرکیس مقدس خوی (به شمارهٔ822)، و همچنین کلیسای سرکیس مقدس فنایی (به شماره3380) در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده اند. ثبت برخی دیگر از کلیساها که در وضعیت نسبتاً خوبی هستند نیز مراحل اجرایی را طی می کند. جدول شمارهٔ دو پراکندگی کلیساها را در این شهرستان نشان می دهد.

سلماس

سلماس از شهرهای نسبتاً پرجمعیت آذربایجان غربی، در شمال ارومیه و جنوب خوی واقع شده و از غرب به ترکیه و از شرق به دریاچهٔ ارومیه محدود است. دراین شهرستان تاکنون بیش از 39 کلیسای ارمنی شناسایی شده که عمدتاً در محدودهٔ زمانی بین قرن های سیزدهم تا نوزدهم میلادی ساخته شده اند. متأسفانه بیشتر آنها به مرور زمان چنان ویران شده اند که امروزه هیچ اثری از آنها برجای نمانده است. از این میان تنها سه کلیسا به نام های گئورگ مقدس روستای هفتوان ـ از روستاهای پرجمعیت ارمنی ـ (به شمارهٔ4842)، و کلیسای مریم مقدس روستای آفتارخانه در پنج کیلومتری جادهٔ سلماس به ارومیه (به شمارهٔ2037)، و کلیسای روستای قزلجه (به شمارهٔ4841) در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده اند. جدول شمارهٔ سه پراکندگی کلیساهای این شهرستان را نشان می دهد.

ارومیه

ارومیه، مرکز استان آذربایجان غربی، در جنوب شهر سلماس و شمال شهر نقده واقع، و از شرق به دریاچهٔ ارومیه و از غرب به ترکیه محدود است. در این شهرستان و روستاهای حومه آن تا کنون بیش از چهل کلیسای تاریخی ارمنی شناسایی شده است که اغلب آنها را در قرن های هفدهم تا نوزدهم میلادی ساخته اند. متأسفانه بیشتر کلیساهای این شهرستان نیز به مرور زمان و در اثر عدم توجه ویران شده اند و اثری از آنها بر جای نمانده است. تنها کلیسای ارمنی این شهرستان که تاکنون در فهرست آثار ملی کشور (به شمارهٔ1650) به ثبت رسیده، کلیسای پطرس مقدس روستای قره باغ از توابع دهستان انزلی شمالی بخش انزل است. ثبت برخی کلیساهای دیگر، همچون سرکیس مقدس صورمان آباد و گئورگ مقدس گردآباد، نیز در دست اقدام است. جدول شمارهٔ چهار پراکندگی کلیساهای این شهرستان را نشان می دهد.

نقده

نقده از شهرستان های جنوبی استان آذربایجان غربی، از شمال به ارومیه، از شرق به مهاباد و دریاچهٔ ارومیه، از غرب به اشنویه، و از جنوب به پیرانشهر محدود است. در این شهرستان و حومهٔ آن تاکنون تنها چهار کلیسای ارمنی (جدول شمارهٔ پنج) شناسایی شده که امروزه از هیچ کدام اثری برجای نمانده است.

نام محل

نام کلیسا

تاریخ ساخت

پوشش سقف

وضعیت کنونی

آقابیگلو

حضرت مریم

؟

چوبی

ویران

ماماجار (مهماندار)

هوهانس مقدس

قرن18 م

چوبی

ویران

نقده (داخل شهر)

سرکیس مقدس

قرن18 م

چوبی

ویران

گورن آباد

؟

؟

؟

ویران

میاندوآب

شهرستان میاندوآب در جنوب شرقی استان است و با شهرهای مراغه، شاهین دژ، بوکان و مهاباد مرز مشترک دارد. در این شهرستان تاکنون تنها سه کلیسای ارمنی (جدول شمارهٔ شش) شناسایی شده است که هر سه به قرن هجدهم میلادی تعلق دارند. امروزه از هیچ کدام اثری بر جای نمانده است.

نام محل

نام کلیسا

تاریخ ساخت

پوشش سقف

وضعیت کنونی

قره ویران

هوهانس مقدس

قرن18 م

چوبی

ویران

میاندوآب (داخل شهر)

گئورگ مقدس

قرن18 م

چوبی

ویران

تقی آباد

حضرت مریم

قرن18 م

چوبی

ویران

در شهر مهاباد که در جنوب استان واقع شده است، دو کلیسا به نام سرکیس مقدس (با سقف مسطح و چوبی) در منطقهٔ دارلیک و هوهانس مقدس در منطقه ساوجبلاغ (مهاباد) در قرن هجدهم میلادی ساخته شده است که امروزه به کلی ویران شده و اثری از آنها برجای نمانده است. در سایر شهرستان های استان آذربایجان غربی یعنی بوکان، اشنویه، سردشت، پیرانشهر و تکاب تاکنون هیچ کلیسای ارمنی شناسایی نشده است.

حاصل سخن

استان آذربایجان غربی از گذشته های دور، همواره از نقاط عمدهٔ ارمنی نشین ایران بوده که در طول تاریخ، و بنا بر اهداف و اغراض سیاسی، جمعیت ارمنی آن کاسته یا افزوده می شده است. مطالعهٔ پراکندگی جغرافیایی کلیساهای این استان نشان می دهد که بیشترین تراکم در شهرهای شمالی و مرکزی و کم ترین میزان در شهرهای جنوبی است. درمجموع تا کنون بیش از صدو یازده کلیسای ارمنی در این استان شناسایی شده اند که از این میان شهر ارومیه با چهل کلیسا و سلماس با سی ونه کلیسا به ترتیب بیشترین شمار را داشته اند. 1در شهرهای جنوبی استان همچون بوکان، پیرانشهر، تکاب اشنویه و پیرانشهر و شاهین دژ، اثری از کلیساسازی دیده نمی شود. لذا با نگاهی گذرا به جدول ها می توان دریافت که نفوذ و گسترش مسیحیت در نواحی جنوبی استان نسبت به نواحی شمالی آن کم تر بوده است.

از نظر زمانی نیز کلیساهای آذربایجان غربی را می توان در دو گروه کلی جای داد:

1. کلیساهایی که قبل از دوران صفویه ساخته شده اند و اکثراً در نواحی شمالی استان پراکنده اند؛ از جملهٔ مهم ترین آنها می توان به کلیسای طادئوس مقدس در دشت چالدران اشاره کرد که از شهرت جهانی برخوردار است و همچون نگینی درخشان بر تارک هنر معماری ارمنی در این خطه از کشور می درخشد.2. کلیساهایی که در دورهٔ صفویه و بعد از آن ساخته شده اند و عمدتاً در نواحی مرکزی و جنوبی استان قرار دارند.

غالب کلیساهای آذربایجان غربی از لحاظ زمانی به دورهٔ دوم تعلق دارند و با خشت ساخته شده اند؛ سقف این کلیسا مسطح و چوبی است، در حالی که عمدهٔ کلیساهای دورهٔ اول سنگی هستند و پوشش سقفشان گنبدی است. درصد اندکی از کلیساها را هم با آجر ساخته اند.

در زمان حکومت صفوی، یعنی در سال 999 ق، میان نمایندگان شاه عباس اول و سلطان مراد سوم عثمانی پیمانی بسته شد. طبق این پیمان تبریز و باختر ایران و ارمنستان، شکی، شیروان، گرجستان، و قره باغ به دولت عثمانی واگذار گردید. در روز هفتم ربیع الاول سال1012 ق شاه عباس شش روزه خود را از اصفهان به تبریز رساند و این شهر را از چنگ نیروهای عثمانی خارج ساخت. وی تا زمستان1013 ق بخش بزرگی از آذربایجان، ارمنستان، و قره باغ را از ترکان بازپس گرفت و چون آگاه شد جغال اوغلو و سپاهیانش از شهر وان به سوی قارص پیش می آیند، به ساحل جنوبی رودخانهٔ ارس عقب نشست و برای مستأصل کردن جغال اوغلو و سپاهیانش دستور داد تمامی ارمنیانی که در مسیر حرکت سپاهیان عثمانی قرار داشتند، خانه ها، شهرها و روستاهای خود را رها کنند، و به این سوی ارس انتقال یابند. حدود000 / 350تن از ارمنیان با زور و شمشیر سربازان قزلباش خانه و مائوای خود را ترک کردند و به سوی فلات ایران به حرکت درآمدند (هویان1380 :13 ). بخش عمده ای از این مهاجران به سمت نواحی مرکزی و شمالی ایران کوچانده شدند و بخش دیگر در نواحی اطراف دریاچهٔ ارومیه مائوا گزیدند. آنان به دلیل نیاز به عبادتگاه سریعاً اقدام به ساخت کلیساهایی کردند که به همین سبب و نیز به دلیل نداشتن توان مالی عمدتاً از خشت و چوب بودند. لذا می توان گفت که تمامی کلیساهای نواحی مرکزی و جنوبی استان یعنی کلیساهای شهرستان های ارومیه، نقده، مهاباد و میاندوآب، به وسیلهٔ این مهاجران و بلافاصله بعد از کوچ اجباری زمان شاه عباس و دوره های بعد از آن ساخته شده اند.

در سال1827 م، در دورهٔ قاجاریه، دورهٔ دوم جنگ های ایران و روسیهٔ تزاری آغاز گردید. سربازان روس، قره باغ، سرزمین آرارات و آذربایجان را متصرف شدند و ایران مجبور به عقد قرارداد ننگین ترکمنچای گردید. به موجب یکی از مفاد این قرارداد (بند چهاردهم) ارمنیان آذربایجان ناگزیر از مهاجرت به روسیهٔ تزاری بودند. با پافشاری دولت روسیهٔ تزاری، در بهار سال1828 م، بیش از000 / 45تن از ارمنیان شهرهای سلماس، خوی، ارومیه، ماکو و… به روسیه مهاجرت کردند و آذربایجان از ارمنیان تهی گردید (هویان1382 :38). با خالی شدن این نواحی از ارمنیان، تنها برخی از کلیساهای آنها که با مصالح مستحکم تری ساخته شده بودند، از گزند حوادث طبیعی و غیرطبیعی سالم باقی ماندند، ولی بیشتر کلیساها ــکه از چوب و خشت ساخته شده بودند ــ به واسطهٔ بی توجهی و نیز عوامل جوی و بارندگی و بعضاً تخریب های انسانی، به تدریج ویران شدند، به طوری که امروزه کمتر کلیساهایی از این دست در آذربایجان غربی باقی مانده است.

کتابنامه

ــ آراکلیان، واروژان، ‹‹تاریخچه و روند شکل گیری بناهای مذهبی ارمنیان در ایران››، کنگرهٔ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، جلد سوم، صص405 ــ452.

ــ هویان، آندرانیک، ارمنیان ایران، تهران، مرکز بین المللی گفتگوی تمدن ها،1380.

ــ هویان، آندرانیک، کلیساهای ا رمنیان ایران، تهران، معاونت معرفی و آموزش سازمان میراث فرهنگی،1382.

ــ نفیسی، سعید، مسیحیت در ایران، تهران، نور جهان،1348.

– Ricerca Sull architecttura armena iran, Vol 1, No. 17, Milano. luglio 1977.

– Documents of armenian architecture, Faculty of Architectur of the Milan Polytechnic, Academy of Sciences of Armanian S.S.R Omme edizioni, Milan, Italy, No. 20 sorhul, 1988.

پی نوشت ها:

1ـ نگارنده به هیچ روی مدعی نیست تمامی کلیساهای آذربایجان غربی را در این گفتار آورده است، چه همان طوری که گفته شد در گسترهٔ وسیع آذربایجان غربی هنوز هم کلیساهایی هستند که مورد شناسایی و بررسی قرار نگرفته اند و یا بررسی آنها از دید نگارنده پنهان مانده است. گفتار حاضر چکیده ایست از نتایج بررسی ها و تحقیقات هیئت های ایرانی، ارمنی و ایتالیایی و شناسایی کلیساهای دیگر نیازمند مطالعات و بررسی های بیشتری است که امید است توسط پژوهشگران و محققان به انجام رسد و کاستی های گفتار حاضر نیز برطرف شود.

2ـ علاوه بر کلیساهای ذکر شده، ده ها کلیسای دیگر نیز در شهرهای ارومیه و سلماس و روستاهای حومهٔ آنها وجود دارند که به مسیحیان نسطوری تعلق دارند. نسطوریان پیروان نسطوریوس، از قدیسین و بطریق قسطنطنیه در قرن پنجم میلادی هستند. اینان که امروزه در میان آشوریان ایران پیروانی دارند، عمدتاً در شهرهای ارومیه و سلماس و روستاهای آن زندگی می کنند و در برخی از روستاهای اطراف ارومیه و سلماس، در کنار ارمنیان کلیساهایی تاریخی  دارند که بعضی از آنها نیز در فهرست آژار ملی کشور به ثبت رسیده  است. برای اطلاعات بیشتر بنگرید به: یوردشاهیان، اسماعیل، تبارشناسی قومی وحیات ملی، مرکز بین المللی گفت وگوی تمدن ها، تهران1380 ، صص65 ــــ133

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 31
سال نهم | بهار 1384 | 116 صفحه
در این شماره می خوانید: