شرح تاریخ 312 کلیسای شناسایی شدهٔ ارمنیان ایران، چه به صورت سر پا و چه ویران، در چند صفحه امکان ندارد و آنچه در این جا ارائه می شود، گوشه ای بسیار کوچک از تاریخ 1700 سالهٔ احداث کلیساهای ارمنیان در ایران است، مضافاً این که ساختار تشکیلات رهبری و اداری، اصول اعتقادی و شعائر دینی را هم شامل نمی شود، زیرا هرکدام از این مطالب بحثی خاص خود دارد.

ارمنیان ساکن ارمنستان و مناطقی از شمال غرب ایران، قبل از مصلوب شدن حضرت مسیح آشنایی مختصری با آن حضرت پیدا کرده بودند، تا جایی که طبق روایات، یکی از حکام وقت ارمنستان که از معجزات حضرت مسیح اطلاع یافته بود، جهت علاج بیماری خود از ایشان برای آمدن به ارمنستان دعوت به عمل آورد.

پس از مصلوب شدن حضرت مسیح و معراج وی، طبق وصیت آن حضرت هرکدام از حواریون به منظور تبلیغ دین جدید به سویی از جهان روانه شدند. از بین آنان دو تن از حواریون به نام های تادئوس و بارتوقیموس قدیس، با فاصلهٔ زمانی کوتاهی، به مناطق جنوب ارمنستان و شمال غرب ایران آمدند و مردمان آن سامان را با دین مسیحیت آشنا کردند که توسط حکام وقت دستگیر و با جمعی از مسیحیان به شهادت رسیدند. محل دفن تادئوس مقدس در داخل خاک ایران و در قره کلیسا است و قبر بارتوقیموس مقدس نیز در کلیسایی به همین نام در محوطهٔ پادگان نظامی نزدیک شهر باش قلعهٔ ترکیه قرار دارد.

این دو تن قبل از شهادت توانستند نهال رسالت حضرت مسیح را در منطقه بکارند. این نهال به سرعت رشد کرد و در تمامی فلات ارمنستان و مناطق غرب و شمال غرب ایران گسترش یافت و بدین ترتیب آنان کلیسای ارمنی را بنیان گذاشتند که به همین دلیل کلیسای ارمنیان را کلیسای مقدس حواری ارمنستان می نامند.

پیروان حضرت مسیح از ترس مخالفان و حکام وقت، مسیحیت را به مدت بیش از دو قرن در خفا حفظ و تبلیغ نمودند، تا این که در سال 301 م به همت گریگور لوساوریچ دین مسیحیت به عنوان دین رسمی ارمنیان اعلام گردید.

دو سال بعد گریگور لوساوریچ اولین کلیسای ارمنیان را در شهر اچمیادزین، نزدیک شهر ایروان، بنا کرد که آن را می توان اولین کلیسای رسمی جهان مسیحیت نامید.

از نظر سبک معماری، کلیساهای اولیه ارمنیان شکل تغییر یافتهٔ معابد قبل از مسیحیت را داشتند که طی قرون بعدی تکامل یافتند و دارای سبک های معماری مختلفی شدند. گنبد که یکی از قسمت های مهم ساختمان کلیسا است اولین بار در قرن چهارم میلادی مورد استفاده قرار گرفت.

چگونگی احداث کلیساهای ارمنیان در ایران رامی توان به دو قسمت اصلی تقسیم نمود: الف.کلیساهای ارمنیان بومی؛ ب. کلیساهای ارمنیان غیر بومی.

منظور از کلیساهای ارمنیان بومی آن دسته از کلیساهایی است که بیشتر در مناطق شمال غرب ایران، که ارمنیان قبل از مسیحیت در آن می زیستند، قرار داشتند و ساختمان اولیهٔ بعضی از آنها به قرن چهارم میلادی باز می گردد. معماری کلیساهای این منطقه از ایران، دنبالهٔ سبک معماری کلیساهای ارمنستان است. برای نمونه به تاریخ چند کلیسای این منطقه نگاه مختصری می اندازیم.

کلیسای تادئوس مقدس یا قره کلیسا

کلیسای تادئوس مقدس یا قره کلیسا

این کلیسا در دشت چالدران و بیست کیلومتری شهرستان ماکو بر روی قبر تادئوس مقدس ساخته شده که بنای اولیهٔ آن به اوایل قرن چهارم باز می گردد و از ابتدا یکی از زیارتگاه های مهم ارمنیان بوده است.

بر اساس اسناد موجود نام اسقف کلیسای تادئوس مقدس جزو اسامی اسقف های ارمنستان است که در جلسه ای در شهر کارین (ارضروم فعلی) شرکت کرده بودند.

در زمان هجوم مغول ها این زیارتگاه دو بار در سال های 1230و 1242م مورد چپاول قرار گرفتند، ولی از زمان حکومت ارغون شاه زیارت این مکان مجددا آغاز می شود: در سال 1285 م، زمانی که پادشاه ارمنیِ سیلیسیه برای مذاکره با ارغون شاه به ایران آمده بود، به زیارت این مکان می شتابد.

با زلزلهٔ مهیبی که در سال 1319 م رخ می دهد، این کلیسای کوچک کاملاً تخریب می شود و به جای آن در سال 1329م با همت اسقف زاکاره بستاتسی، قسمت شرقی مجموعهٔ فعلی، که به رنگ سیاه است، ساخته می شود که در این خصوص، سنگ نوشته ای نیز در داخل کلیسا وجود دارد.

در زمان لشکرکشی آغا محمدخان قاجار به قفقاز، کلیسا غارت و به آن خسارت هایی وارد می شود که به همت اسقف کلیسا و اعانات ارمنیان ایران بازسازی آن از سال1819م آغاز می گردد. سپس به دلایل سیاسی، این مکان مورد توجه عباس میرزا، ولیعهد ایران، قرار می گیرد و با حمایت های وی قسمت غربی کلیسا به سبک معماری کلیسای اچمیادزین، به همراه ساختمان های اطراف آن ساخته می شود که در این خصوص لوحه ای نیز بالای در ورودی کلیسا نصب شده است.

همزمان با بازسازی کلیسا، مرکز خلیفه گری ارامنهٔ آذربایجان به آنجا منتقل می گردد، تا این که با عقد پیمان ترکمنچای در سال 1828 م، ارمنیان منطقه مجبور به مهاجرت به سمت شمالی رودخانه ارس می شوند. روستاهای اطراف قره کلیسا خالی از سکنه می گردند و بازسازی کلیسا ناتمام می ماند دو سال بعد نیز تشکیلات اداری خلیفه گری ارامنهٔ آذربایجان از آنجا به تبریز منتقل می شود.

در زمان جنگ جهانی اول، در اطراف این کلیسا جنگ های سنگینی بین اهالی منطقه و نیروهای عثمانی، که به داخل خاک ایران تجاوز کرده بودند، رخ می دهد که لطمات سنگینی به آن می رسد و نتیجتاً متروکه می شود، ولی از آنجا که به عنوان یک زیارتگاه، همواره مورد توجه ارمنیان بوده، توسط سازمان میراث فرهنگی و کمک های ارمنیان مرمت می شود و از سال 1954م (1333ش) مجدداً ارمنیان و دیگر مسیحیان ایران، هر ساله به زیارت این مکان می روند.

مجموعهٔ کلیسای استپانوس مقدس

کلیسای استپانوس مقدس

این کلیسای زیبا در 25 کیلومتری غرب شهرستان جلفا و در کنار رود ارس قرار دارد که بنای اولیه آن به قرون هفتم تا نهم میلادی باز می گردد که در قرن های بعدی کاملاً تخریب شده است. طبق روایتی پادشاه ارمنستان در قرن دهم میلادی آن را مرمت می کند و در نزدیکی کلیسا محل اقامتی نیز برای خود می سازد که متأسفانه از آنها اثری باقی نمانده است.

بنای فعلی، که در محل کلیسای اولیه احداث شده، بین سال های 1643 تا 1655 م و قسمت های دیگر آن نیز در سال 1680 م ساخته شده است. در زمان ساختن کلیسای جدید، روستاییان محل اقدام به جمعآوری باقیماندهٔ سربازان ارمنی جنگ آوارایر می کنند که در قرن پنجم میلادی برای حفظ دین مردم خود در جنگ به شهادت رسیده بودند و آنها را در پی کلیسا و در گوشه ای از آن دفن می کنند. این کلیسا نیز مورد حمایت عباس میرزا قرار گرفت و در بالای سر در ورودی آن لوحه ای در این خصوص نصب شده است.

کلیسای مریم مقدس یا ذورذور

این کلیسا بین سال های 1298 تا 1314 م در نزدیکی شهر ماکو ساخته شده که به مدت دو قرن مرکز علمی فرهنگی و تعلیمات دینی نه تنها ارمنیان محل، بلکه جنوب ارمنستان نیز محسوب می شده است.

با ورود مُبلّغان کلیسای کاتولیک از فرقه دومنیکن ایتالیا به عنوان نمایندگان پاپ به سلطانیه و استقرار آنان در مراغه، که با حمایت های هلاکوخان همراه بود، موفق به تسلط بر کلیسای ذورذور می شوند که بعد از مدتی این کلیسا و بناهای اطراف آن مرکز تدریس و تبلیغ مذهب کاتولیک در منطقه می گردد.

شدت گرفتن جنگ های ایران و عثمانی و کشیده شدن دامنه های آن به منطقه باعث متروکه شدن کلیسا می شود.

در سال 1366 ش طرح ساختمان سد بارون در منطقه به اجرا گذاشته می شود که با بسته شدن این سد و آبگیری دریاچه تمام کلیسا به زیر آب فرو می رفت، لذا سازمان میراث فرهنگی با همکاری سازمان های ذیربط و یاری ارمنیان ایران اقدام به نجات آن می کند و کلیهٔ سنگ های آن را به بالای بلندی انتقال می دهد سپس بازسازی کلیسا آغاز می گردد. این کار منحصر به فرد در سال1378 ش به پایان می رسد و کلیسا مجدداً شکل اولیه خود را باز می یابد. در حال حاضر کلیسای ذورذور با چشم اندازی بسیار زیبا، در کنار دریاچهٔ سد بارون قرار دارد.

• 

  کلیسای مریم مقدس یا ذورذور قبل از بازسازی

• 

  کلیسای مریم مقدس یا ذورذور بعد از بازسازی

کلیساهای منطقهٔ قره داغ یا ارسباران

کلیسای مریم مقدس،تبریز

در روستاهای ارمنی نشین این منطقه جمعاً 56 کلیسا شناسایی شده که تا سال 1900 م 26 کلیسا در 27 روستا دایر بوده است، ولی در سال های بعد و بخصوص در سال1945 م، به علت تخلیه شدن روستاها از سکنهٔ ارمنی آنان، متروکه و بعضاً ویران شدند.

از دیگر کلیساهای بسیار قدیمی منطقه می توان این موارد را نام برد: کلیسای سرکیس مقدس در شهر خوی، که در سال1120 م ساخته شده است؛ و کلیسای مریم مقدس در روستای هفتوان، که بنای آن را متعلق به قرن سیزدهم میلادی می دانند.

همان طور که ذکر شد از ابتدای قرن چهارم میلادی و بخصوص در ده قرن گذشته، به غیر از چند نمونه کلیساهایی که توضیحات آنها به اختصار تقدیم شد در شهرها و روستاهای مختلف آذربایجان کلیساهای بسیاری توسط ارمنیان ساکن در محل ساخته شده اند که هنوز پا برجایند و می توان نمونه های زیادی را در شهرهای تبریز و حومهٔ آن، مراغه و روستاهای اطراف آن، منطقه مرند، شهر ارومیه و روستاهای اطراف آن، مناطق ماکو، سلماس و خوی، مهاباد و دیگر شهرهای منطقه مشاهده کرد.

مضافاً این که در بسیاری از روستاهای این قسمت از ایران ویرانه های کلیسای قدیمی وجود دارد که متأسفانه اطلاعات کامل و دقیقی از تاریخ آنها در دست نیست و فقط می دانیم که این کلیساها تا قرون هفدهم و هجدهم میلادی و تخلیه شدن روستاها از ارمنیان فعال بوده اند.

از نظر تشکیلات اداری، کلیساهای این منطقه از ایران از زمان های بسیار دور در حوزهٔ نظارت خلیفه گری ارامنهٔ آذربایجان قرار داشته اند که قدیم ترین خلیفه گری ارامنه ایران به شمار می رود. ضمناً این منطقه بیشترین کلیساهای ایران را داشته است.

اما دسته دوم، کلیساهایی است که توسط ارمنیان غیربومی و مهاجر در اکثر نقاط ایران ساخته شده اند و بررسی تاریخ آنان بدون توجه به تاریخ سکونت ارمنیان در آن محل ناقص خواهد بود.

اولین بار ارمنیان به صورت گروهی در زمان حکومت شاپور ساسانی به ایران مهاجرت داده شدند که در اطراف قزوین و مناطقی از خوزستان سکونت گزیدند و طبق روایات، تا حملهٔ مغول به ایران، گروهی از آنان در اطراف سلطانیه سکونت داشته و دارای کلیسای خاص خود بوده اند که پس از کوچاندن آنان توسط سپاهیان مغول به مناطق آسیای مرکزی، این کلیسا متروکه و ویران گردید.

در زمان حکومت صفویه بین ایران و عثمانی بر سر ارمنستان، که از نظر نظامی حائز اهمیت بود، درگیری های طولانی شروع شد. در یکی از این جنگ ها شاه عباس دوم، در حین عقب نشینی سپاهیانش، متوسل به سیاست دشت های سوخته شد و دستور تخلیهٔ ارمنیان دشت آرارات و منطقهٔ نخجوان و سوزاندن کلیهٔ روستاها را صادر کرد در نتیجه ده ها هزار خانوادهٔ ارمنی در سال 1604 م طی یک سال راهپیمایی طولانی و با تحمل تلفات سنگین به داخل ایران کوچانیده و در مناطق مختلفی همچون همدان، اراک، گیلان و مازندران، چهار محال بختیاری، شیراز و بخصوص اصفهان و روستاهای اطراف آن، سکونت داده شدند.

از آنجا که شاه عباس از علاقهٔ ارمنیان به سرزمین ابا و اجدادی خود و وابستگی شدید آنان به مذهبشان اطلاع کامل داشت، لذا جهت ممانعت از بازگشت آنان به موطن اصلی خود، طی فرمانی اجازه ساختن کلیسا توسط ارمنیان را صادر کرد، در ضمن وی دستور تخریب کلیسای اچمیادزین مقدس در ارمنستان و حمل سنگ های آن به اصفهان را داد، ولی از آنجایی که چنین کاری محال بود فقط پانزده قطعه سنگ از آن کلیسا جدا و به اصفهان حمل گردید که این سنگ ها در حال حاضر در یکی از کلیساهای جلفای اصفهان نگهداری می شوند.

ارمنیان همزمان با برپایی خانه های خود در اصفهان و مناطق دیگر ایران، شروع به ساختن کلیسا و مدرسه نمودند و طی چند سال ده ها کلیسا درشهرها و روستاهای داخل ایران ساخته شد که به تاریخچهٔ تعدادی از آنان اشاره مختصری می شود.

کلیساهای شهر اصفهان

ارمنیان پس از ورود به پایتخت صفویه، در شهر و حومه جنوبی رودخانهٔ زاینده رود مستقر می شوند و جمعاً سی کلیسا در آن می سازند که شش بنای آن در خود شهر اصفهان و 24 بنا در جنوب رودخانه یا منطقهٔ جلفا قرار داشت، ولی در حال حاضر از این تعداد فقط سیزده کلیسا باقی مانده است و مابقی در زمان هجوم افغانان و جنگ های داخلی ویران گردیدند. گفتنی است که امسال مصادف با چهارصدمین سال استقرار ارمنیان در شهر اصفهان و مناطق مرکزی ایران است.

کلیساهای شهر اصفهان در کلیات سبک معماری و پلان خود شبیه کلیساهای ارمنستان اند، ولی از نظر نمای خارجی و گنبد، به اقتضای شرایط سیاسی و اجتماعی آن روزگار دارای سبک معماری ایرانی هستند.

مجموعهٔ کلیسای وانک اصفهان

ارمنیان یک سال پس از استقرار در اصفهان، در سال 1606م کلیسایی بسیار کوچک در محل فعلی کلیسای وانک می سازند که در سال 1655م تخریب می شود. سپس با کمک های مالی دو تن از تاجران ارمنی به نام های خواجه آودیک و خواجه پتروس و همت اسقف اعظم اصفهان ساختمان کلیسای فعلی آغاز می شود که در سال 1664م خاتمه می یابد.

در زیر محراب کلیسا، قبر دو روحانی قرار دارد که یکی متعلق به بانی کلیسا، یعنی اسقف اعظم داوید و دیگری متعلق به پدر چاپ یعنی خاچاطور کساراتسی است. مابقی قسمت های مجموعه شامل برج ناقوس، موزه، قسمت های اداری و غیره طی قرون بعدی به آن اضافه گردیده است.

با اتمام کار کلیسای وانک اصفهان، این مکان مرکز خلیفه گری ارامنهٔ ایران، بجز آذربایجان، می گردد. قابل ذکر است که در زمان مرمت محوطه این کلیسا در سال1850 م از سنگ های یکی از کلیساهای ویران شدهٔ اصفهان، به نام کلیسای توماس مقدس، استفاده شده است.

کلیسای بدلحم

این کلیسا که در خیابان نظر در جلفای اصفهان قرار دارد به سال1628 م توسط خواجه پتروس ساخته شده و بزرگ ترین کلیسای ارمنیان اصفهان است.

کلیسای گریگور مقدس

این کلیسا در خیابان حکیم نظامی شهر اصفهان قرار دارد و در سال 1611 م توسط خواجه نظر، یکی از تجار ارمنی ساخته شده است. سنگ هایی که به دستور شاه عباس از کلیسای اچمیادزین مقدس کنده شده بودند در این مکان نگهداری می شوند.

کلیسای مریم مقدس

کلیسای مریم مقدس،اصفهان

کلیسای مریم مقدس در میدان بزرگ محلهٔ جلفای اصفهان قرار دارد که در سال 1612 م توسط خواجه آودیک باباکیان ساخته شده و قبر وی نیز در صحن کلیسا واقع است. ناقوس کلیسا کار صنعتگران ارمنی ساکن هندوستان است و در سال1848 م نصب گردیده است.

روستاهای اطراف اصفهان

ارمنیان ساکن روستاهای اطراف اصفهان، بخصوص منطقهٔ فریدن، اقدام به ساختن کلیسای خاص روستای خود کرده بودند که تعداد آنها به 54 بنا می رسیده است. با مهاجرت ارمنیان از این روستاها در سال 1945م، و خالی شدن آنها از سکنهٔ ارمنی، بجز شمار اندکی، مابقی ویران شده اند.

روستاهای چهارمحال و بختیاری

در روستاهای ارمنی نشین این منطقه جمعاً چهارده کلیسا وجود داشته که تعداد کمی از آنها باقی مانده است.

روستاهای مناطق مرکزی ایران

کلیسای استپانوس مقدس،همدان

ارمنیان که در زمان شاه عباس دوم در روستاهای مناطق مرکزی ایران و اطراف شهر فعلی اراک مستقر شدند، بعد از مدتی اقدام به احداث کلیساهای خود کردند که قدمت آن ها از نیمهٔ اول قرن هفدهم تا اوایل قرن بیستم است. تعداد زیادی از این کلیساها پس از مهاجرت ارمنیان از روستاها، متروکه و ویران گردیده اند.

این مناطق شامل بخش بوروار با 25 کلیسا، بخش گاپلا با ده کلیسا، بخش کمره با نُه کلیسا و بالاخره بخش کزاز با هفت کلیسا هستند.

در مناطق شمال اراک و همسایگی شهر فعلی ساوه، روستاهای ارمنی نشینی وجود دارند که در آنان جمعاً چهار کلیسا بنا شده است.

کلیسای شیراز که در خیابان قاآنی این شهر قرار دارد درسال 1662 م ساخته شده است. لازم به ذکر است که در صحن این کلیسا قبر چند تن از سفیران کشورهای خارجی، که در دوران صفویه و قاجار به دربار ایران آمده بودند، نیز قرار دارد.

تجار ارمنی اصفهان برای ادامهٔ کار خود و بخصوص جهت تجارت با هند، به بندرهای جنوبی ایران می روند و در آن مناطق ساکن می شوند که در مدت بسیار کوتاهی تعداد خانواده های ارمنی ساکن در بوشهر و جزیره خارک به حدی زیاد می شود که اقدام به ساختن کلیسا در این دو منطقه می کنند.

ابتدا کلیسایی در جزیره خارک ساخته شد که متأسفانه از آن فقط ناقوسی باقی مانده که در حال حاضر در کلیسای وانک اصفهان نگهداری می شود؛ سپس کلیسای بوشهر در سال 1700 م ساخته شد که در سال های اخیر بر اثر سیل خسارت هایی به آن وارد شده، ولی هنوز پابرجا باقی مانده است.

در زمان جنگ جهانی اول هزاران ارمنی از مناطق شرق ترکیه به شهرهای غربی ایران همچون کرمانشاه و همدان پناه آوردند و در آن شهرها ساکن شدند که بعد از مدتی اقدام به ساختن کلیسا برای خود نمودند. البته لازم به توضیح است که ساختمان اولیهٔ کلیسای همدان مربوط به سال1676 م بوده که در سال 1932م بازسازی شده است. ضمناً در شهرستان ملایر نیز چهار کلیسا ساخته شد که همگی ویران شده اند.

مواقعی پیش آمده که ارمنیان ایران مجبور به جابه جایی در داخل خاک کشور شده و به شهرهای مختلف از جمله مشهد، رشت، قزوین، گرگان، اراک و دیگر شهرها مهاجرت کرده که اندکی پس از استقرار در آن شهرها اقدام به ساختن کلیسا نموده اند.

کلیسای هریپسیمه مقدس،قزوین

کلیسای بندر انزلی در سال 1855 م، کلیسای شهر اراک در سال1914 م، کلیسای قزوین در سال1870م (بازسازی در سال 1936 م)، کلیسای رشت در سال1868 م (بازسازی در سال 1954 م)، و کلیسای مشهد در سال 1941 م ساخته شدند.

با آغاز اکتشاف نفت در ایران هزاران نفر به استخدام شرکت های نفتی قرار درآمدند که این موضوع شامل حال ارمنیان ایران نیز گردید و تعداد ارمنیان در بعضی از شهرهای خوزستان مانند اهواز، آبادان، آغاجاری، مسجد سلیمان و دیگر شهرهای منطقهٔ به حدی زیاد شد که برای انجام فرایض دینی خود اقدام به ساختن کلیسا نمودند که به تعدادی از آنان اشاره می گردد: کلیسای گارابت مقدس در آبادان در سال های1940 م ساخته شد و در سال1954 م بازسازی گردید. کلیسای مسروپ مقدس در اهواز به سال 1968 م و گئورگ مقدس نیز در شهر مسجد سلیمان در سال1940 م ساخته شدند.

کلیساهای شهر تهران

در زمان حکومت کریم خان زند و چند خانوادهٔ ارمنی در حومهٔ تهران و محلهٔ دولاب سکونت گزیدند که به غیر از قبرهای باقیمانده از آنان، اطلاعات چندانی دربارهٔ ایشان در دست نیست. در زمان حکومت آغا محمدخان قاجار، گروهی از ارمنیان توسط سپاهیان وی از ارمنستان به پایتخت جدید ایران کوچ داده شدند که پس از استقرار در تهران اولین کلیسا را، که پیشتر محرابی بیش نبود، در سال 1790 م در بازارچهٔ قوام الدوله واقع در میدان وحدت اسلامی کنونی بنا کردند.

در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار و به دستور وی برای آیینه کاری کاخ گلستان تعدادی استادکار ارمنی با خانواده های خود از اصفهان به تهران آمدند که اینان در سال1808 م کلیسای تادئوس بارتوقیموس مقدس را در دروازهٔ حضرت عبدالعظیم ساختند که قبر دو تن از بانیان آن در محوطهٔ کلیسا قرار دارد. لازم به ذکر است که در صحن این کلیسا قبر چند تن از سفیران انگلیس و روس و همچنین شاهزادهٔ گرجستان به همراه قبر چند تن دیگر قرار دارد که بدان ارزش تاریخی خاصی نیز می دهد.

با افزایش جمعیت ارمنیان در تهران و بر حسب احتیاج، محرابی که در بازارچهٔ قوام الدوله وجود داشت تخریب، و به جای آن در سال1835 م (1214ش) کلیسای گئورگ مقدس ساخته شد.

در گذشته، در اطراف تهران قدیم روستاهای زیادی وجود داشته که یکی از این روستاها ده ارمنی نشین ونک بوده که اهالی آن جهت انجام فرایض مذهبی مجبور بودند راهی طولانی را تا تهران طی نمایند. لذا اهالی روستا در زمینی که مستوفی الممالک به آنها اهدا کرد، کلیسای میناس مقدس را در سال 1875 م (1254ش) بنا کردند.

• 

  کلیسای سرکیس مقدس تهران

• 

  کلیسای گئورگ مقدس تهران

با گذشت یک و نیم قرن تعداد ارمنیان آنقدر در تهران زیاد شد که خلیفه گری اصفهان قادر به رسیدگی به مسائل ارمنیان تهران نبود و داشتن یک تشکیلات اداری جداگانه برای ارمنیان تهران الزامی احساس شد. لذا در سال 1945 م (1324ش) پس از اتمام ساختمان کلیسای مریم مقدس واقع در خیابان جمهوری خیابان میرزاکوچک خان، که درآن زمان محله ای با بیشترین جمعیت ارمنیان بود، تصمیم به تشکیل خلیفه گری ارامنهٔ تهران و شمال ایران به مرکزیت کلیسای مریم مقدس گرفته شد و بدین ترتیب ارمنیان ایران دارای سه خلیفه گری در ایران شدند.

در اواخر جنگ جهانی دوم تعداد زیادی از روستاییان ارمنی از مناطق مختلف ایران، بخصوص روستاهای اطراف اصفهان، به تهران مهاجرت کردند و در مناطق شرق تهران ساکن شدند که برای انجام فرایض مذهبی خود مجبور بودند راهی طولانی تا کلیسای مریم مقدس طی کنند، لذا برای رفع این مشکل در منطقهٔ وحیدیه کلیسای تارگمانچاتس مقدس در سال 1968 م (1347ش) ساخته شد، ولی با افزایش جمعیت شرق تهران این کلیسا نیز کفاف ارمنیان منطقه را نداد، لذا در سال 1983 م (1362ش) کلیسای گریگور مقدس در مجیدیه و در سال 1986 م (1365ش) کلیسای وارتان مقدس درخیابان ده متری ارامنه ساخته شد.

در همین حین فضای کلیسای مریم مقدس و ساختمان های اطراف آن، که اقامتگاه اسقف اعظم و مرکز اداری خلیفه گری ارامنهٔ تهران بود، پاسخگوی نیازهای مذهبی و اداری نبود و احتیاج به محیطی بزرگ تر بود، لذا شورای خلیفه گری تهران قطعه زمینی در انتهای خیابان استاد نجات الهی خرید و با کمک مالی فردی نیکوکار اقدام به احداث ساختمان خلیفه گری و کلیسای سرکیس مقدس نمود و در سال 1970 م (1349ش) کلیسا افتتاح و خلیفه گری نیز به مکان جدید منتقل شد.

به غیراز مواردی که ذکر شد، در تهران و اطراف آن کلیساهای بسیار کوچکی نیز ساخته شده که از جملهٔ آنها یوحنای مقدس در سال1936 م در دولاب سرآسیاب، استپانوس مقدس در سال 1974 م در جادهٔ خاوران، صلیب مقدس در محوطهٔ ورزشگاه آرارات در سال 1987 م است.

ارمنیان طی صدها سال سکونت در مناطق خارج از سرزمین اصلی خود اقدام به ایجاد بنا های مختلف، از جمله کلیساها در کل منطقهٔ خاورمیانه نموده اند که این آثار به جا مانده به غیر از جنبهٔ مذهبی، دارای ارزش های فرهنگی بوده اند که متأسفانه جهان امروز شاهد تخریب آنها توسط کشورهای منطقه است و تنها کشوری که این را آثار به عنوان میراث انسانی نه تنها حفظ بلکه مرمت نیز می نماید و چندین بنا را نیز جزو میراث فرهنگی خود به ثبت رسانده، کشور جمهوری اسلامی ایران است که جای بسی تشکر و قدردانی دارد.

منابع:

دانشنامهٔ بزرگ ارمنی، 13 جلد.

کلیسای تادئوس مقدس، تألیف امیل هاکوپیان.

کلیساهای ارامنهٔ ایران، تألیف لئون میناسیان.

کلیساهای ارامنهٔ ایران، تألیف لینا ملکمیان.

کلیسای تادئوس مقدس، تألیف هایک آجمیان.

ارامنهٔ تهران، تألیف شورای خلیفه گری ارامنهٔ تهران.

نقشهٔ کلیساهای ارامنهٔ ایران، ناشر شورای خلیفه گری ارامنهٔ تهران.

و موارد استخراج شده از کتب مختلف تاریخی و معماری ارمنیان

و با تشکر از آقای واهیک شامیرزایان به خاطر دادن اطلاعات و آمار با ارزش.

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 27
سال هشتم | بهار 1383 | 117 صفحه
در این شماره می خوانید: