به دنبال رشته جنگ هایی سرنوشت ساز میان ایران و عثمانی، در حد فاصل سال های 1602 تا 1620 میلادی شاه عباس اول ناچار شد بخشی اعظم از مناطق مرزی ارمنی نشین را خالی از سکنه سازد و آنان را به استان های مرکزی، گیلان و نواحی جنوب ایران کوچ دهد.[3] در واقع، بهره گیری از استادکاران و پیشه وران ماهر ارمنی در اصفهان (پایتخت)[4] و نیز محروم ساختن عثمانی ها از یک مستعمرهٔ ارمنی نشین[5] از اهداف اصلی پادشاه ایران در انتقال جمعی از ارمنیان به اصفهان به شمار می آمدند.[6]شاه عباس برای جبران دوری ارمنیان از کاشانه شان امتیازاتی ویژه به آنان اعطا کرد[7] و آن گونه که از فرمان او برمیآید آنها را مورد لطف خود قرارداد.[8]

پس از مرگ این شاه مقتدر به تدریج ورق کامیابی ارمنیان در اصفهان برگشت.[9] در پی آنکه آغا محمد خان قاجار تهران را به پایتختی برگزید جمع کثیری از این گروه به تهران منتقل شدند و در این شهر به ادامهٔ زندگی پرداختند و بنابر نتایج سرشماری آبان ماه 1375 مرکز آمار ایران688 , 58نفر از جمعیت امروزهٔ تهران را به خود اختصاص داده اند.[10]

در خصوص علت مهاجرت ارمنیان به تهران و نحوهٔ استقرار آ نها در پایتخت جدید اطلاعات چندانی در دست نیست. به علاوه اطلاعات ما در خصوص نخستین محله های زیستی مورد استفادهٔ آنها در بافت قدیم شهر تهران، وضع معیشت، شیوهٔ تعامل آنان با ساکنان این شهر و نقشآفرینی آنها در صحنه های سیاست و روابط بین الملل نیز بسیار اندک است. از این رو، بر آن شدیم تا با استفاده از منابع مکتوب و مستندات تاریخی موجود در بافت قدیم شهر تهران به موارد فوق پاسخ گوییم.

اطلاعات تاریخی عمدتاً در دو نمونه از اولین کلیساهای ساخته شده به دست ارمنیان در بافت قدیم شهر تهران تمرکز یافته اند. در این نوشتار کوشیده ایم با بررسی موقعیت این دو کلیسا و تحلیل فضایی آنها و نیز بهره گیری از نقشه های تهران قدیم به بازیابی سازمان فضایی محله های مسکونی ارمنیان تهران و درک نسبی موقعیت اجتماعی آنها بپردازیم و نحوهٔ تعامل آنان را با سایرین روشن سازیم. مطالعهٔ تزیینات وابسته به معماری به کار رفته در این دو مکان مذهبی می تواند در ریشه یابی باورهای ملی و مذهبی ارمنیان مورد استفاده قرار گیرد.

سنگ قبرهای متعدد و متنوع موجود در هر دو بنا نه تنها در تعیین قدمت این بناها مؤژر بوده اند بلکه در بررسی میزان مشارکت ارمنیان در فعالیت های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و نیز فعالیت در عرصه های بین المللی نیز مورد استفاده قرار گرفته اند. بدین سبب در تحقیق حاضر کوشیده ایم تا دو کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس و گئورگ مقدس را به دقت مورد بررسی قرار دهیم.

استقرار ارمنیان در تهران و نخستین عبادتگاه های آنان در این شهر

بنا به به نوشته اعتمادالسلطنه، در کتاب مرآت البلدان، کریم خان زند در تابستان1173 ق به شمیران رفت و فرمان داد در غیبت او به محل ارگ سلطنتی، که چهارباغی از شاه عباس و قصر و دیوان خانه ای از شاه سلیمان صفوی داشت،[11] عمارت های سلطنتی، دارالحکومه، حرم خانه و خلوت خانه اضافه کنند.[12] او همچنین دستور داد سنگ تراشان ارمنی را از جلفای اصفهان به تهران بیاورند. این ارمنیان نقل مکان یافته در محلهٔ دولاب ساکن شدند. قبرستان ارمنیان در دولاب از همان دوران به جای مانده است (شکل های 1 و2).

• 

  شکل 3: محله دروازه قزوین،محله ارامنه در جانب چپ دروازه قزوین

• 

  شکل 2: محله شاه عبدالعظیم،کوچه ارامنه در جانب چپ دروازه شاه عبدالعظیم

• 

  شکل 1: نقشه شهر تهران در 1237ش.مساحی از ماژوراگوست کریشیش اتریشی

آغامحمدخان قاجار نیز در1174 ش/1795 م در بازگشت از گرجستان و قفقاز تعدادی از اسیران جنگی ارمنی را با خود به ایران آورد و برای سکونت راهی تهران کرد.[14] علاوه بر این، تعدادی خانوار دیگر را هم از قره باغ به ایران کوچ داد و در محلهٔ دروازه قزوین مستقر ساخت. از 1177ش/1798م پس از جلوس فتحعلی شاه بر تخت سلطنت ارمنیان به تدریج از نواحی مختلف ایران به تهران آمدند و در محلات مختلف آن سـکـونـت گزیـدنـد. خانواده های صنعتگر ارمنی نیز به فرمان فتحعلی شاه از جلفای اصفهان و تبریز به تهران آورده شدند و در محلات دروازه قزوین و شاه عبدالعظیم اسکان داده شدند.[15]

ارمنیان کوچانده شده از اصفهان همان گونه که در نقشه های پیوست (شکل های 2 و3) مشخص است در محله ای مجاور دروازه ری و ارمنیان انتقال یافته به تهران در عهد قاجار در محله ای مجاور دروازه قزوین سکونت یافتند. ساخت دو کلیسا در حد فاصل دو محلهٔ مذکور و بازار تهران نیز مؤید استقرار ارمنیان در دو محلهٔ جدا از هم است. به نظر می رسد کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس را ارمنیانِ انتقال یافته از اصفهان (ساکن حومهٔ دروازه ری) و کلیسای گئورگ مقدس را ارمنیان انتقال یافته در عهد قاجار (ساکن حومهٔ دروازه قزوین) احداث کرده اند.

در ادامهٔ مقاله کوشیده ایم تا تقدم و تأخر تاریخی ساخت دو بنای مذکور را مشخص سازیم و شرایط دشوار اجتماعی ارمنیان را به هنگام ورود به تهران و سپس توفیق آنان را در احراز موقعیت ممتاز اجتماعی به طور مستند و با یافته های تاریخی تشریح کنیم.

کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس، اولین عبادتگاه ارمنیان در تهران

کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس در تاریخ 26 آبان 1378 با شمارهٔ 2500 در فهرست آثار ملی ا یران به ثبت رسیده است. تادئوس و بارتوقیمئوس دو تن از حواریون عیسی مسیح بودند که برای تبلیغ مسیحیت در نیمهٔ نخست سدهٔ اول میلادی به ارمنستان مهاجرت کردند و در این راه به شهادت رسیدند. به همین دلیل ارمنیانِ تهران نام این دو حواری مقدس را بر نخستین کلیسای احداث شده در پایتخت ایران نهاده اند.

تاریخ ساخت

با استناد به متون تاریخی تعدادی از ارمنیان جلفای اصفهان، تبریز و قفقاز در سال1750 م برابر با1129 ش به تهران آمدند و در نزدیکی دروازهٔ شاه عبدالعظیم، در ضلع غربی بازارچهٔ دروازه، ساکن شدند. این گروه در1768 م /1147 ش به روزگار سلطنت کریم خان زند کلیسای خود را با نام تادئوس و بارتوقیمئوس در این محل بنا کردند[16] اما براساس سنگ یادبودی که بر دیوار مجاور مدخل کلیسا نصب شده تاریخ اختتام ساخت این بنا اکتبر1808م /1187ش است.[17] همچنین با استناد به خاطرات هُوسِپ هُوهانِسیان[18] این کلیسا در روز اول سپتامبر 1788م /1160ش[19] به دست اسقف اعظم، گریکور دِرهُوانِسیان، تقدیس شده. بنابراین، کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس قدیمی ترین عبادتگاه ارمنیان در تهران است. امروزه، بنای این کلیسا در منطقهٔ 12 تهران، مجاور راسته بازار حضرتی و در تقاطع خیابان مولوی واقع شده و به یقین نخستین نشانهٔ حضور متشکل ارمنیان در تهران به شمار می آید.

ساخت بنا

این کلیسا با مساحتی معادل 350 متر مربع احداث شده و مشتمل بر یک ورودی، فضای ارتباط دهنده، حیاط و صحن شبستان است (شکل4). فضای شبستان بیش از یک متر پایین تر از سطح حیاط مرکزی واقع شده (تصویر1) و سطح حیاط نیز نزدیک به 1/5 متر از معبر عمومی پایین تر است. به نظر می رسد سازندگان بنا تعمداً ارتفاع آن را نسبت به بناهای هم جوار کاهش داده اند. از این رو، اگرچه این بنا در مجاورت معبری عمومی احداث شده فاقد منظری در خور توجه است (تصویر2).

به علاوه، همان گونه که از شکل 4 پیداست علی رغم امکان ارتباط مستقیم حیاط کلیسا با معبر عمومی ورودی بنا تعمداً در انتهای کوچه ای اختصاصی و باریک ـــ که از معبر عمومی منشعب و از ملک کلیسا کسر می شود ـــ ایجاد شده (تصویر3) تا حیاط کلیسا را به طور کامل از معبر عمومی مجزا سازد. به عبارت دیگر، سازندگان بنا به منظور دشوار ساختن دسترسی افراد غیر ارمنی به صحن حیاط و نیز پنهان داشتن مراسم مذهبی از دید دیگران از ایجاد ورودی در معبر عمومی خودداری کرده اند. همچنین ورودی اصلی مستقیماً به صحن حیاط کلیسا راه ندارد (تصاویر 4 و5) بلکه ابتدا به فضایی مقبره ای شکل راه می یابد و سپس با تغییر زاویه به حیاط می رسد.

نکتهٔ شایان توجه دیگر آنکه این کلیسا تقریباً فاقد برج ناقوس است و زنگ ناقوس آن مقابل درب ورودی شبستان و در ارتفاعی در دسترس قرار گرفته (تصویر6).

• 

  تصویر 6: نمای شمالی کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس و حیاط آن

• 

  تصویر 5 :ورودی به کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس اختلاف سطح کوچه مجاور کلیسا نسبت به حیاط آن قابل توجه است.

• 

  تصویر 4 :ورودی به کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس اختلاف سطح کوچه مجاور کلیسا نسبت به حیاط آن قابل توجه است.

• 

  تصویر 3

• 

  تصویر2: نمای بیرونی کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس،فرورفتگی کلیسا از فضاهای مجاور سبب گردیده تا نمای بیرونی چندان قابل رویت نباشد

• 

  تصویر 1: ورودی شبستان کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس،به اختلاف سطح شبستان از حیاط مرکزی توجه شود.

• 

  شکل 4: نقشه کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس:1-کوچه اختصاصی،2-فضای مقبره ای شکل،3-حیاط کلیسا،4-صحن شبستان،5-محراب،6-مقایر،7-سرویس بهداشتی

بدون تردید، کاهش عمدی ارتفاع بنا، حذف برج ناقوس آن و نیز پیچیده کردن مسیر دسترسی به فضاهای اصلی آن از وجود نوعی محدودیت مذهبی برای ارمنیان در زمان ساخت بنا حکایت دارد.

در 1349ش/1970م هنگام رنگ کردن دیوارهای کلیسا لایه ای گچ از دیوارها فروریخت و نقاشی هایی از زیر آن پدیدار شد.[20]  با این اتفاق، دیوارهای کلیسا مورد بررسی قرار گرفتند و تعدادی نقاشی دیگر نیز از زیر گچ نمایان شدند. این نقاشی ها که شامل تصاویر گل و گیاه و پرندگان هستند به طرز زیبایی با رنگ روغن بر روی دیوارها نقش شده اند. بر سطح سه طاقچهٔ موجود در دیوار غربی شبستان نقوشی به قرینه ترسیم شده که در آنها گلدانی پر از گل در وسط، دو پرنده در دو سوی گلدان و چهار پرندهٔ نشسته بر گل ها به چشم می خورند. دو پرنده ای که در دو طرف گلدان قرار گرفته اند بال های خود را گشوده اند اما پرندگانی که بر روی گل ها نشسته اند چهره ای زنانه دارند و بر روی سر هر یک از آنها تاجی قرار گرفته. برخی از محققان این نقاشی ها را اثر هوناتانیان نقاش می دانند.

بررسی بناهای تشریفاتی بازمانده از عصر قاجار نشان می دهد نقش این گونه تصاویر در طاقچه های کاخ ها و عمارت های این دوران بسیار متداول بوده است. لیکن پرسش اینجاست که به چه دلیل تصاویری غیر مرتبط با کلیسا بر دیوارهای آن نقش شده اند؟

در پاسخ شاید بتوان گفت احتمالا ً به دلیل محدودیت های مذهبی این مکان در ابتدا برای تالار اجتماعات ساخته شده لیکن پس از مدتی، با بهبود نسبی موقعیت اجتماعی ارمنیان، به دست اسقف اعظم، گریکور دِرهُوانسیان، تقدیس شده و بدیهی است که با تغییر کاربری بنا میبایست نقوش غیر مرتبط را با سفید کردن سطح دیوارها امحأ می کردند.

خوشبختانه، این بنا در 1382ش به دست سازمان میراث فرهنگی مرمت شد که عمده ترین اقدامات صورت گرفته در آن عبارت اند از: تعمیر طاق قسمت جنوبی محراب، که فروریخته بود؛ سبک کردن بام و تخلیهٔ خاک هایی که بین طاق ها را پر کرده بود و عایق بندی آن؛ کلاف سیمان و فرش کردن بام با آجر؛ تقویت طاق ها و دوختن شکاف های به وجود آمده؛ ایجاد مجرای دفع رطوبت در درون و اطراف بنا؛ انجام تعمیرات و بندکشی دیوارهای آجری حیاط؛ تعویض موزاییک ها و فرش کردن مجدد حیاط، پله، راهروی ورودی و داخل کلیسا با آجر؛ و سفید کاری سطوح داخلی.[21]

تدفین در کلیسا

در فضای ارتباطی حد فاصل ورودی و حیاط کلیسا تعدادی سنگ قبر به چشم می خورد که بر روی برخی از آنها نام متوفایی با ملیت غیر ایرانی حک شده است. در ضمن، تعدادی سنگ قبر نیز در حیاط مقابل درب ورودی شبستان و داخل شبستان کلیسا وجود دارد. سنگ قبرهای بازمانده در کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس از نظر مطالعات باستان شناسی اجتماعی[22] اهمیتی ویژه دارند. از آنجایی که عمدتاً افراد شهیر و سرشناس را در کلیسا دفن می کردند این سنگ قبرها می توانند چهره های شاخص علمی، سیاسی و مذهبی را معرفی کنند.

افراد دفن شده در این کلیسا را می توان به دو دستهٔ مسیحیان ایرانی و مسیحیان غیر ایرانی تقسیم کرد که به منظور سهولت دسترسی مشخصات آنها را در جدول شمارهٔ 1 درج کرده ایم. همان گونه که در این جدول ملاحظه می شود از مجموع هفت قبر موجود در این مکان چهار قبر به اتباع خارجی (انگلیسی و اتریشی) تعلق دارد. این موضوع نشان می دهد این کلیسا مرکز عبادی مسیحیان غیر ایرانی ـــ که عموماً در مشاغل حساس کشوری و لشکری عهد قاجار اشتغال داشتند ـــ نیز بوده است. به عبارت دیگر، این مکان عبادی در زمان رونق خود نقشی ویژه در تأمین نیازهای معنوی و آسودگی خاطر مسیحیان شاغل در پایتخت ایران بر عهده داشته و بدین ترتیب، نقش این کلیسا در تسهیل روابط ایران و کشورهای اروپایی نیز قابل توجه بوده زیرا خارجیان با داشتن پایگاهی مذهبی در تهران با آرامش بیشتری به این شهر سفر می کردند و در آن می زیستند.

کلیسای گئورگ مقدس

کلیسای گئورگ مقدس در تاریخ 19 تیر 1357 با شمارهٔ 1621 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده. گئورگ نام سرداری ارمنی است که در303 م در راه مبارزه برای ترویج مسیحیت به شهادت رسید.[23] به این علت ارمنیان تهران دومین کلیسای احداثی خود در تهران عصر قاجار را به اسم وی نام گذاری کرده اند.

تاریخ ساخت

شکل 5: پلان کلیسای گئورگ مقدس:1-کوچه عمومی مشهور به کوچه کلیسا،2-ورودی کلیسا،3-حیاط کلیسا،4-ورودی شبستان و فضای ناقوش،5-صحن شبستان،6-محراب،7-فضای الحاقی

همان گونه که پیش تر گفتیم آغا محمدخان قاجار نیز طی لشکرکشی هایش به قفقاز دَه ها خانوادهٔ ارمنی اسیر را به ایران کوچاند و در محله دروازه قزوین اسکان داد. از میان این گروه دو خانواده از اهالی تفلیس به نام های هُوسِپیان و استِپانیان[24] در 1795م /1174ش نمازخانهٔ گئورگ مقدس را ـــ که در1882 م تبدیل به کلیسا شد ـــ [25] احداث کردند. این کلیسا امروزه در مجاورت بازارچه معیر، در میدان دروازه قزوین (وحدت اسلامی کنونی)، خیابان پانزده خرداد، کوچهٔ شهید مغفوری واقع شده.

در منابع تاریخی آمده است به دلیل ازدیاد ارمنیان تهران تعدادی از آنان در کوچهٔ جنب باغ حاج کاظم، واقع در جنوب غربی سنگلج، سکونت گزیدند و به تدریج بر تعداد آنان در این مکان افزوده شد و این محله نیز به محلهٔ ارمنیان شهرت یافت (شکل3).

در1870م /1249ش انجمن دوستداران علم و دانش (اوسومناسیراتس) تأسیس و یک سال بعد، در جوار این کلیسا، نخستین مدرسهٔ ارمنیان به دست میسیونرهای امریکایی در تهران ساخته شد. روحانیان کاتولیک نیز در نظر داشتند در این مکان برای دختران ارمنی مـدرسـه ای بـسـازنـد امـا جـمـعـی از ارمنیان برای جلوگیری از تغییر مذهب ارمنیان مؤسسهٔ هایگازیان و دبیرستانی را به همین نام، که بعدها دبیرستان داوتیان نامیده شد، تأسیس کردند.[26]

ساخت بنا

در منابع مکتوب آمده است این کلیسا در آغاز به صورت نمازخانه ای ساده بوده لیکن در1835م /1214ش تبدیل به کلیسا شده و پس از بازسازی در1882م /1261ش به صورت کنونی درآمده. این بنا ساختمانی است آجری به طول تقریبی نوزده متر و عرض یازده متر و پانزده سانتی متر.

بر خلاف آنچه در مورد کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس گفتیم این کلیسا دارای ارتفاعی در خور توجه و ناقوسی مرتفع و قابل رؤیت از محله های اطراف است (تصویر7). به علاوه ورودی آن مستقیماً از معبر عمومی است و کوچهٔ مجاور نیز کوچهٔ کلیسا نام گذاری شده. ورودی بنا هیچ گونه پیچ و خم زأدی ندارد و هر عابری به سهولت می تواند وارد حیاط شود یا از بیرون درون حیاط را نظاره کند.

تصویر 7: نمای بیرونی کلیسای گئورگ مقدس بر خلاف کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس نمای بیرونی این کلیسا از محله مجاور کاملا قابل رویت است.

با ملاحظهٔ شکل معماری، سازمان فضایی و ارتباطات محیطی این کلیسا تردیدی بر جای نمی ماند که سازندگان آن در یک شرایط اجتماعی بسیار رضایت بخش و بدون نگرانی از فشارهای اجتماعی نسبت به احداث آن اقدام کرده اند. به عبارت دیگر، ارمنیان به هنگام ساخت این بنا در موقعیت اجتماعی نسبتاً ممتازی قرار داشته و در ایجاد تعامل با اکثریت مسلمان محله های اطراف کلیسا با مشکلی مواجه نبوده اند.

همان گونه که از شکل شمارهٔ 5 پیداست، در حال حاضر به دلیل الحاقات بعدی فضای شبستان در میان دو حیاط شمالی و جنوبی واقع شده. سقف شبستان بر روی چهار ستون، در دو ردیف، استوار است. این ستون ها شبستان را به دو راههٔ جانبی[27] و یک فضای میانی تقسیم کرده. ستون ها در فاصلهٔ چهارمتری یکدیگر ساخته شده اند و در بین این چهار ستون فضایی مربع شکل به مساحت شانزده متر مربع پدید آمده. قطر هر ستون یک متر است و با قوس هایی به یکدیگر متصل شده اند. در ابتدای شروع قوس ها، هر ستون با چهار تیر چوبی قطور، که به یکدیگر چفت و بست شده اند، به دو دیوار جانبی وصل شده تا بدین ترتیب نیروهای مخرب کششی مهار شوند. در دیوار شمالی شبستان و مجاور محراب، طاقچه ای وجود دارد که حوضچهٔ غسل تعمید در آن قرار گرفته. به علت نبودن فضای مناسب در ضلع غربی برج ناقوس در ضلع جنوبی کلیسا ساخته شده است.

تدفین در کلیسا

بر دیوارهای محصورکنندهٔ شبستان و حیاط کلیسا تعداد قابل توجهی سنگ قبر نصب شده که اگرچه پیش از این گمان می رفت از نقاط دیگر آورده شده اند، با پیدا شدن سنگ قبری در 1362ش/1983م به هنگام حفر زمین برای عبور آبراه، که تاریخ1891م بر روی آن کنده شده بود،[28] مشخص شد سنگ قبرهای دیگر نیز به مردگانی تعلق دارند که در اطراف کلیسا دفن شده اند و بعدها تمام سنگ قبرها را از روی زمین برداشته و بر روی دیوارهای کلیسا نصب کرده اند.

از آنجایی که این مدارک مکتوب نیز همانند سنگ قبرهای کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس در مطالعات باستان شناسی اجتماعی از اهمیت ویژه برخوردارند به منظور تسهیل استفاده از آنها اطلاعات برخی از این سنگ قبر ها به طور خلاصه در جدول شمارهٔ 2 وارد و ارائه شده است. در بررسی و مطالعهٔ این سنگ قبرها مشخص شد اکثر آنها به رجال و افراد سرشناس ارمنی عصر قاجار تعلق دارند. اطلاعات جدول همچنین روشن می سازد اکثر این افراد دارای درجات بالایی در مشاغل نظامی بوده اند و یکی از آنها؛ یعنی، میرزا جهانگیرخان علاوه بر تصدی سمت وزارت صنایع و قورخانه در توسعهٔ صنعت کشور نیز نقشی مهم داشته و اقدامات شایان توجه ای کرده است. نتیجه اینکه حضور ارمنیان در مشاغل حساس و تصدی سمت های سیاسی بر موقعیت اجتماعی آنها تأثیرگذار بوده و این عوامل جملگی بر شکل معماری کلیسای گئورگ مقدس تأثیر گذارده اند.

با استناد به منابع تاریخی و بر اساس اطلاعات به دست آمده از سنگ یادبود کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس می توان گفت حضور ارمنیان در تهران دست کم قدمتی دویست ساله دارد.

بر اساس نقشهٔ تهیه شده از تهران قدیم (شکل1)، که وجود دو محلهٔ ارمنیان را مشخص می سازد، به احتمال قوی ارمنیان هنگام انتقال به پایتخت جدید در محله های مجاور دروازهٔ شاه عبدالعظیم (شکل2) و دروازهٔ قزوین (شکل3) سکونت گزیده و کلیساهای خود را در این دو محله ساخته اند. موقعیت فضای زیستی این مردمان این احتمال را تقویت می کند که آنها به دلیل بافت سنتی تهران عهد قاجار و تعصبات مذهبی مردم ترجیحاً در حاشیهٔ شهر ساکن شده اند تا از گزند تعصبات به دور باشند.

با توجه به نوع معماری کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس، که در آن سطح کلیسا بسیار پایین تر از خانه های مجاور است (تصویر2 )، می توان چنین نتیجه گرفت که این کلیسا در آغاز ورود ارمنیان به تهران احداث شده؛ یعنی، زمانی که آنها هنوز با میزبانان خود ارتباط فرهنگی برقرار نکرده و تحت فشار تعصبات مذهبی بود ند. احتمالاً، ارمنیان در ابتدا اجازه نداشتند کلیسای خود را در ارتفاعی برابر با خانه های مجاور یا بناهای مذهبی مسلمانان برپا سازند و به همین دلیل برای کم کردن ارتفاع کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس حیاط و شبستان کلیسا را در سطحی پایین تر از معابر عمومی ایجاد کرده اند.

به علاوه، همان گونه که در شکل 4 قابل رؤیت است سازندگان این کلیسا تلاش کرده اند تا مسیر دسترسی به شبستان را هرچه بیشتر پیچیده سازند. این پیچیدگی در مسیر دسترسی به حیاط و صحن شبستان نیز از نوعی انزوای مذهبی در زمان ساخت بنا حکایت دارد. به عبارت دیگر، معماران کلیسا با اجرای چنین نقشه ای، تعمداً، این عبادتگاه را از دید و دسترس سایرین محفوظ داشته اند. نکته جالب توجه دیگر وجود تصاویر غیرمذهبی بر دیوارهای کلیساست. شاید این مکان در اصل کلیسا نبوده یا این نقوش برای خوش آمد سیاستمداران قاجار و یا با ترس از ایجاد تمایز زیاد با اکثریت ساکن در شهر ایجاد شده اند.

در مقابل، نتایج بررسی های کلیسای گئورگ مقدس مؤید آن است که این بنا در آزادی کامل ساخته شده (تصویر7). پلان سادهٔ کلیسا و ارتفاع قابل توجه ناقوس آن دقیقاً حکایت از آن دارد که سازندگان این معبد با دیگر ساکنان شهر به تعاملی دوستانه دست یافته بودند و از مراودهٔ با آنها یا دیده شدن محیط عبادی خود هیچ نگرانی نداشته اند.

بررسی و مقایسهٔ قبور دو کلیسای مورد مطالعه روشن می سازد که خارجیان عموماً در کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس و رجال برجستهٔ سیاسی ارمنیان ایران در کلیسای گئورگ مقدس به خاک سپرده شده اند.

اگرچه ارمنیان در ابتدا برای فعالیت های صنعتی به تهران کوچانده شدند بررسی کتیبه های قبور کلیسای گئورگ مقدس نشان می دهد آنان به تدریج وارد عرصه های سیاسی و نظامی ایران عهد قاجار شدند و به کسب مناصبی چون وزارت نأل آمدند. این امر سبب ارتقای موقعیت اجتماعی آنان شد و استمرار زندگی آنها را در مقام شهروندانی ممتاز تسهیل کرد.

پی نوشت ها:

1- استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه تهران.

2- کارشناس ارشد باستان شناسی، دانشگاه تهران.

3- راجر سیوری، ایران عصر صفوی، ترجمهٔ احمد صبا (تهران: کتاب تهران،1363).

4- ژان دیولافوا، ایران و کلده و شوش، ترجمهٔ علی محمد فره وشی (تهران: دانشگاه تهران،1369).

5- فردریک چارلز ریچاردز، سفرنامهٔ فرد ریچاردز، ترجمهٔ مهین دخت صبا (تهران: علمی و فرهنگی،1379).

6- واروژان آراکلیان، ((تاریخچه و روند شکل گیری بناهای مذهبی ارمنیان در ایران))، درکنگرهٔ تاریخ، معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم، (1375)، مجموعه مقالا ت و سخنرانی های ارائه شده (تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور،[1375] )، ج3.

7- سیوری، همان.

8- اسماعیل رأین، ایرانیان ارمنی (تهران: امیرکبیر،1356).

9- نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول (تهران: دانشگاه تهران،1344 )، ج 2.

10- پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران به نشانی:

http://www.sci.org/persia/SEL/F02/s2_16s.htm

11- آندرانیک هویان، کلیساهای ارمنیان ایران (تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور] پژوهشگاه[،1382).

12- صدیقه گلشن، صدیقه، ((گلستان باغ گلستان “ارگ تاریخی تهران”))، درکنگره ٔتاریخ، معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم (1375)، مجموعه مقالا ت و سخنرانی های ارائه شده (تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور،[1375] )، ج2.

13- این نقشه اولین نقشهٔ نسبتاً کامل شهر تهران است و قسمتی که بر روی آن با شمارهٔ 1 مشخص شده اولین محلهٔ مسکونی ارمنیان پس از انتقال به تهران است.منبع: یحی ذکأ و محمد حسن سمسار، تهران در تصویر تهران: سروش،1369، ج1.

14- هراند قوکاسیان، ((ارامنه در تهران))، هور، ش 27 و 28 (شهریور و مهر1352).

15- اسقف اعظم سبو سرکسیان، ارامنهٔ تهران (تهران: شورای خلیفه گری ارامنهٔ تهران،1381).

16- حسین (بیژن) شهیدی مازندرانی، سرگذشت تهران (تهران: دنیا،1383).

17- گفت و گو با شرلی آودیان، مسئول پایگاه کلیساهای ایران، آبان1383، در پایگاه اینترنتی خبرگزاری میراث فرهنگی، گروه اجتماعی:

http://www.chn.ir/News/?section=2&id=14442

18- هویان، همان.

19- تاریخ رسمی خاتمهٔ ساخت بنای اصلی کلیسا1808 م است اما ارمنیان از1788 م با ساخت بنایی کوچک در این مکان به صورت عبادتگاه مراسم مذهبی خود را به جا می آورند.

20- هویان، همان.

21- پایگاه اینترنتی سازمان میراث فرهنگی استان تهران:

http://www.tehranmiras.ir/edarekol/haydary/amkd.htm

22- Social archaeology

23- لینا ملکمیان، کلیساهای ارامنهٔ ایران (تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی،1380).

24- قوکاسیان، همان.

25- اسقف اعظم سبوه سرکیسیان، همان.

26- همان جا.

27- هویان، همان.

28- پرویز مرزبان و حبیب معروفی، فرهنگ هنرهای تجسمی (تهران: سروش،1371). راهروی جانبی شبستان کلیسا را راهه گویند

منابع:

آراکلیان، واروژان. ((تاریخچه و روند شکل گیری بناهای مذهبی ارمنیان در ایران))، در کنگرهٔ تاریخ، معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم (1375)، مجموعه مقالا ت و سخنرانی های ارائه شده. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور[1375]،ج3.

اسقف اعظم سبو سرکسیان. ارمنیان تهران. تهران: شورای خلیفه گری ارامنهٔ تهران،1381.

بامداد، مهدی. شرح حال رجال ایران قرن های12 و13 و14. تهران: زوار،1378، ج2و5.

پادگامیان، الکساندر؛ آقاسی، گیو. تاریخ اجتماعی و سیاسی ارامنه. تهران: سازمان فرهنگی پاد،1352.

دیولافوا، ژان. ایران و کلده و شوش. ترجمهٔ علی محمد فره وشی. تهران: دانشگاه تهران،1369.

ذکأ، یحیی؛ سمسار، محمد حسن. تهران در تصویر. تهران: سروش،1369،ج1.

رأین، اسماعیل. ایرانیان ارمنی. تهران: امیرکبیر،1356.

ریچاردز، فردریک چارلز. سفرنامهٔ فرد ریچاردز. ترجمهٔ مهین دخت صبا. تهران: علمی و فرهنگی،1379.

سیوری، راجر. ایران عصر صفوی. ترجمهٔ احمد صبا. تهران: کتاب تهران،1363.

شهیدی مازندرانی، حسین (بیژن). سرگذشت تهران. تهران: دنیا،1383.

فلسفی، نصرالله. زندگانی شاه عباس اول. تهران: دانشگاه تهران،1344،ج2.

قوکاسیان، هراند. ((ارامنه در تهران)). هور. س3. ش 27و28. شهریور و مهر1352.

گلشن، صدیقه.((گلستان باغ گلستان “ارگ تاریخی تهران”))، در کنگره تاریخ، معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم (1375)، مجموعه مقالا ت و سخنرانی های ارائه شده. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور[1375]، ج2.

مرزبان، پرویز ؛ معروفی، حبیب. فرهنگ هنرهای تجسمی. تهران: سروش،1371.

مصطفوی، سید محمد تقی. آثار تاریخی طهران: اماکن متبرکه. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و انتشارات گروسی،1375.

معین، محمد. فرهنگ فارسی، ج1. ذیل (( امیر تومان)).

ملکمیان، لینا. کلیساهای ارمنیان ایران. تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی،1380.

نجمی، ناصر. تهران در یکصد سال پیش. تهران: ارغوان،1368.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. روابط فرهنگی ایرانیان و ارمنیان. تهران: بنیاد انتشاراتی یغیا بابومیان،1383.

http://www.tehranmiras.ir/edarekol/haydary/amkd.htm

http://www.sci.org.ir/persia/SEL/F02/s2_16s.htm

http://www.chn.ir/News/?section=2&id=14442

ردیف

سال فوت

(میلادی)

1

داود خان طبیب  نظام*

2

گریگوریان خان، پادشاه زادهٔ اهل هندوستان

3

نمایندهٔ سفارت

انگلستان

4

چارلز اسکات**

5

کلن

متن انگلیسی: کلن، مترجم انجیل به زبان فارسی، وفات 12 ژانویه 1849در سن 71 سالگی.

متن فارسی: هوالباقی، کلن صاحب کشیش، معلم علم الهی، که تورات، زبور و کتب انبیا را از زبان عبرانی به فارسی ترجمه نمود، وفات یافت. روز جمعه، هفدهم ماه صفر سنهٔ1265

6

زاتی

خفگی ناشی از زغال سنگ

7

ردیف

سال فوت

(میلادی)

1

هوسپ

گاسپاریان

گرامی باد یاد خادم ملت، هوسپ گاسپاریان، معلم مدرسهٔ هایگازیان، متولد1842، دمشق، وفات1898،تهران

2

میکائیل

مارکاریان

3

الله وردیخان

هاروتونیان

4

5

ماردیروس خان*

داویدخانیان

امیرتومان**

6

سلیمان خان

سهام الدوله

7

آرامگاه جهانگیرخان اناگولوپیانس مامیگونیان، متولد1822 ، وفات 1891

در زیر متن بالا  به فارسی حجاری شده است: جهانگیر خان، وزیر صنایع و غورخانه،309

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 42
سال یازدهم | زمستان 1386 | 136 صفحه
در این شماره می خوانید: