|
تعیین مبدأ سال نو در کشورهای گوناگون اساس و بنیانی خاص و متمایز دارد. گاه واقعه ای تاریخی یا اسطوره ای، گاه واقعه ای دینی، گاه تأسیس یک مقر حکومتی (مرکز یا شهر اصلی) و … مبدأ تاریخ یک ملت تلقی شده. ارمنستان نیز به منزله سرزمینی تاریخی و کهن از گذشته تا به امروز تقویم های متنوعی داشته است. تقویم خورشیدی از جمله تقویم هایی بوده که در دوره های مختلف در ارمنستان کاربردی ویژه داشته. از آنجا که خورشید جزء خدایان اصلی ارمنیان باستان محسوب می شده استفاده از این تقویم نیز توجیه پذیر است. در مورد تقویم قمری هنوز برای ما مشخص نیست که آیا این نوع تقویم نیز در ارمنستان کاربرد داشته است یا خیر اما به یقین محاسبه حرکات متناوب ماه به دور زمین کار چندان مشکلی نبوده. احتمال داده می شود که تقویم کهن ارمنی هزاران سال پیش تدوین و تثبیت شده باشد که بر اساس آن روز اول سال اعتدال بهاری ( تساوی روز و شب)، برابر 21 مارس؛ یعنی، اول فروردین بوده است. این تقویم خورشیدی تقویمی ثابت نبوده و بر اساس آن تاریخ و روز جشن ها در طی سال به آرامی تغییر می یافتند (با تناوب1461 سال) زیرا یک سال حقیقی خورشیدی تقریباً یک ربع روز از 365 روز بیشتر است (1461= 0.25 : 365.25). ستاره شناسان کاراهونج(2) از 7,500 سال پیش به این موضوع پی برده بودند و می دانستند که برای داشتن تقویمی ثابت، که در آن تاریخ جشن ها تغییر نیابد و متناسب با حرکت خورشید باشد، می بایست هر 4 سال یک بار 1 روز به این تقویم بیفزایند. با این محاسبات تقویمی ثابت در رصدخانه کاراهونج تدوین شد که مطابق آن روز اول سال از اعتدال بهاری (21 مارس) و ساعت 6 صبح یا بعد از ظهر شروع می شد. به این ترتیب، یک دوره1461 ساله یک دوره ارمنی نامیده شد. ارمنیان طی 5,000 سال (تا قرن نوزدهم میلادی) به طور هم زمان از دو تقویم ثابت و متحرک استفاده می کردند و نحوه استفاده از این تقویم را به ملل دیگر نیز آموخته بودند. گاه شماری ساده و منظم، تقسیم بندی 30 روزه ماه ها، وجود 5 روز اضافی در آخر سال، نام گذاری روزهای ماه، انتساب هر ماه و هر روز به ایزدی خاص، گرفتن جشن در روزهایی که نام آن روز با نام ماه یکی می شده، نام گذاری روز نوزدهم ماه نخست به نام همان ماه، نگه داشتن کبیسه مخصوصاً از سوی روحانیان و وجود دوره1461 ساله همگی تشابهاتی در گاه شماری های ارمنی، ایرانی و مصری هستند که نشان دهنده نزدیکی و قرابت فرهنگی این ملل باستانی اند. بدون شک، استفاده از تقویم ثابت راحت تر و مناسب تر بوده است. یولیوس قیصر در 46ق م تغییراتی در گاه شماری مصری ایجاد کرد. او با احتساب سال های کبیسه (یعنی اضافه شدن 1 روز به سال در هر 4 سال یک بار) به این نتیجه رسید که 1 سال به 365 روز و 6 ساعت یا 365 و 4/1 روز می رسد و مطابق تقویم یولیانی 1 سال 11 دقیقه و 14 ثانیه از سال حقیقی طولانی تر است. این تفاوت در 400 سال حدوداً به 3 روز می رسید. او این نوع گاه شماری را وارد اروپا کرد. این تقویم اکنون به نام گاه شماری کهن یا تقویم یولیانی معروف است. ارمنستان این گاه شماری یولیانی را در 122م (زمان پادشاهی آرداشس دوم) پذیرفت. بعدها، در 1582م، گریگور سوم، پاپ روم، تقویمی را که امروز در بیشترکشورها رایج است و تقویم گریگوری نامیده می شود معمول ساخت. گاه شماری اصلی ارمنی یا گاه شماری هایک گاه شماری دیگری که در ارمنستان مورد استفاده بوده گاه شماری اصلی ارمنی است که در2492ق م به فرمان هایک، پادشاه ارمنستان، ملقب به کِسار(3)معمول شد. همان گونه که موسی خورنی(مورخ قرن پنجم میلادی) در کتاب تاریخ خود شرح می دهد پس از آنکه هایک، پادشاه ارمنی، بر بِل و سپاه او، که به هدف تسخیر و تصاحب سرزمین هایک از بابل به سوی ارمنستان گسیل شده بودند، پیروز شد فرمان داد تا همه ساله روز این پیروزی را گرامی بدارند. او نام ماه ها را نیز به اسم پسران و دختران خود نام گذاری کرد. تاریخ 2492ق م را عالیشان، مورخ ارمنی قرن نوزدهم میلادی، بازسازی کرده است. سال نو (روز اول ماه ناواسارد در گاه شماری ارمنی) در تاریخ428میلادی مطابق گاه شماری متحرک خورشیدی ارمنی با 23 اوتِ گاه شماری یولیانی (یا 11 اوت مطابق گاه شماری کنونی یا گریگوری) یکسان و برابر است. عالیشان با استناد به این دلایل و با در نظر گرفتن دوران 1460 ساله ارمنی چنین محاسبه کرد: 2492= 1460+1032= 428-1460 او تأکید دارد که تاریخ 2492ق م را نویسندگان کلاسیک مانند آفریکانوس(4) و اوسبیوس(5) نیز به منزله تاریخ کشته شدن بِل تأیید کرده اند. گاه شماری اصلی ارمنی شامل 12 ماه و هر ماه نیز شامل30 روز است؛ یعنی، 360 روز به اضافه 5 روز اضافی (احتمالاً برای جشن گرفتن سال نو یا مطابق گاه شماری اصلی ارمنی6 روز اضافی در هر 4 سال یک بار). ماه ها، روزهای ماه و اوقات شبانه روز با اسامی ارمنی نام گذاری شده اند. در جدول زیر، اسامی ماه ها را بر اساس گاه شماری اصلی ارمنی آورده ایم و آنها را با گاه شماری کنونی مطابقت داده ایم: جدول1 مطابقت گاه شماری اصلی ارمنی با گاه شماری کنونی |
| ترتیب ماه ها | نام ماه ها | تعداد روزها | برابربا |
| اول | ناواسارد (دختر هایک )(1) | 30 | 11 اوت ـ 9 سپتامبر |
| دوم | هُری (دختر هایک ) (2) | 30 | 10سپـتامـبر ـ 9 اکتـبر |
| سوم | ساهمی (دختر هایک ) (3) | 30 | 10 اکـتبـر ـ 8 نـوامـبر |
| چهارم | تره (پسر هایک ) (4) | 30 | 9 نـوامـبر ـ 8 دسـامـبر |
| پنجم | کاقوتس (پسر هایک )(5) | 30 | 9 دسـامـبر ـ 7 ژانـویه |
| ششم | آراتز (پسر هایک )(6) | 30 | 8 ژانـویـه ـ 6 فــوریـه |
| هفتم | مهکان (دختر هایک )(7) | 30 | 7 فــوریـه ـ 8 مـارس |
| هشتم | آرِگ (دختر هایک )(8) | 30 | 9 مــارس ـ 7 آوریــل |
| نهم | آهکان (اسمی کهن )(9) | 30 | 8 آوریــل ـ 7 مــه |
| دهم | مارِری (دختر هایک )(10) | 30 | 8 مــه ـ 6 ژوئــن |
| یازدهم | مارگاتس (دختر هایک )(11) | 30 | 7 ژوئـن ـ 6 ژوئـیه |
| دوازدهم | هروتیتس (پسر هایک )(12) | 30 | 7 ژوئـیه ـ 5 اوت |
| سیزدهم | آولیاتس (13) | 5 | 6 اوت ـ 10 اوت |
|
1- navasard هر یک از روزهای این 5 روز اضافی با اسامی سیارات مهم آن زمان نام گذاری شده اند. در گاه شماری اصلی و ثابت ارمنی، 1روز اضافی (در هر4 سال یک بار) در سال کبیسه به ماه مهکان اضافه می شده است. روزهای ماه ها نیز با اسامی کوه های مقدس و معابد خورشید و خدایان نام گذاری می شد. این اسامی به ترتیب از روز اول تا سی ام عبارت بودند از:
بر اساس این تقویم روزها از ساعت 6 صبح شروع می شد و اوقات شبانه روز نیز دارای اسامی ای ارمنی بودند (جدول 2 و 3): |
جدول 2 اسامی اوقات روز در گاه شماری اصلی ارمنی
| ترتیب | ساعت | نام ساعت | به معنای |
| 1 | 7-6 | آیگ(1) | بامداد، اول صبح و سحرگاه |
| 2 | 8-7 | تسایگ(2) | زمان قبل از فرارسیدن صبح |
| 3 | 9-8 | زُراتسییال(3) | نیرومند و پُرزور |
| 4 | 10-9 | جاراگایتیال(4) | دارای پرتو و تابش نور |
| 5 | 11-10 | شاراوِقیال(5) | طلوع خورشید، شعاع و تابش نور |
| 6 | 12-11 | یِرکراتِس(6) | بیننده زمین |
| 7 | 13-12 | شانتارکوق(7) | صاعقه افکن |
| 8 | 14-13 | هراکات(8) | ریزش قطرات آتش، آتش ریزان |
| 9 | 15-14 | هورتاپیال(9) | ریزش آتش |
| 10 | 16-15 | تاقانتیال(10) | پوسته و لایه نازک |
| 11 | 17-16 | آراگُت(11) | با شتاب و عجله، شتابان |
| 12 | 18-17 | آرپُق(12) | خورشید تابنده |
|
1- ayg |
جدول 3 اسامی اوقات شب در گاه شماری اصلی ارمنی
| ترتیب | ساعت | نام ساعت | به معنای |
| 1 | 19-18 | خاواراک(1) | تاریک و ظلمانی |
| 2 | 20-19 | آغجاموقج(2) | گرگ و میش |
| 3 | 21-20 | متاتسیال(3) | شب و تاریکی |
| 4 | 22-21 | شاهاوت(4) | ـــــــ |
| 5 | 23-22 | کاماوت(5) | ـــــــ |
| 6 | 24-23 | باواکان(6) | کافی و بس |
| 7 | 1-0 | خوتاپیال(7) | ـــــــ |
| 8 | 2-1 | گیزاک(8) | ـــــــ |
| 9 | 3-2 | لوساکن(9) | چشم های نورانی یا چشمه نورانی |
| 10 | 4-3 | آراوُد(10) | صبح و بامداد |
| 11 | 5-4 | لوساپایل(11) | درخشندگی و تابش (نور درخشان) |
| 12 | 6-5 | پایلاتزو(12) | نام سیاره مرکوری(مریخ) اما در معنای تحت اللفظی به معنی برق زننده |
|
1- Khavarak در نزدیکی شهر ساناهین، در ارمنستان، تقویم ـ کمربندی از اسامی 7 روز هفته، که متعلق به 2000 سال پیش از میلاد است، یافت شده است. در این تقویم، اسامی روزهای هفته با نام های کهن ارمنی و نیز به نام خورشید، ماه و پنج سیاره نام گذاری شده اند: |
جدول 4 مطابقت اسامی روزهای هفته در تقویمی متعلق به
2000 سال پیش با تقویم ایرانی، انگلیسی و ارمنی
| روزهای هفته در تقویم امروزی ایرانی | روزهای هفته در تقویم امروزی انگلیسی | روزهای هفته در تقویم ارمنی | اسامی سیارات |
| یکشنبه | sunday | arev | sun |
| دوشنبه | monday | lucin | moon |
| سه شنبه | tuesday | hrat | mars |
| چهارشنبه | wednesday | paylatzu | mercury |
| پنجشنبه | thursday | lusntag | jupiter |
| جمعه | friday | arusiak | venus |
| شنبه | saturday | yerevak | saturn |
|
بسیار جالب است که دو روز اول هفته به زبان انگلیسی ساندِی و ماندِی کاملاً با نام های ارمنی آن آرِو (خورشید) و لوسین (ماه) مطابقت دارند. گاه شماری اصلی ارمنی تا به امروز نیز در ارمنستان معمول و رایج است. بسیاری از مردم سال نوی باستانی(11اوت) را نیز جشن می گیرند و هنوز فرمان 2492 سال پیش از میلاد هایک را از یاد نبرده اند. پس از پذیرش مسیحیت در ارمنستان، علاوه بر گاه شماری اصلی ارمنیگاه شماری های دیگری نیز مورد استفاده قرار گرفتند، مانند تاریخ بزرگ ارمنی ، که از 11 ژوئیه 552م شروع می شود، تقویم کلیسایی و تقویم ثابت دانشمند ارمنی، هوهانس ایماستاسِر،(36) که از 1085م شروع می شود و بر اساس آن سال نو ( اول ماه ناواسارد) طبق گاه شماری یولیانی 11اوت برگزار می شده است. 11 اوت 2008م مصادف بود با سالگرد 4500 سالگی این گاه شماری کهن. گاه شماری اصلی ارمنی یکی از گاه شماری های دقیق و کهن دنیاست که امیدواریم با مداخله سازمان های بین المللی اصالت و ارزش آن در بسیاری از جوامع یادآوری شود. پی‌نوشت‌ها: 1- مقاله حاضر ترجمه بخشی کوچک از کتاب ارمنیان و ارمنستان باستان نوشته باریس هرونی است. در ضمن برای تکمیل مقاله از دایره المعرف فارسی، به سرپرستی غلامحسین مصاحب و کتاب پژوهشی در اساطیر ایران اثر دکتر مهرداد بهار نیز استفاده شده است. 2- رصدخانه ای متعلق به دوران پیش از تاریخ که از صدها سنگ ایستاده تشکیل شده است. این رصدخانه با قدمت 7,500 سال، در ارمنستان، در نزدیکی سیسیان و دویست کیلومتری ایروان، پایتخت ارمنستان، قرار دارد. 3- kesar(kes. Ar / kes. arev) به معنای خدای زمینی(مادی). کِس به معنی نیم و نیمه و آرِو و آر به معنای خدای خورشید و در کل به معنای نیم خدای. پادشاه ارمنستان هم زمان هم بالاترین مقام روحانی وهم پسرخورشید و نماینده خدای اصلی؛ یعنی، آرِ پدر بر روی زمین محسوب می شد.کسار ارمنی بعدها از طریق یونانیان وارد اروپا شد و واژه هایی چون سزار(روم و بیزانس)، کایزر(آلمان)، تزار (روسیه)، کایسر(در ارمنستان به معنی امپراتور) و قیصر (در زبان عربی) از همین واژه گرفته شده اند. 4- Afrikanus 5- Eusebius 6- areg 7- hrand 8- aram 9-margar 10-ahrank 11- mazdegh 12- astghik 13-mihr 14- dzopaber 15- murts 16- yerezkan 17-ani 18-parkar 19-vanatur 20-aramazd 21-mani 22-asak 23- masis 24- anahit 25- aragats 26- grgur 27- korduik 28- tzmak 29- lusnak 30- tsron 31-npat 32- vahagn 33- sis 34- varag 35- gisheravar 36- Hovhanes Imastasser منابع: بهار، مهرداد. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: [بی نا]، 1375. مصاحب. دایره المعارف فارسی. هرونی، باریس. ارمنیان و ارمنستان باستان. ایروان: [بی نا]، 2006. |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 45
|
