|
یکی از بخش‌های جـالب موسیقـی ارمنی سازهای آیینی ـ مذهبی خـود‌صدا(2) هستند. در طول تاریخ، از بین این سازهای خود‌صدا کوچناک(3) بخشی جدایی‌ناپذیر از مراسم مذهبی کلیسایی حواریون ارمنی بوده. در پیشینه تحقیق علمی درباره کوچناک، سه پژوهش موجود است :
1. کتاب لغت‌نامه آیینی ـ مذهبی، اثر اسقف اعظم ماقاکیا اُرمانیان(4).
2. مقاله«تاریخ دعای ارمنی»(5)، نوشته پدر وارتان هاتسونی(6)،که در آن به بررسی منابع مکتوب تاریخی درباره این ابزارهای موسیقایی اشاره شده است.
3. کتاب سازهای ضربی و بادی ارمنستان(7)، نوشته آرام کوچاریان(8) ،که اطلاعاتی جالب درباره این موضوع دارد.
کوچناک‌ها با اشکال و ابعاد مختلف طی قرن‌های متمادی در بین ارمنیان رواج داشتند و به حیات خود ادامه دادند اما به طور ناگهانی بین سال‌های 1915تا1930م از زندگی و خاستگاه ارمنیان « ناپدید» شدند. در اینجا، استفاده از کلمه « ناپدید شدن» به معنای واقعی کلمه انتخاب شده است. اصلی‌ترین دلیل حذف و نابودی کوچناک‌ها نژادکشی و نابودی سرزمین مادری ارمنیان به دست دولت عثمانی بود اما بدون شک جنگ جهانی دوم و بلافاصله پس از آن، انقلاب روسیه و برقراری نظام شوروی در ارمنستان و سرکوب دین و کلیسا نیز در این موضوع بی‌تأثیر نبوده.
در طول این سال‌ها، کوچناک‌های چوبی هنگام غارت کلیساها طعمه حریق شدند و حتی گاهی به جای هیزم از آنها استفاده کرده‌اند. بنابراین، اتفاقی نیست که تنها نمونه‌های باقی‌مانده از آنها دور از سرزمین ارمنیان یافت شده‌اند.
پس از نژادکشی ارمنیان در ارمنستان غربی و مهاجرت اجباری آنان، جامعه و هویت ارمنی خارج از سرزمین ارمنستان شروع به رشد و شکل‌گیری کرد و زندگی مذهبی ارمنیان در کنار صدها کلیسا آغاز شد اما در کلیساهای جدید به دلیل دستیابی آسان و رواج ناقوس فلزی خبری از کوچناک‌های قدیمی نبود. در نتیجه، امروزه هیچ‌کدام از جوانان ارمنی در داخل یا خارج از ارمنستان تصویر ذهنی‌ای از کوچناک‌های قدیمی کلیساها ندارند.
مشخصات ظاهری کوچناک‌ها
کوچناک‌ها جزو ابزارهای گاه‌شمار محسوب می‌شوند و ساختاری بسیار ساده دارند و از الوارهای چوبی یا صفحه‌های فلزی بلند ساخته می‌شوند. کوچناک‌ها همچنین دو چکش از جنس خودشان برای ضربه زدن و دعوت مؤمنان به دعا دارند. طول متوسط آنها بین50 سانتی‌متر تا 5/2 متر است و معمولاً، مستحکم و خوش‌صدا هستند.
متأسفانه، به دلیل حوادث تاریخی‌ای که گفته شد، بسیاری از کوچناک‌ها از بین رفته‌اند و ما تاکنون تنها شش عدد از آنها را، که از قدیم در کلیساهای ارمنیان مانده‌اند، شناسایی کرده‌ایم.(9) از این شش عدد چهار عدد در بیت‌المقدس، یک عدد در جلفای نو اصفهان و یک عدد در موزه متروپولیتن نیویورک قرار دارد.
احتمال اینکه کوچناک‌هایی در روستاهای ارمنی‌نشین شمال غربی سوریه وجود داشته باشد هم بسیار زیاد است اما به دلیل مشکلات سیاسی و حوادث اخیر سوریه امکان بررسی‌های جدید و اعلام وضعیت موجود در این منطقه وجود نداشت.
این تحقیق صرفاً درباره این شش نمونه موجود نیست بلکه سعی کرده‌ایم از اطلاعات شفاهی و دقیق افراد مسن بازمانده از نژاد کشی ارمنیان در ارمنستان غربی، که به صورت میدانی جمع‌آوری شده، نیز استفاده شود. خوشبختانه، به لطف اطلاعات دقیق شفاهی توانستیم انواع کوچناک‌های محلی و منطقه‌ای را بنا به کاربردشان باز آفرینی کنیم.
کوچناک‌های تاریخی به‌جا مانده
1. کوچناک‌های بیت‌المقدس
از چهار نمونه موجود در اماکن وابسته به مقام پاتریارکی ارمنیان بیت‌المقدس دو عدد در محراب اصلی دیر هاکوپ مقدس و دو عدد دیگر، در کلیسای عروج مقدس نصب شده‌اند. در هر دو مکان، یکی از کوچناک‌ها چوبی و دیگری، فلزی است.
با وجود اینکه دیگر اثری از کوچناک‌ها در ارمنستان باقی نمانده،خوشبختانه، این نمونه‌ها همچنان موجودند و از آنها مانند گذشته استفاده می‌شود. همچنین، به دلیل حضور روحانیان ارمنی در بیت‌المقدس می‌توان اطلاعات اجرایی، ساختاری و کاربردی دقیقی از کوچناک‌ها به دست آورد.
روحانیان کلیساهای بیت‌المقدس از دیرباز در صحبت‌های روزمره خود از کلمه « تخته»(10) یا «کوچناک چوبی»(11) استفاده می‌کردند و طبیعی است که این کلمه فقط برای کوچناک‌های چوبی به‌کار نمی‌رفت و به «کوچناک‌های فلزی»(12) نیز گفته می‌شد.
ـ کوچناک‌های دیرهاکوپ مقدس
کوچناک چوبی : این کوچناک مستطیل شکل است که امتداد دو طرف آن با شکست 90 درجه‌ای به شکل نیم‌دایره ختم می‌شود. ابعاد کوچناک به شرح زیر است :
طول اصلی 216 سانتی متر
عرض 23 سانتی‌متر
ضخامت 5 سانتی‌متر
طول قسمت مستطیل 170 سانتی‌متر
قطر دایره‌های دو طرف 18 سانتی‌متر
همان طور که در تصویر مشاهده می‌کنید در قسمت بالا سه سوراخ برای آویزان کردن آن با زنجیر تعبیه شده است.
کوچناک فلزی : همان طور که در تصویر می‌بیند بدنه کوچناک دارای خمیدگی جزئی است و همچنین، در یک سانتی‌متری لبه بالا سه سوراخ برای آویزان کردن آن با زنجیر در نظر گرفته شده است. در وسط این کوچناک، نقش صلیب و یک کتیبه وجود دارد که، به دلیل ضرباتی که به مرور زمان وارد شده، متن آن تقریباً ناخواناست. تنها بخش باقی مانده از متن چنین است : «مجدداً، ساخته شد به یاد ضارب … ». ابعاد این کوچناک به شرح زیر است :
طول 160 سانتی‌متر
عرض 11 سانتی‌متر
برآمدگی قسمت وسط 4 سانتی‌متر
ـ کوچناک های کلیسای عروج مقدس
به دلیل شباهت بسیار زیاد کوچناک‌های این کلیسا با نمونه‌های کلیسای هاکوپ مقدس، توضیح جداگانه نداده و تنها، به تصاویر بسنده کرده‌ایم.
2.کوچناک صومعه کاتارینه مقدس در جلفای نو اصفهان
در محله چهارسوی جلفای نو، در کنار کلیسای هوهانس مقدس، درصومعه کاتارینه مقدس، که در 1623م ساخته شده، راهبه‌ها زندگی می‌کردند. کوچناک چوبی این صومعه در ایوان ورودی درب غربی کلیسا از ستون چوبی آویزن شده است.(13) نمونه یاد شده در وضعیت خوبی قرار دارد و سالی یک بار به مناسبت روز کاتارینه مقدس نواخته می‌شود. گاهی هم، برای مهمان‌های ویژه یا گردشگران به صدا درمی‌آید.
کوچناک جلفای نو مستطیل شکل و هشت ضلعی است. در دو سوی آن، سوراخ‌هایی صلیب مانند وجود دارد. کوچناک به وسیله زنجیر به ستون افقی چوبی ایوان آویزان شده است.
صومعه کاتارینه مقدس به جز دو فرد غیر‌روحانی، یک دربان و یک آشپز هیچ خدمه دیگری ندارد. راهبه‌ای که خادم کلیساست، شب‌ها با ضربات کوچناک راهبه‌ها را برای دعا دعوت می‌کند. آنها دو به‌دو روبهروی محراب کنار هم می‌ایستند و انجیل و سرودهای مذهبی می‌خوانند.(14)
در گذشته، همه کلیساهای جلفای نو کوچناک داشتند که به مرور زمان ناقوس‌های فلزی جایگزین آنها شدند.(15)
کلیسای مریـم مقدس تا 1848م دارای کوچناک بود. همان سال، شخصـی به نام بارسق گالستانیان از هندوستان برگشت و با خود ناقوس‌های جـدیدی آورد و آن ناقـوس‌های جـدید را در برج ناقوس کوچکی که بر پشت بام کلیسا ساخته بودند نصب کردند.(16)
درکلیسای یحـیای مقـدس، در 1841م، با هزینـه و کمک تاجری معروف از اهالی جاوه، به نام بغوس آندریاسیان، که خود اهل جلفا بود، برج ناقوسی ساختند و ناقوس جدیدی نیز جایگزین کوچناک شد.(17)
مهم‌ترین بخش این تحقیق مربوط به آرشیو عکس‌های ارنست هولتسر(18) آلمانی و تصاویر باقی‌مانده از زمانی است که صومعه کاتارینه مقدس همچنان فعال بود و راهبه‌ها در آنجا زندگی می‌کردند. عکاس سه عکس از نواختن کوچناک در این برهه را ثبت کرده است.
در 2021 م،«گنجینه موسیقی ارمنیان جلفای نو» در محله جلفای اصفهان افتتاح شد و فعالیت خود را آغاز کرد. هدف از تأسیس این مجموعه معرفی موسیقی ارمنی، خاز و خازنویسی، تاریخچه موسیقی مذهبی و نحوه شکل‌گیری آن، شاراکان‌ها یا همان سرودهای مذهبی، تاریخچه موسیقی جلفای نو، بزرگان موسیقی و عاشوق‌های ارمنی و مکتب‌های عاشوقی، سازسازان معرف جلفایی و ارتباط بین موسیقی و معماری بوده است. از ابتکارات جالب «گنجینه موسیقی ارمنیان جلفای نو» بازآفرینی کوچناک دیر کاتارینه مقدس در فضاهای نمایشگاهی با ابعاد کمی کوچک‌تراست.
3.کوچناک مـوزه متروپولیتن نیویورک
یک نمونه کمیاب کوچناک در موزه مـتروپولیـتن نیویورک نگهـداری مـی‌شود.(19) ایـن نمـونه متعـلق بـه مجـموعـه معـروف آلات موسیقی جـان کـراسبى بـراون(20) اسـت کـه در 1889م بـه مـوزه اهـدا شـده.
چگونگی ورود این کوچناک به مجموعه، در دو دفتر اموال آن، چاپ 1901 و 1903م(21) ذکر شده. هر دو تاریخ متعلق به قبل از نژادکشی ارمنیان به دست ترکان جوان عثمانی است.
ابعاد کوچناک موزه متروپولیتن در دفتر اموال 26 در 7/66 سانتی‌متر و طول چکش‌ها 5/30 سانتی‌متر و به نام Gotchnag متعلق به ارمنیان ثبت شده است اما جالب اینجاست که سوریه را به عنوان خاستگاه جغرافیایی آن ثبت کرده‌اند. در زمان انتشار دفاتر راهنما، سرزمین دولت آینده سوریه تحت لوای امپراتوری عثمانی بود و به واحد یا ولایت‌های مختلف (حلب، دمشق، بیروت، درزور) تقسیم می‌شد. بنابراین، مفهوم «سوریه» در آن سال‌ها کمی مبهم بوده اما اگر در نظر بگیریم که استان حلب از شمال کیلیس، عینتاب، ماراش، زیتون و … و از شمال غربی تا اسکندرون، انطاکیه و … و دیگر مناطق ارمنی‌نشین را شامل می‌شده، با اطمینان می‌توان نتیجه گرفت که خاستگاه جغرافیایی این کوچناک کیلیکیه شرقی بوده است. ما نمی‌توانیم شهر حلب را، که تا قبل از نژادکشی ارمنیان، جمعیتی چشم‌گیر از ارمنیان را در خود داشته منشأ جغرافیایی احتمالی این شئ ندانیم.
کوچناک‌های شناسایی شده در روستاهای ارمنی‌نشین مرز سوریه و ترکیه
1. کوچناک‌های منطقه کَسَب(22) و موسی‌داغ(23)
در شمال و شمال غربی سوریه روستاهای ارمنی‌نشین بسیاری وجود داشتند که مرکز اصلی آنها را می‌توان شهر کَسَب دانست. این منطقه همچنین با روستاهای ارمنی‌نشین جنوب و جنوب غربی ترکیه هم مرز است. در گذشته، کلیساهای این مناطق اغلب از کوچناک استفاده می‌کردند و خوشبختانه، به تازگی تعدادی از آنها احیا شده‌اند. کوچناک‌های این منطقه فلزی و معمولاً، دارای طول50 تا80 سانتی‌متر، عرض 12تا 15 سانتی‌متر و ضخامت 1تا2 سانتی‌متر هستند. برروی این کوچناک‌ها، با چکش‌های فلزی ضربه می‌زدند که طنین صدای هر ضربه تقریباً تا 15 ثانیه طول می‌‌کشید و تا مسافت‌های دور شنیده می‌شد.
طبق گفته هاکوپ چولاکیان، « بسیاری از کلیساها تا اواخر قرن گذشته ناقوس نداشته و از کوچناک فلزی استفاده می‌کردند. این کوچناک‌ها از دیوار یا درخت حیاط کلیساها آویزان می‌کردند. حتی، گفته می‌شود ارمنیان از پشت قابلمه‌های خیلی بزرگ به جای کوچناک استفاده می‌کردند. درباره کوچناک‌های چوبی این منطقه شواهدی زیادی در دست نیست». (24) طبق گفته ایشان، در حال حاضر در کلیساهایی که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم هنوز کوچناک موجود است.
ـ کلیسای آنای مقدس در روستای یاگوپیه(25)
به دیوار این کلیسا کوچناکی نصب شده است.
ـ زیارتگاه استپانوس مقدس در روستای گارادوران(26)
طبق گفته هاکوپ چولاکیان، «کوچناکِ زیارتگاه استپانوس بر درخت کنار در ورودی حیاط زیارتگاه آویزان بود و زیارتگاه دارای ناقوس نیز بود که در حوادث اخیر سوریه هر دو مفقود شدند و تکه‌هایی از کوچناک چوبی را در دره کنار زیارتگاه پیدا کردند».(27)
ـ کلیسای انجیلی در روستای گارادوران
طبق گفتـه هاکوپ چولاکیـان، «کوچنـاک این کلیسا، که در ضلع غـربی آن آویخـته شده بود، به دلیل ظاهر متـفاوتـش از معـروفیت خاصـی برخـوردار اسـت. این کـوچناک فلـزی به شـکل دایـره‌ای تـو‌خالـی بـود و سـوراخ‌هایی بر روی صفحـه اصلـی داشت. به وسیـله دو چـکش فلـزی بر ایـن کوچـناک ضربـه می‌زدنـد و گفتـه می‌شود که طنین صدای آن تا مسافت‌های دور شنیـده می‌شـد. در 1980م، کلیسـای مـذکور دارای ناقـوس شد و کوچـناک فلزی کلیسا را به انبار منتقل کردند».(28)
ـ کلیسای انجیلی در روستای اکیزُلوک(29)
هاکوپ چولاکیان درباره این کلیسای انجیلی می‌گوید :
«کوچناک کلیسای اکیزُلوک تکه ای آهن مستطیل شکل است که مانندکوچناک کلیسای استپانوس مقدس روستای گارادوران، از درخت توت حیاط کلیسا آویزان بود اما در پی تعمیرات اخیر کلیسا درخت توت قطع و کوچناک مذکور و کتیبه آن به داخل کتابخانه کلیسا منتقل شد و به جای این کوچناک، ناقوس جدیدی در کلیسا نصب کرده‌اند».(30)
وی همچنین اضافه می‌کند : « در کلیسای روستای جارابلوس(31) نیز کوچناکی وجود داشته که به دلایل ناشناخته‌ای جابه‌جا و در پشت بام مدرسه هم جوار کلیسا نصب شده است».(32)
در پی قرار داد 1939م بین فرانسه و ترکیه، فرانسه منطقه اسکندرون(33) سوریه را به ترکیه واگذار کرد و در پی آن، ارمنیان ساکن روستاهای منطقه موسی‌داغ مجبور به مهاجرت اجباری شدند و فقط، ساکنان روستای واکفلی(34) تصمیم گرفتند که به زندگی در آن روستا ادامه دهند و در حال حاضر، این روستا تنها روستای ارمنی‌نشین ترکیه است.
«کلیسای مریم مقدس روستای واکفلی تا 1990م دارای کوچناک بود اما در آن سال پس از تعمیر کلیسا ناقوس جدید جایگزین کوچناک شد ».(35)
در 15 اوت 2020 م، با کمک خلیفه‌گری ارمنیان ترکیه و به هزینه نویسنده مقاله (زاون کنیازیان) کوچناک جدیدی در کلیسای این روستا نصب شد.
در همان تاریخ، « موزه موسی داغ » در روستای واکفلی افتتاح شد و نمونه بازسازی‌شده کوچناک قدیمی در کنار زنگ قدیمی کلیسا قرار گرفت.
در روستاهای مـوسی‌داغ، به کوچـناک‌های فلزی در گویش محــلی « ژومبر»(36) می‌گفـتند و برای نواختن آن، از فعل « ژومبریل»(37) به معنای «کوبیدن ناقوس کلیسا» استفاده می‌کردند. همچنین، به کوچناک‌ها «چانق/ چانگ»(38) نیز می‌گفتندکه از فعل «چانگاهارِل»(39) به معنای « نواختن چنگ» مشتق می‌شود.
کوچناک‌های شناسایی‌شده از روی اسناد و مدارک
کوچناک ذوزنقه‌ای
نمونه‌ای نادر از یک کوچناک در مجموعه عکاس مشهور روسی، دیمیتری یرماکوف(40)، موجود است. در این تصویر، روحانی‌ای دیده می‌شود که با چکش‌هایی مخصوص در دست جلوی کوچناک ذوزنقه‌ای ایستاده است. در توضیح عکس نوشته شده تصویر متعلق به جامعه روحانیان کلیسای دریاچه سوان است.
کوچناک ایستا درمنطقه واسپوراکان
نوع سومی از کوچناک، که در منطقه واسپوراکان(41) کاربرد داشته، کاملاً از دو نمونه قبلی متفاوت بوده. به این صورت که دو تخته چوبی به طول2 متر، عرض10تا 15 سانتی‌متر و ارتفاع 30 سانتی‌متر را روبهروی هم تا حدود 40 سانتی‌متر از طول در زمین فرو می‌بردند و با چکش‌های چوبی روی آن ضربه می‌زدند.
طبق گفته بارقام هونانیان(42) هنگام طلوع آفتاب خادمان کلیسا پی‌در‌پی با چکش‌های چوبی روی دو طرف آن ضربه می‌زدند که صدا در دو جهت به طور یکسان شنیده شود. این مدل کوچناک در روستای خورگوم(43) منطقه هایوتس دزور(44) برروی پشت‌بام بنای کنار کلیسا نصب شده و استفاده می‌شد.
انواع دیگر کوچناک
کوچناک‌های جلفـای نو، بیـت‌المقدس، نیـویورک و نیز نواحـی شمال غرب سوریه را مـی‌توان کوچناک‌های کلاسیک نامید اما کوچناک‌هایی هم هستند که به دلیل ظاهر متفاوتشان جزو گروه کلاسیک محسوب نمی‌شوند. با راهنمایی یکی از بازماندگان نژادکشی ارمنیان به نام لوسینه شادروانیان(45)، اهل ماراش، از وجود یک نمونه نادر مطلع شدیم؛ کوچناک چوبی گردی که روی آن با پوست حیوان پوشیده شده بود.
او اطلاعاتی نیز درباره نمونه فلزی منحصر‌به‌فرد دیگری به شکل گرد به قطر30 سانتی‌متر داشت. به گفته او، این نمونه در کلیسای اردوگاه پناهجویان نژادکشی ارمنیان نصب شده بود. این اردوگاه به نام اردوگاه آدانا در بیروت لبنان واقع شده بود.
طبق گفته آرسن توروسیان،(46) یکی دیگر از بازماندگان نژاد کشی، نمونه دیگری از کوچناک، که در یکی از روستاهای منطقه یوزغاد (یا یوزگات)(47) استفاده می‌شد، به صورت سه گوش و از جنس برنز بوده است.
ویژگی‌های عملکرد کوچناک‌ها
از قدیم الایام وظیفه و مسئولیت نواختن کوچناک‌ها بر عهده شماس‌ها یا خادمان کلیسا بوده است. این عملیات یا فراخوان دعا با همان نواختن کوچناک هنگام طلوع آفتاب حدود ساعت 5 صبح به ترتیب زیر آغاز می‌شود :
ـ ابتدا خادم یا شماس کلیسا بر روی صورت خود عمل تثلیث را انجام می‌دهد.
ـ سپس، سه ضربه آزاد به کوچناک می‌زند.
ـ سپس، خادم نواختن آهنگین اصلی را شروع می‌کند.
ـ در پایان هم، با سه ضربه آزاد نواختن کوچناک را به پایان می‌رساند.
این ترتیب نواختن کوچناک با تغییراتی جزئی تا به امروز در جامعه ارمنیان بیت‌المقدس حفظ شده است.
در صورت بزرگ بودن ابعاد کوچناک، کار نواختن آن به دو روش انجام می‌شد:
روش اول : دو نفر به ترتیب یک نفر در سمت راست و دیگری، در سمت چپ کوچناک قرار می گرفت و به طور یکنواخت ضربه می‌زدند.
روش دوم : یک نفر جلوی کوچناک و نفر دوم پشت آن می‌ایستاد و هم‌زمان، شروع به نواختن می‌کردند.
بر اساس سنت دیرین، هنگامی که مؤمنان، اعم از روحانی و غیر روحانی (مردم عادی)، صدای کوچناک را می‌شنوند بر روی صورت صلیب می‌کشند (عمل تثلیث). گریگور نارکاتسی(48) درباره این حرکت می‌گوید :«به یاد واقعه بزرگ، صورت خود را با روح القدس پاک ساز».(49) همچنین، در جای دیگری درباره سه ضربه آزاد می‌گوید : « سه ضربه ابتدا و انتهای نواختن کوچناک نماد تثلیث مقدس است ».(50)
گریگور سکیوراتسی(51) در قرن دوازدهم میلادی درباره عمل و مفهوم تثلیث این‌گونه توضیح می‌دهد : « هنگامی که بیدار شوی از صدای شیپور [در اینجا به معنی کوچناک (مترجم)] به یاد آور تثلیث مقدس را. برخیز و نماز بخوان در جایگاه نماز من».(52)
کوچناک‌ها را با چکش یا ابزاری چکش‌مانند با سرگرد به نام تاک (թակ)(53) می‌نواختند. این اسم مرسوم بود و از ریشه کلمه تاکن (թակն)(54) در زبان ارمنی باستان به دست آمده. آجاریان دو نمونه از این کلمه را در لغت‌نامه خود ذکر کرده : تاکاق(թակաղ)(55) به معنی تاک کوچناک و تاکاقاک (թակաղակ)(56) به معنای تاک کوچک کوچناک.
|
