پروژه جابجائی و دوباره سازی کلیسای مریم مقدس زور زور[1]

این کلیسا با احتساب خط مستقیم، در حدود 10-12 کیلومتری کلیسای تادئوس مقدس (قره کلیسا) و در نزدیکیِ آبادی بارون، در دهنۀ دره ای که رودخانه زنگیما از آن جاریست و در دامنه کوهپایه ای که به یک تنگنای بسیار فشرده می‌رسد، بنا گردیده است.

کلیسای مریم مقدس زور زور

تاریخ بنای دیر زور – زور بین سال های24 – 1315میلادی تخمین زده می شود و توسط اسقف اعظم کلیسای تادئوس مقدس، به نام اسقف زکریا از خاندان بزرگ و مالکین آن منطقه، ساخته شده و به صورت مدرسۀ تعلیمات دینی و فرهنگی و ادبی، زیر نظر راهب عالی‌مقام، هوانس یرزنقاتسی معروف به زور- زورتسی (Tsortsoretsi-Hovanes yerznkatsi) با همیاری اسقف مزبور اداره می شد.

در مدتی کوتاه، مبلغین کلیسای لاتین و رومن از فرقۀ دومینکن ایتالیا، به سرپرستی اسقف بطلمیوس از شهر بولونیا (ایتالیا) به عنوان نمایندۀ پاپ، ابتدا در سلطانیه و بعد در شهر مراغه مستقرشدند و با حمایت هلاکوخان به منطقۀ ماکو آمده و در دیر زور – زور مستقر شدند و به تبلیغ و ترویج اعتقادات خاص خود، تحت لوای وحدانیت مذهبی (Unitores) مبادرت ورزیدند و در ضمن، مشغول استنساخ، تزئین، تذهیب، و خطاطی و ترجمۀ کتب علمی، و ادبی و دینی از زبان لاتین و فارسی و ارمنی و بالعکس گردیدند.

عمر این مدرسۀ مذهبی زیاد طولانی نبوده و پس از چند دهه، در نتیجۀ یورش مجدد مغول ها و سپس لشکرکشی تیمور لنگ و سایر اقوام تورانی به خاموشی گرائیده است. پس از مهاجرت عظیم ارمنیان در اوایل قرن هفدهم، دیر مزبور به حالت متروکه در آمده و ساختمان های آن بر اثر زلزله و عوامل جوی و چپاول ها و غارت های متعدد، بتدریج به ویران‌های تبدیل گشته و از بین رفته اند، و تنها کلیسای مریم مقدس که آن هم از دخل و تصرفات غیر مجاز قاچاقچیان اشیاء عتیقه در امان نبوده، تا به امروز، به صورت نیمه مخروبه باقی مانده است.

تاریخچۀ کلیسا و مدرسۀ دیر زور – زور توسط پروفسور لئون خاچیکیان در مجله و ماهنامۀ کتابسرای ایروان (ماتناداران)، شمارۀ11، سال1973، مفصلاً مورد مطالعه قرار گرفته است.

***

وزارت نیرو به منظور مشروب نمودن اراضی دشت ماکو، پس از مطالعات چندین ساله، پروژۀ سد مخزنی بارون را به تصویب رسانید و از سال1366، عملیات ساختمانی آن شروع گردید. باقیماندۀ دیر و کلیسای مریم مقدس زور – زور در همان نقطه ای قرار گرفته بود که دیوار حائل سد نیز می بایستی در آنجا بر پا می گردید و طبق نقشه های مصوب، پس از اتمام آن و آبگیری دریاچه، کلیسای مزبور در دریاچۀ سد غرق می شد.

از طرفی عملیات خاکبرداری تونل های انحرافی و یک رشته انفجارهای ساختمانی به بقیه بنای کلیسا آسیب فراوانی وارد نموده بود. به همین علت، مدیریت اجرائی سازمان میراث فرهنگی کشور، اقدامات سریعی برای نجات و پایداری و ماندگاری این اثر تاریخی به عمل آورد و با موافقت وزارت نیرو و همیاری شرکت مهاب قدس و شرکت پیماب و سازمان آب و برق منطقه ای، توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی (بخصوص آقای مهندس سعید نیا و مهندس رایتی) مجوز لازم کسب شد و در مدت 25 روز، با رعایت نکات علمی، سنگ به سنگ، لایه های دیوار چینی شماره گذاری، پیاده و به محل دیگری با ارتفاع حدود 110 متر و به فاصلۀ 600 متری آن نقطه، منتقل و بر روی یک برآمدگی صخره ای، از نو بنا گردید.

عملیات دوباره سازی دیر، از سال 1367 شروع و اخیراً به طور کلی به اتمام رسیده و شکل و هیئت اصلی خود را بازیافته است. قسمت پوشش نهائی گنبد هم که ناتمام مانده بود اخیراً به اتمام رسید (مجلۀ میراث فرهنگی سال اول شماره دوم – زمستان 69 – در رابطه با جابجائی کلیسای زور – زور، مقالۀ مفصلی به قلم ابراهیم حیدری، مدیرسابق میراث فرهنگی آذربایجان غربی که در این باب زحمات فراوانی کشیده، درج نموده است).

در عملیات دوباره سازی کلیسای زور – زور، برای بازسازی گنبد و پایه های طوقۀ چند ضلعی آن که کلاً ویران شده و قسمت عمدۀ سنگ های آن در زیر تلی ازخاک های عملیاتی سدّ از بین رفته بودند، از سنگ های همگون ولی با رنگ روشنتر محلی استفاده شد و این امر درقسمت فوقانی بنا کاملا مشخص و مشهود است و بیش از80 % آن را در بر می گیرد.

پلان کلیسای مریم مقدس زور – زور صلیبی شکل است و ابعاد بیرونی آن20 / 10 7/5 x ، و ارتفاع آن پس از تجزیه و تحلیل تناسبات پلان و انتقال آن بر نمای ساختمان، 58 / 12به دست آمده است (استفاده از تناسبات پلان برای بازسازی نما و شکل کلی بناهای کلیساها، شیوه ای است بسیار ارزنده که متخصصین و معماران جمهوری ارمنستان از آن استفاده می نمایند و در این امر، مرحوم تلمان گورکیان کارشناس سازمان حفاظت از آثار باستانی جمهوری ارمنستان طرحی را برای بازیافت تناسبات آن ارائه نموده بود که با استفاده از روش های دیگر مقایسه ای به نتیجه قطعی رسیده و بنا به اتمام رسانیده شد).

آبگیری سد از اوایل سال 1374 شروع و تاکنون بیش از یک سوم ارتفاع پیش بینی شده، آب در دریاچه جمع آوری شده و چشم انداز بسیار زیبایی را بوجود آورده است :

فرصت را مغتنم شمرده، مراتب سپاس خود را از مقامات منطقه، بخصوص فرماندار محترم شهرستان چالدران، جناب آقای عابدی، وزارت نیرو و کلیۀ کارکنان سازمان میراث فرهنگی کشور – ادارات کل آذربایجان شرقی وغربی – که در بازسازی، تعمیرات و نگهداری این کلیسای تاریخی و ارزشمند و دیگر آژار تاریخی منطقه، باعلاقمندی بسیار و درایت کامل همت می گمارند، اظهار داشته و از آقایان مهندس تقی زاده و عمرانی (مدیریت ادارات میراث فرهنگی آذربایجان شرقی و غربی) و آقایان وهاب زاده و حیدری (مدیران سابق همان ادارات) واستاد یداله تیمورزاده و صدر الدین شیردل و سایر کارکنان که با دل و جان، زحمات فراوانی را متحمل شده اند قدر دانی مینماید.

قاطبۀ ارمنیان ایران و جهان، از بذل توجه و عنایت دولت جمهوری اسلامی ایران در این امر، آگاهی کامل دارند و از این همه کوشش و همت، قدر دانی می نمایند.

متن لوح سنگی که پس از عملیات جابجایی کلیسا تهیه و نصب شده بدین شرح می باشد.

بسمه تعالی

چون به دلیل احداث سد مخزنی بارون روی رودخانه زنگیبار، بنای تاریخی – مذهبی معروف به کلیسای مریم مقدس، یا کلیسای زور – زور، در دریاچۀ پشت سد غرق می شد، لذا سازمان میراث فرهنگی کشور با هماهنگی وزارت نیرو و شورای خلیفه گری ارامنه، کلیسای مذکور را پس از مطالعات لازم، سنگ به سنگ پیاده کرده و درحدود ششصد متری محل اولیه، در پاییز هزار و سیصد و شصت و هفت هجری شمسی، با هیئت اصلی خود بازسازی کرد تا نشانی باشد زنده، از توجه جمهوری اسلامی ایران به حفظ آثار تاریخی و احترام به شعائر و مقدسات هموطنان ارمنی.

انتقال یک بنای تاریخی به شیوه ای که در بالا ذکر شد، برای اولین بار در ایران تجربه می شد و کلیسای مریم مقدس زور – زور با بهره مند شدن از کارایی کارکنان سازمان میراث فرهنگی کشور، بطور شایسته ای از محل اولیۀ خود منتقل و بازسازی شد. این موضوع در جراید کشور، بازتاب گسترده ای یافت و در بهمن ماه1378، در چندین روزنامه، عکس و مطلب از کلیسای زور – زور به چاپ رسید.

در تصاویر پیش رو مراحل گوناگون پیاده کردن بنای مزبور و بازسازی مجدد آن در محل جدید، مشاهده می‌شود.

پی‌نوشت:

1- این نام در زبان ارمنی Tsor-tsor تلفظ می‌شود.

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 11 و 12

سال چهارم | بهار و تابستان 1379 | 138 صفحه
در این شماره می خوانید: