به فاصلۀ حدود دو کیلومتری از مرکز ارومیه محلۀ ریحان آباد واقع شده است. این منطقه، که بر اساس بررسی های محلی به نام های رافا و راهوا نیز شناخته می شود، تا ۱۳۷۶ به صورت روستایی بود که در حومۀ شهر قرار داشت و با مختصات ۴۵՛, ۰۷ طول جغرافیایی و ۳۷՛ , ۳۵ عرض جغرافیایی و ارتفاع ۱۳۲۰ متر از سطح دریا جزو دهستان بکشلوچای بخش مرکزی ارومیه محسوب می شد. [۲] با گسترش اراضی محدودۀ شهر و ساخت و سازهای جدید امروزه این دهستان به صورت محله ای در شمال شهر در آمده است که در آن بیش از پانصد خانوار آشوری و ارمنی زندگی می کنند. [۳] درون بافت مسکونی و در حاشیۀ شرقی جادۀ آسفالته حیاط بزرگی با دو کلیسا در درون آن واقع شده است که یکی از آنها به مسیحیان نسطوری (آشوری ها) تعلق دارد و دیگری، با نام کلیسای حضرت مریم،[۴] متعلق به ارمنیان است که به لحاظ اهمیت آن موضوع نوشتار حاضر قرار گرفته. این کلیسا از چهار طرف به فضای باز منتهی و قسمتی از ضلع شمالی آن با بنای مجاور؛ یعنی، مدرسۀ شهدای ریحان آباد تلفیق شده است.

تاریخچه

کلیسای حضرت مریم فاقد کتیبه ای است که گویای تاریخ ساخت یا نام بانی آن باشد. در مورد تاریخ ساخت این کلیسا مدرک مستند و مستدلی در دست نیست. محققان ایتالیایی تاریخ احتمالی ساخت آن را قرن هفدهم میلادی می دانند. [۵] از آنجا که اکثر قریب به اتفاق کلیساهای تاریخی ارمنی ارومیه و حومۀ آن در قرن هفدهم میلادی ساخته شده و از لحاظ نقشه و دیگر ویژگی های ساختمانی تفاوت چندانی با هم ندارند تاریخ فوق را می توان به منزلۀ زمان ساخت اولیۀ کلیسا قابل قبول دانست. علاوه بر این، نوع مصالح به کار رفته، نقشۀ معماری و به ویژه، گنبدهای آن، که قابل مقایسه با کلیسای سورپ گئورک[۶] روستای گردآباد (قرن هفدهم) است، این نظریه را قوت می بخشد. در سردر ورودی کلیسا کتیبه ای به خط ارمنی قرار گرفته که تاریخ مرمت آن را ۱۸۹۲م ذکر می کند. ترجمۀ کتیبه چنین است: (( کلیسای مریم مقدس به تاریخ ۱۸۹۲م مرمت شده است)). [۷] پلکان های محراب نیز، به استناد کتیبه ای که در همین محل قرار گرفته، در سال های اخیر (۱۹۹۹م) مرمت شده است. این کلیسا امروزه در وضعیت خوبی است و اهالی ارمنی منطقه به طور منظم از آن جهت برگزاری مراسم مذهبی استفاده می کنند.

پیشینۀ تحقیقات

مدارک مکتوب موجود در مورد این کلیسا محدود به مطالعاتی است که هیئت ایتالیایی دانشگاه میلان در چهارچوب بررسی های خود در مورد معماری ارمنی در ایران، در ۱۹۷۷م، صورت داده است. [۸] این هیئت در فهرستی که از کلیساهای ارمنی منطقه تهیه کرده به نام این کلیسا،[۹] تاریخ احتمالی ساخت آن، نوع پوشش سقف و وضعیت کنونی آن اشاره کرده است. [۱۰] از آن زمان به بعد، این کلیسا مورد بی مهری پژوهشگران و محققان قرار گرفته و هیچ گونه تحقیقی راجع به آن صورت نگرفته و تاکنون تصویر، نقشه و طرحی از آن در جایی منتشر نشده است.

توصیف کلی بنا

این کلیسا مشتمل بر تالاری است منفرد و مستطیل شکل به مساحت حدود ۲۲۰ متر مربع در حاشیۀ غربی حیاطی مستطیل شکل. چنان که گفتیم در کنار این کلیسا، کلیسای دیگری نیز، متعلق به آشوریان، واقع شده که از لحاظ ویژگی های ساختمانی با کلیسای حضرت مریم قابل مقایسه است.

تحلیل معماری بنا و عناصر آن

مصالح

کلیسا با استفاده از سنگ، آجر و خشت به منزلۀ مصالح اصلی و گچ، چوب و سنگ های ورقه ای تراش خورده به منزلۀ مصالح فرعی ساخته شده است.

نقشه

کـلیسـای حـضرت مریـم ریحـان آبـاد براساس نقشه ای مستطیل شکل با ابعاد ۱۰/۵۰ × ۲۱/۲۰ متر بنا شده. این کلیسا دارای محور شرقی غربی است و انتظام اجزا و عناصر آن بر این اساس که منطبق با جهت محراب باشد صورت گرفته و نقشه نسبت به محراب متقارن است. کلیسا یک ورودی اصلی در ضلع غربی دارد (تصویر۱). این ورودی، که طبق آموزه های مذهب مسیحی راه دخول به کلیساست، بر روی محور اصلی شرقی غربی و درست در مقابل محراب واقع شده. سطح کلیسا هم سطح با زمین های اطراف است و مانند اکثر کلیساهای آذربایجان با شش ستون استوانه ای چوبی و دو ستون قطور سنگی به سه ناو تقسیم می شود: ناو اصلی میانی و ناوهای فرعی جانبی  آن. ناو میانی عریض تر از دو ناو کناری است و در ابعاد بزرگ تری نیز ساخته شده (تصویر۲).

محراب مستطیل شکل کلیسا در منتهاالیه بخش شرقی و هم عرض ناو میانی و در راستای آن ایجاد شده (تصویر۳). در دو جناح آن نیز، مانند اکثر کلیساهای آذربایجان و ارمنستان، دو اتاق جانبی (آوانداتون) تعبیه شده است.

در این کلیسا نیز به لحاظ کاربـری ســه قسمت محل عوام، محل سرودخوانان و محراب وجود دارد و تفکیک حریم بخش های مختلف با ایجاد اختلاف سطح بین آنها صورت گرفته است به این ترتیب سطح محل سرودخوانان بالاتر از سطح محل عوام و محراب بالاتر از محل سرودخوانان واقع شده. همچنین به منظور ایجاد گنجایش بیشتر برای مکان مورد استفادۀ عبادت کنندگان فضای وسیع تر به محل عوام اختصاص یافته است.

نماها و تزیینات

نمای خارجـــی

نمای خارجی دیوار غربی و محل ورودی کلیسا ساده و بدون پیرایه است و طی مرمت های صورت گرفته با اندود سیمانی پوشانده شده. ورودی اصلی کلیسا، که در این ضلع قرار دارد، شامل درگاه کم ارتفاع و کوتاه فلزی با طاق جناغی است که در دو ضلع آن دو نیم ستون تعبیه شده (تصویر۱). بر بلندای ورودی اصلی و در دو جناح آن، سه نورگیر مستطیل شکل با قوس کمانی برای تأمین نور داخلی کلیسا قرار داده اند. ازاره های ضلع غربی نیز تا ارتفاع یک متر با سنگ های گرانیتی ورقه ای قرمز رنگ مزین شده  است.

نمای خارجی دیوار جنوبی به دو بخش افقی تقسیم می شود. بخش تحتانی فاقد تزیین خاصی است و آن را با اندود سیمانی پوشانده اند. در بخش فوقانی نیز، که با اندود سیمانی پوشانده شده، سه پنجره با قوس کمانی برای تأمین نور داخلی کلیسا تعبیه کرده اند. نمای خارجی دیوار شمالی، در بخش تحتانی، تا ارتفاع حدود دو متر با سنگ های لاشه ای پوشانده شده است. نمای بخش فوقانی نیز آجری است. در این بخش، که در آن بخش های اصلی و مرمت شده به وضوح قابل تفکیک از هم هستند، چهار نورگیر مستطیل شکل تعبیه شده که دو نورگیر طی مرمت ها کوچک تر شده. این نورگیرها دارای چهارچوب آجرکاری شده هستند.

نماهای داخلی

نمای دیوارهای داخلی کلیسا فاقد تزیین خاصی است و با اندود گچ پوشانده شده است. در سه ضلع محراب، که در انتهای شرقی کلیسا قرار دارد، سه طاقچۀ بلند با عمق حدود چهار سانتی متر و طاق جناغی برای نگه داری اشیا تعبیه شده. محراب نیز شامل سکوی سنگی بلندی است که به صورت چند پله ای ساخته شده و بر روی آن شمعدان و تصاویر حضرت مریم، حضرت عیسی و قدیسان را قرار داده اند. (تصویر۳)

در سه ضلع محراب، طاق نماهایی بلند با قوس جناغی برای جلوگیری از یکنواختی و سادگی تعبیه شده است. فضای درونی اتاق های جانبی فاقد تزیین خاصی است. تنها دو طاقچه با قوس جناغی به صورت قرینه در آنها تعبیه شده. بر بالای ورودی هر دو اتاق جانبی طاق نماهایی بلند و باریک این بخش را از سادگی و یکنواختی خارج کرده است.

پوشش سقف

پوشش سقف کلیسا به دو شکل صورت گرفته. بخش نخست، شامل سقف محراب و محل سرودخوانان، به صورت گنبدی اجرا شده است. در این بخش، دو گنبد کوچک مخروطی نامنظم ساخته شده که با گنبدهای کلیسای سورپ گئورک روستای گردآباد قابل مقایسه است (تصویر۴، نقشۀ۲) و از آنجا که کلیسای سورپ گئورک گردآباد هم در قرن هفدهم میلادی ساخته شده و در فاصلۀ چند کیلومتری این کلیساست می توان تصور کرد که هر دو به دست گروهی از مهاجران ارمنی ساخته شده اند. سنگینی وزن گنبدها با طاق های جناغی باربر به ستون های قطور سنگی، که به همین منظور در این محل تعبیه شده، انتقال می یابد. بخش دوم، شامل پوشش محل عوام، به صورت مسطح است و شش ستون چوبی در این بخش سنگینی سقف را نگه می دارند. تعمیدگاه کلیسا نیز در دیوار شمالی و در کنار اتاق جانبی واقع شده و شامل طاقچه ای با قوس جناغی است که درون این طاقچه سنگ آب مستطیل شکلی برای غسل و شست و شوی نوزادان در نظر گرفته شده است.

قبرستان تاریخی

به فاصلۀ دویست متری شرق کلیسای حضرت مریم و در حاشیۀ شرقی ریحان آباد، قبرستان تاریخی مسیحیان واقع شده. ابعاد تقریبی این قبرستان حدود۸۰ × ۱۰۰متر است و از جهات شمال، جنوب و غرب به منازل مسکونی محدود و از ضلع شرقی به راه خاکی منتهی می شود. سطح قبرستان پوشیده از تخته سنگ های مکعب مستطیل و لاشه سنگ های بزرگ است. برخی از این سنگ های مکعب مستطیل را ماهرانه تراشیده و نقوشی با موضوعات مختلف هندسی، انسانی و گیاهی بر روی آنها حک کرده اند اما متأسفانه بیشتر آنها را قاچاقچیان شکسته و از بین برده اند. (تصویر ۶ و ۷) برخی از این سنگ قبرها کتیبه دارند و مربوط به سده های هجدهم، نوزدهم و بیستم میلادی اند. تعدادی از سنگ های لاشه ای نیز تراشیده و نقوش صلیبی بر روی آنها ایجاد شده و سطحی تو رفته و گود دارند. پیشروی منازل مسکونی به سمت محوطۀ قبرستان تخریب عمده ای را در این قسمت ها موجب شده و به دلیل بی توجهی بخش هایی از آن به دست حفاران غیر مجاز از بین رفته است.

کلیسای حضرت مریم ریحان آباد از بناهای تاریخی و ارزشمند منطقۀ شمال غرب کشور است که قدمتی سیصد ساله دارد. اهمیت عمدۀ این کلیسا به دلیل استفاده از ستون های قطور سنگی و ستون های استوانه ای چوبی، به طور مشترک، برای نگه داری سقف است که ویژگی منحصر به فرد این کلیسا به حساب می آید و در دیگر کلیساهای ارمنی، دیده نمی شود. به علاوه این کلیسا از معدود کلیساهای ارمنی منطقۀ ارومیه است که با آجر و خشت بنا شده است. کلیسا امروزه در وضعیت خوبی قرار دارد و اهالی ارمنی منطقه به طور منظم از آن برای برگزاری مراسم مذهبی استفاده می کنند. هرچند مرمت های صورت گرفته در بنای کلیسا اصولی نیست و عموماً، به دست اهالی ارمنی منطقه صورت گرفته اما همین مرمت ها در سرپا نگه داشتن بنا و جلوگیری از تخریب آن نقشی عمده داشته است. کلیسا نمود چندانی نسبت به محیط پیرامون خود ندارد و تنها به واسطۀ برخی علائم همچون گنبدها از ابنیۀ مجاور متمایز می شود. به جاست این کلیسا به خاطر اهمیت آن در فهرست آثار ملی کشور ثبت شود و حریم اصلی آن از وجود دیگر بناها، که ماهیت اصلی آن را تحت الشعاع قرار داده اند، آزاد و زمینه برای بازدید علاقه مندان و دوستداران بناهای تاریخی فراهم شود.