|
در شهرستان ارومیه، در طول دوران های تاریخی، حدود چهل کلیسای ارمنی ساخته شده است. از این تعداد حدود سی کلیسا به مرور زمان و در اثر بی توجهی به کلی ویران شده و از بین رفته و یا در دوران های جدید در محل آنها کلیساهایی جدید بنا شده است. غالب کلیساهای ویران شده خشتی اند که به دلیل مقاومت اندک مصالح زودتر در معرض تخریب و ویرانی قرار می گیرند. به علاوه، این کلیساها به دلیل نداشتن ویژگی های شاخص معماری و تزیینات برجستۀ هنری کمتر مورد توجه پژوهشگران و محققان قرار گرفته و تا حدود زیادی به دست فراموشی سپرده شده اند حال آنکه همین کلیساهای به ظاهر محقر و کوچک نقشی عمده در روشن ساختن زوایای تاریک تاریخ فرهنگی، اجتماعی، هنری و جمعیتی منطقه دارند. از میان ده کلیسای تاریخی برجای مانده دو کلیسای سورپ سارکیس سورمان آباد و سورپ پطروس قرا باغ با مصالح لاشه و تخته سنگ ساخته شده اند. کلیسای حضرت مریم ریحان آباد هم با استفاده از آجر بنا شده است. دو کلیسای خشتی سورپ گئورگ گرد آباد و حضرت مریم نخجوان تپه[2] نیز به لحاظ اهمیت فراوان در پژوهشی جداگانه مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. دیگر کلیساهای خشتی برجای مانده عبارت اند از کلیسای نیمه ویران سورپ نیشان جمال آباد، کلیسای نیمه ویران سورپ هوهانس قره قیز، کلیسای نیمه ویران حضرت مریم عیسی لو، کلیسای نسبتاً سالم سورپ سارکیس سپورغان و آثار کلیسای ویران شدۀ حضرت مریم دیگاله. آثار برجای مانده از این کلیساها نیز به دلیل بی توجهی، متروکه بودن، بارندگی های جوی و بعضاً تخریب های انسانی در آینده ای نزدیک برای همیشه از بین خواهند رفت لذا به جا دانستیم که در این نوشتار آنها را مورد بررسی قرار دهیم. کلیسای سورپ نیشان[3] روستای جمال آباد  نمای آثار بر جای مانده از کلیسای سورپ نیشان جمال آباد روستـای جمـال آبـاد، در پنجاه کیلومتری شمال شرق شهرستان ارومیه، در حاشیۀ غربی جادۀ آسفالتی که ارومیه را به قوشچی و قره باغ متصل می کند، واقع شده است. این روستا از توابع دهستان انزل شمالی بخش انزل شهرستان ارومیه است که در طول جغرافیایی َ0 و 45 درجه و عرض جغرافیایی َ58 و ْْ37 درجه قرار گرفته. ارتفاع آن از سطح دریا 1364 متر است[4] و دریاچۀ ارومیه در چهار کیلومتری شرق آن واقع شده. در این روستا، 96 خانوار آذری و ارمنی زندگی می کنند[5] که اغلب به کشاورزی و دامداری اشتغال دارند. بیشتر ارمنیان این روستا امروزه در شهر ارومیه ساکن شده اند و در فصل تابستان برای برداشت محصول به روستا مراجعت می کنند. کلیسای تاریخی اما نیمه ویران سورپ نیشان در حاشیۀ جنوب غربی روستا و اندکی خارج از آن واقع شده و اطراف آن را درختان و زمین های زراعی روستاییان احاطه کرده است. تاریخچه کلیسای سورپ نیشان فاقد کتیبه ای است که حاوی تاریخ ساخت یا نام بانی آن باشد و مدرک مستند و مستدلی نیز دربارۀ تاریخ ساخت آن در دست نیست. آندرانیک هویان، پژوهشگر ارمنی، تاریخ ساخت آن را قرن هجدهم میلادی ذکر می کند.[6] با توجه به ویژگی های عمومی بنا و مصالح به کار رفته در آن همچون خشت و سنگ های لاشه ای و مقایسۀ نقشۀ بنا با کلیساهای دیگر منطقه می توان این تاریخ را به منزلۀ تاریخ احتمالی ساخت آن مطرح ساخت. پیشینۀ تحقیقات نخستین بار گروه مهندسان معمار از دانشکدۀ پلی تکنیک میلان ایتالیا در چهارچوب مطالعات گسترده و دامنه دار خود بر روی کلیساهای ارمنی، در فهرستی که از کلیساهای تاریخی ارمنیان تهیه دیده بودند، به نام این کلیسا، موقعیت مکانی، نوع پوشش سقف و وضعیت کنونی آن اشاره کرده اند.[7] ابراهیم حیدری، کارشناس ادارۀ میراث فرهنگی آذربایجان غربی، نیز در 1361 این بنا را دیده و اطلاعاتی مختصر در مورد معماری آن به همراه چند تصویر از قسمت های مختلف کلیسا ارائه کرده است.[8] توصیف کلی بنا کلیسای سورپ نیشان مشتمل بر تالاری است منفرد و نیمه ویران به مساحت 219 متر مربع در ضلع جنوب غربی روستای جمال آباد. در ضلع شرقی این بنا، کلیسای دیگری به نام مارخنه[9] وجود دارد که درون حیاطی حصاردار واقع شده و به مسیحیان آشوری(نسطوریان) تعلق دارد. سقف کلیسا به کلی ویران شده و قسمت هایی از دیوارهای جانبی نیز ریختگی دارد. مصالح کلیسا با استفاده از سنگ های لاشه ای و خشت به منزلۀ مصالح اصلی و چوب و آجر به منزلۀ مصالح فرعی ساخته شده است. نقشه
کلیسا شامل نمازخانه ای است مستطیل شکل به ابعاد 21/30 ×10/30 متر. بنا محور اصلی شرقی ـ غربی دارد و سطح آن بسیار پایین تر از سطح زمین های اطراف است. کلیسا یک ورودی اصلی در دیوار جنوبی دارد که به مرور زمان از بین رفته است و تنها اثر پی های آن برجای مانده و به احتمال زیاد ورود از طریق پله هایی امکان پذیر بوده که امروزه اثری از آنها نیست. کلیسا به شیوۀ بازیلیک تک ناوی و ستون دار بنا شده و هرچند ستون های آن از بین رفته هنوز اثر شش ستون در کف آن برجای مانده است و نشان می دهد کلیسا شش ستون داشته که سنگینی سقف را تحمل می کردند. محراب کلیسا در منتها الیه بخش شرقی و بلندتر از سایر قسمت ها قرار گرفته و به صورت پنج ضلعی با طول هر ضلع 1/5متر ساخته شده است. در این کلیسا نیز، همچون بیشتر کلیساهای ایران، در دو جناح محراب دو اتاق کوچک تعبیه شده با این تفاوت که در این کلیسا اصل تقارن رعایت نشده و دو اتاق جانبی دارای فضاهای داخلی متفاوتی هستند بدین معنا که اتاق جانبی شمالی دارای ورودی بلندتر و طویل تر از اتاق جانبی جنوبی است. این اتاق طرحی مربع شکل دارد و در ضلع شمالی آن، طاقچه ای با طاق جناغی درون دیوار تعبیه شده. اتاق جانبی جنوبی نیز دارای طرحی مستطیل شکل است و در انتهای آن، حفره ای کوچک درون دیوار ایجاد کرده اند که از آن به منزلۀ محلی برای نگه داری اشیاء خاص استفاده می شده است. نماها و تزیینات نماهای خارجی کلیسای سورپ نیشان از لحاظ به کارگیری تزیینات معماری فقیر است. این کلیسا از پی های سنگی و دیوارهای خشتی ساخته شده. نمای خارجی دیوار جنوبی خشتی است و لایۀ نازکی از کاهگل برروی آن کشیده شده. بخش هایی از این دیوار به همراه ورودی اصلی ای که در آن تعبیه کرده اند ویران شده است. نمای خارجی دیوار شرقی سنگی است. این دیوار تنها دیواری است که تا سقف با سنگ های لاشه ای بنا شده و روی آن لایۀ نازکی از کاهگل کشیده اند. در این ضلع، سه نورگیر برای تأمین نور داخلی تعبیه شده است. نماهای داخلی  نمای قوس زیبای جناغی محراب کلیسای سورپ نیشان جمال آباد نماهای داخلی کلیسا نیز ساده اند و تزیینی خاص در آنها مشاهده نمی شود. دیوارهای داخلی کلیسا با اندود گچ پوشانده شده اند که امروزه این پوشش از بین رفته و تنها در بخش هایی از اتاق جانبی و محراب به جای مانده است. بر بالای محراب کلیسا، با استفاده از تویزه های[10] آجری یک طاق زیبای جناغی ایجاد کرده اند. در ساخت این طاق جناغی از سنگ های لاشه ای و بعضاً از قطعات آجر استفاده شده. این نحوۀ تلفیق زیبایی خاصی به این بخش داده است. در سه ضلع محراب و به فاصلۀ حدود دو متر از کف آن خمره هایی با پوشش نخودی و کف تخت به صورت افقی درون دیوارها کار گذاشته شده به طوری که دهانۀ آنها رو به فضای داخلی محراب باشد. نمونۀ چنین خمره هایی در کلیسای سورپ پطروس قره باغ نیز وجود دارد که به احتمال زیاد برای پنهان کردن اشیاء خاص به کار می رفته. در دو ضلع شمالی و جنوبی محراب نیز دو طاقچۀ کوچک با طاق جناغی تعبیه شده است. بخش اعظمی از نورگیری که در این ضلع ساخته اند تخریب شده و از خارج به صورت حفره ای دیده می شود. درون محراب نیز مملو از سنگ های لاشه ای است که از ویرانی بخش های فوقانی محراب به جای مانده اند. پوشش سقف کلیسا در محل عوام به کلی ویران شده است اما اثر تیرهای چوبی، که بر بخش فوقانی دیوارهای جانبی به جای مانده، نشان می دهد کلیسا دارای سقف چوبی و مسطح بوده است. پوشش هر دو اتاق جانبی نیز با طاق های جناغی و با استفاده از آجر صورت گرفته است. در کف اتاق جانبی شمالی گودالی بزرگ به دست قاچاقچیان آثار فرهنگی ایجاد شده که بخش هایی از دیوار حائل بین این دو اتاق و محراب را تخریب کرده است. در کف بخش عوام نیز سنگ هایی پراکنده وجود دارد که بر روی برخی از آنها نقش صلیب هایی کنده شده و به احتمال زیاد، از این سنگ ها به منزلۀ خاچکار استفاده می شده است. وجود کلیسای ارمنی نیشان و کلیسای آشوری مار خنه در روستای جمال آباد نشان می دهد این روستا یکی از مناطق عمدۀ مسیحی نشین حومۀ ارومیه بوده است. از آنجا که کلیسای سورپ نیشان یکی از قدیمی ترین بناهای منطقه است نیاز به توجه بیشتر مسئولان میراث فرهنگی و مرمت قسمت های ویران شده دارد و در صورت بی توجهی تا چند سال دیگر به کلی ویران خواهد شد. کلیسای هوهانس[11] مقدس روستای قره قیز به فاصلۀ حدود 35 کیلومتری شمال شرق شهرستان ارومیه روستای کوچک قره قیز واقع شده. این روستا از توابع دهستان نازلوی شهرستان ارومیه است و در طول جغرافیایی َ09 و ْْ45 و عرض جغرافیایی 45 و ْْ37 قرارگرفته و ارتفاع آن از سطح دریا 1288 متر است.[12] روستا در دشتی معتدل و نیمه خشک در سیزده کیلومتری شمال شرقی نوشین شهر واقع شده و حدود یازده خانوار ترک و ارمنی در آن ساکن هستند[13] که اکثر آنها به کار کشاورزی، باغداری و دامداری اشتغال دارند. این روستا دارای جاده ای شوسه است که کلیسای تاریخی هوهانس مقدس در حاشیۀ جنوبی و ابتدای روستا در ضلع غربی این جاده واقع شده است. تاریخچه بر سردر ورودی کلیسا کتیبه ای نصب بوده که امروزه به غارت رفته و از متن آن اطلاعی دقیق در دست نیست.[14] در مورد تاریخ دقیق ساخت و نام بانی آن نیز مدرکی مستند و مستدل در دست نداریم. محققان ایتالیایی ای که در مورد این کلیسا تحقیق کرده اند تاریخ احتمالی ساخت آن را قرن هفدهم میلادی دانسته اند.[15] شباهت نقشه ها و مصالح به کار رفته در ساخت این بنا با کلیساهای حضرت مریم نخجوان تپه، سورپ سارکیس سپورغان و… نیز استفاده از سر ستون های چوبی به شیوۀ ایونیک و دوریک، که خصیصۀ عمدۀ اکثر کلیساهای قرن هفدهم و هجدهم در این منطقه است، این نظریه را قوت می بخشد. گذشت زمان، بی توجهی و مهاجرت ارمنیان کلیسا را به حالت متروکه در آورده و به تدریج، تخریب هایی در آن صورت گرفته به طوری که امروزه بخشی از دیوار شمالی و محل اتاق جانبی و قسمت هایی از پوشش سقف آن نیز از بین رفته است. پیشینه و تحقیقات مدارک مکتوب موجود دربارۀ این کلیسا محدود به اشارات دانشکدۀ پلی تکنیک دانشگاه میلان ایتالیا، در چهارچوب مطالعه بر روی معماری مذهبی ارمنیان ایران، به نام این بنا، موقعیت مکانی، تاریخ احتمالی ساخت، نوع پوشش سقف و وضعیت کنونی آن است.[16] مدارک مرسوم این کلیسا تاکنون منتشر نشده است. توصیف کلی بنا کلیسای هوهانس مقدس قره قیز مشتمل بر تالاری است منفرد و مستطیل شکل به مساحت حدود 102 مترمربع در ضلع جنوبی و ابتدای ورودی روستای قره قیز. در حاشیۀ کلیسا، درختان زیادی ریشه دوانده اند که باعث تخریب هایی در بنا شده اند. این کلیسا از چهار طرف به فضای باز منتهی می شود. مصالح کلیسا با سنگ و خشت به منزلۀ مصالح اصلی و گچ و چوب به منزلۀ مصالح فرعی بنا شده است. نقشه
کلیسـای هوهـانس مقدس قره قیـز مشتمل بر نمازخانه ای است مستطیل شکل با ابعاد 12 × 8/5 متر. این کلیسا محور اصلی شرقی ـ غربی دارد و انتظام اجزا و عناصر بر اساس انطباق با جهت محراب صورت گرفته است. سطح کلیسا اندکی پایین تر از زمین های اطراف قرار گرفته و دارای یک ورودی اصلی در ضلع جنوبی است. این کلیسا نیز به شیوۀ بازیلیک تک ناوی و ستون دار بنا شده و در فضای داخلی آن چهار ستون چوبی سنگینی سقف را تحمل می کنند. محراب کلیسا در انتهای ضلع شرقی و بالاتر از سایر نقاط قرار گرفته و ورود به آن از طریق دو پله، که آنها را به صورت قرینه در دو جناح محراب ساخته اند، امکان پذیر می شود. محراب مستطیل شکل است و در جناح شمالی و جنوبی آن دو طاقچۀ کوچک برای نگه داری اشیاء تعبیه شده است. همچون بیشتر کلیساهای ایران این کلیسا نیز دارای دو اتاق جانبی در دو جناح محراب است که معمولاً در اتاق جانبی شمالی لباس های کشیشان و در اتاق جانبی جنوبی، وسایل مورد نیاز در مراسم مذهبی نگه داری می شود. به لحاظ کارکردی در این کلیسا نیز سه بخش محل عوام، محل سرودخوانان و محراب وجود دارد و تفکیک این سه قسمت با ایجاد اختلاف سطح مابین آنها صورت گرفته است به طوری که محل سرودخوانان، که از اواسط بخش میانی آغاز می شود، بالاتر از سطح محل عوام و سطح محراب بالاتر از سطح محل سرودخوانان قرار گرفته است اما تفکیک دقیق این حریم ها به لحاظ تخریب های صورت گرفته در فضای داخلی میسر نیست. در این کلیسا برای پوشش سقف از دو روش استفاده کرده اند. پوشش قسمت اعظم کلیسا، که محل عوام، محل سرودخوانان و اتاق های جانبی را شامل می شود، به صورت مسطح و چوبی است. در این بخش ها، سنگینی سقف به چهار ستون چوبی و دیوارهای شمالی و جنوبی منتقل می شود. به دلیل تخریب بخشی از دیوار جنوبی، که محل اتکای تیرک های افقی سقف است، ستون دیگری نیز برای استحکام بخشی به این قسمت افزوده اند. پوشش بخش دیگر کلیسا، که شامل سقف محراب است به صورت گنبدی اجرا شده بدین معنا که با استفاده از خشت هایی به ابعاد 10×10×20 سانتی متر و چهار سکنج چوبی پایۀ مربع را به دایره تبدیل کرده و بر مجموع آنها گنبد عرقچین کوچکی ایجاد کرده اند. نماها و تزینات نماهای خارجی  نمای جنوبی کلیسای سورپ هوهانس قرقیز نمای خارجی دیوار کلیسا ساده و فاقد تزیینی خاص است. نمای خارجی دیوار جنوبی کلیسا و محل ورودی پوشش کاهگل دارد و برای افزودن به روشنایی داخل کلیسا دو نورگیر کوچک در این دیوار تعبیه کرده اند. نمای ورودی اصلی شامل درگاهی کوتاه و کم ارتفاع با طاقی تخت به پهنای یک متر است که بر بالای آن اثر کتیبه ای سنگی به جای مانده و متأسفانه خود کتیبه به غارت رفته است. نمای خارجی دیوار شرقی کلیسا نیز دارای سه نورگیر است و با کاهگل پوشیده شده. بخشی از دیوار شمالی کلیسا در محل اتاق جانبی تخریب شده است. این بخش را هم با کاهگل اندود کرده اند. نمای خارجی دیوار غربی نیز پوشش کاهگل دارد و در این ضلع یک نورگیر هم تعبیه شده است. نماهای داخلی دیوارهای داخلی کلیسا نمای تزیین شده ندارند و تا ارتفاع یک متر از سطح با ازارۀ سیمانی پوشیده شده اند. بخش فوقانی کلیسا را نیز با کاهگل اندود کرده و بر روی آن قشر ضخیمی از گچ کشیده اند. در این بخش، تزیین خاصی دیده نمی شود. فقط دو طاقچۀ تزیینی به صورت قرینه در دیوار شمالی و جنوبی و دو طاقچه نیز در دیوار غربی تعبیه کرده اند. یـکی از ستون هـای چوبی به کار رفته در کلیسا به صورت هشت ضلعی تراش خورده ساخته شده و مابقی شکلی استوانه ای با قطر هفتاد سانتی متر دارند. در ساخت سرستون های چوبی از دو شیوۀ دوریک و ایونیک استفاده شده است. بدین معنا که دو ستون دارای سرستون ایونیک و یک ستون دارای سرستون دوریک است. ستون دیگر نیز سرستون ندارد. تزیینات بخش محراب شامل دو طاقچۀ کوچک تزیینی است که به صورت قرینه در دیوارهای شمالی و جنوبی آن تعبیه شده. بر فراز محراب نیز قوس رومی بلندی با قطر دهانۀ 90/1متر جدا کنندۀ این بخش از سایر بخش هاست.  نمونه سرستون چوبی به سبک ایونیک،کلیسای سورپ هوهانس قره قیز امروزه این کلیسا متروک شده و مورد استفاده قرار نمی گیرد. درون کلیسا گودال بزرگی به عمق حدود سه متر به دست قاچاقچیان ایجاد شده و فضای داخلی آن مملو از شن و سنگ های ناشی از تخریب است. کلیسا نیازی مبرم به مرمت دارد و چنانچه در انجام این کار اهمال شود تا آینده ای نه چندان دور دیگر اثری از آن بر جای نخواهد ماند. کلیسای حضرت مریم عیسی لوی زمی روستای عیسی لو به فاصلۀ دوازده کیلومتری از شمال شرق ارومیه واقع شده. این روستا از توابع دهستان باش قلعۀ بخش مرکزی شهرستان ارومیه است و در طول جغرافیایی 06 و ْْ45 و عرض جغرافیایی َ41 و ْْ37 قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح دریا 1293متر است.[17] روستا در دشتی معتدل و نیمه خشک واقع شده و حدود 35 خانوار ترک و ارمنی در آن ساکن هستند[18] که اغلب به کار دامداری، کشاورزی و باغداری اشتغال دارند. برخی از ارمنیان این روستا نیز، که در شهر ارومیه ساکن شده اند، در فصل تابستان برای برداشت محصولات کشاورزی به روستا مراجعه می کنند. کلیسای حضرت مریم[19] در ابتدای روستا و در ضلع جنوبی آن، در حاشیۀ شرقی جادۀ آسفالت، واقع شده و از چهار طرف به فضای باز منتهی می شود. تاریخچه کلیسا فاقد کتیبه ای است که حاوی تاریخ ساخت یا نام بانی آن باشد و اطلاعات مکتوب و مستندی در مورد تاریخ ساخت آن در دست نداریم. هرچند احتمال وجود کتیبه منتفی نیست اما به دلیل تخریب های صورت گرفته و بی توجهی اثری از آن برجای نمانده است. محققان ایتالیایی، که در مورد این کلیسا تحقیق کرده اند، تاریخ احتمالی ساخت آن را قرن هفدهم میلادی دانسته اند.[20] مصالح به کار رفته، شیوۀ ساخت و شباهت نقشۀ بنا با کلیساهای منطقه همچون کلیسای حضرت مریم قره قیز، حضرت مریم نخجوان تپه و سورپ سرکیس عیسی لو و نیز استفاده از سرستون های چوبی به شیوۀ ایونیک، که خصیصۀ عمدۀ کلیساهای قرن هفدهم و هجدهم منطقه است، این نظریه را قوت می بخشد. گذشت زمان و بی توجهی منجر به تخریب هایی فراوان در کلیسا شده به طوری که بخش اعظمی از دیوار شمالی، محل ورودی و نیز پوشش سقف آن از بین رفته است. پیشینۀ تحقیقات مدارک مکتوب موجود دربارۀ این کلیسا شامل نام کلیسا، تاریخ احتمالی ساخت، نوع پوشش و وضعیت کنونی آن را به صورت بسیار مختصر گروه مهندسان معمار دانشکدۀ پلی تکنیک دانشگاه میلان ایتالیا ارائه کرده اند.[21] تا کنون طرح، تصویر یا نقشه ای از آن منتشر نشده است. توصیف کلی بنا کلیسای حضرت مریم عیسی لوی زمی شامل تالاری است مستطیل شکل و منفرد به مساحت حدود 88 متر مربع در ضلع جنوبی و ابتدای ورودی روستای عیسی لو که دیوار شمالی آن به دلیل بی توجهی تخریب شده است. مصالح این کلیسا با خشت هایی با ابعاد 10×20×20 سانتی متر و لاشه سنگ به منزلۀ مصالح اصلی و گچ و چوب به منزلۀ مصالح فرعی ساخته شده است. نقشه
کلیسای حضرت مریم عیسی لو مشتمل بر نمازخانه ای است مستـطیل شکـل بـه ابعـاد 7/5 × 12/5 متر و با ارتفاع پنج متر. این کلیسا در حدود یک متر بالاتر از زمین های اطراف ساخته شده و به مانند کلیسای حضرت مریم نخجوان تپه دارای یک ورودی اصلی در ضلع شمالی است که متأسفانه این ورودی به همراه بخش اعظمی از دیوار شمالی تخریب شده و تنها اثر اندکی از آن به جای مانده است. کلیسا به شیوۀ بازیلیک تک ناوی و ستون دار ساخته شده و دو ستون دارد. بنا دارای محوری شرقی ـ غربی است و محراب آن شکل مستطیلی دارد و در منتهی الیه بخش شرقی و بالاتر از سایر نقاط ساخته شده است. به دلیل تخریب های فراوان تعیین میزان اختلاف سطح بین بخش محراب و دیگر بخش ها میسر نیست. همانند بیشتر کلیساهای ایران، این کلیسا نیز دارای دو اتاق جانبی در دو جناح محراب است. اتاق ها فضایی مستطیل شکل دارند و ورودی آنها باریک و کم ارتفاع ساخته شده است. نماها و تزیینات نماهای خارجی  نمای شمالی کلیسای حضرت مریم عیسی لو نمای خارجی دیوار شرقی کلیسا فاقد تزیینی خاص است و با خشت ساخته شده و به ورودی آن اندود نازکی از کاهگل کشیده اند. در این ضلع، سه نورگیر با طاق تخت برای افزایش نور محل محراب و اتاق های جانبی ساخته شده است. نمای خارجی دیوار جنوبی کلیسا نیز دارای اندود کاهگل است که در برخی قسمت ها ریختگی دارد. در این بخش، دو نورگیر با طاق تخت تعبیه شده. نمای خارجی دیوار غربی کلیسا نیز دارای اندود کاهگل است. این ضلع نورگیر ندارد. دیوار خارجی شمالی نیز تخریب شده است. نماهای داخلی نمای داخلی دیوارهای کلیسا ساده و بدون پیرایه است و تزیین خاصی در آن دیده نمی شود. دیوارهای این بخش با اندود کاهگل پوشیده شده و بر روی آن لایۀ نازکی از گچ کشیده اند. متأسفانه، در بیشتر قسمت ها اندود گچی ریخته است. در دیوار غربی، طاقچۀ کوچکی برای نگه داری اشیاء تعبیه شده است. طاقچۀ دیگری نیز در دیوار جنوبی ساخته اند. بر بالای محراب، که در انتهای بخش شرقی قرار گرفته، قوس کمانی زیبایی ساخته شده و در ضلع شمالی و جنوبی محراب نیز دو طاقچۀ کوچک با طاق چیله ای ایجاد کرده اند. پوشش سقف کلیسا مسطح وچوبی است. این پوشش در محل عوام به کلی ریخته و در اثر این ریزش الوار سقف درون کلیسا پراکنده شده. تنها بخشی که قسمتی از آن هنوز پابرجا مانده اتاق های جانبی و محراب است. بنا ستون هایی چوبی و استوانه ای داشته که در امتداد هم قرار گرفته بودند و متأسفانه، به دلیل ریزش سقف این ستون ها نیز درون فضای داخلی کلیسا افتاده اند. این ستون ها دارای سرستون های چوبی به شیوۀ ایونیک اند و بر روی آنها تصاویر کنده شدۀ صلیب دیده می شود.  نمونه سرستون های چوبی به سبک ایونیک،کلیسای حضرت مریم عیسی لو علاوه بر ویرانی هایی که به طور طبیعی و در اثر عوامل جوی در کلیسا صورت گرفته تخریب های عمدی فراوانی هم به دست قاچاقچیان آثار فرهنگی در کلیسا ایجاد شده است. گودال بزرگی در محل محراب و گودال دیگری نیز در کنار دیوار غربی کنده اند و همین عامل باعث تسریع روند تخریب بنا شده است. کلیسا در وضعیت نامناسبی قرار دارد و نیازمند مرمت های اساسی و زود هنگام است و در صورت بی توجهی طی سال های نه چندان دور به کلی ویران می شود و اثری از آن برجای نخواهد ماند. کلیسای سورپ سرکیس روستای سپورغان روستای سپورغان در حدود چهل کیلومتری شمال شرقی ارومیه و حدود چهار کیلومتری ساحل دریاچۀ ارومیه در میان دشت سرسبز و حاصل خیز ارومیه واقع شده است. این روستا، که در طول جغرافیایی َ12 و ْْ45 و عرض جغرافیایی َ45 و ْْ37 قرار گرفته و 1282متر از سطح دریا ارتفاع دارد، از توابع دهستان طلا تپه بخش نازلوی شهرستان ارومیه است.[22] کوه زنبیل در سه کیلومتری شرق آن و تپۀ باستانی سپورغان در شمال آن واقع شده و جادۀ تازه احداث ارومیه ـ تبریز از سه کیلومتری شرق آن می گذرد.[23] کلیسای تاریخی سرکیس مقدس[24] در میان روستا و در حیاط بزرگی که فاقد شکل هندسی منظمی است قرار گرفته و از چهار جهت دارای بدنۀ آزاد است. در این حیاط، علاوه بر کلیسای سرکیس مقدس دو کلیسای تاریخی دیگر نیز قرار گرفته که به مسیحیان آشوری (نسطوری) تعلق دارد. یکی از این کلیساها، که در حاشیۀ شمالی کلیسای سرکیس قرار گرفته، به نام مارگئورگیس[25] و دیگری، که در ضلع شرقی آن واقع شده، به نام مارت مریم[26] معروف است. در این روستا حدود 51 خانوار ترک و ارمنی ساکن هستند.[27] برخی از ارمنیان نیز به شهرهای بزرگ تر مهاجرت کرده اند و در فصل تابستان برای برداشت محصولات کشاورزی به روستا مراجعت می کنند. تاریخچه کلیسا فاقد کتیبه ای است که حاوی نام بانی یا تاریخ احداث آن باشد و اطلاعات مکتوب و مستندی نیز در مورد تاریخ ساخت آن در دست نیست. هیئت ایتالیایی ای که در مورد این کلیسا به تحقیق پرداخته اند تاریخ احتمالی ساخت آن را قرن هفدهم میلادی دانسته اند.[28] این نظریه با توجه به شیوۀ ساخت بنا و مصالح به کار رفته همچون پوشش چوبی، خشت و کاهگل و استفاده از سرستون های چوبی به شیوۀ ایونیک، که خصیصۀ عمدۀ اکثر کلیساهای قرن هفدهم و هجدهم منطقه همچون کلیسای حضرت مریم قره قیز، حضرت مریم نخجوان تپه و سورپ سرکیس شیرآباد است، بیشتر قوت می گیرد. گذشت زمان و بی توجهی منجر به وارد آمدن صدماتی فراوان به بخش های مختلف کلیسا شده است. در چند سال اخیر، کلیسا به دست ارمنیان روستا مورد مرمت قرار گرفته و طی آن قسمت هایی از بخش فوقانی دیوارهای خشتی بنا با آجر مرمت شده که البته، همین مرمت های غیر فنی اصالت و ترکیب اولیۀ بنا را بر هم زده است. امروزه، از این کلیسا برای برگزاری مراسم مذهبی استفاده نمی شود. پیشینۀ تحقیقات هیئت ایتالیایی دانشکدۀ پلی تکنیک دانشگاه میلان ایتالیا، در سلسله مطالعات و بررسی های خود در مورد معماری مذهبی ارمنیان، طی فهرستی که از کلیساهای تاریخی منطقه تهیه دیده بودند، به نام این کلیسا، تاریخ احتمالی ساخت، نوع پوشش سقف و وضعیت کنونی آن نیز اشاره کرده اند.[29] مدارک مرسوم این کلیسا تا کنون منتشر نشده است. توصیف کلی بنا کلیسای سورپ سرکیس سپورغان مشتمل بر تالاری است منفرد و مستطیل شکل به مساحت حدود 163مترمربع در گوشۀ جنوب غربی حیاطی که شکل هندسی منظمی ندارد. در دو ضلع شمالی و شرقی آن نیز، چنان که قبلاً گفتیم دو کلیسای آشوری به نام های مارت مریم و مارگئورگیس قرار دارند. کلیسا از تمام جهت ها به فضای باز منتهی می شود. مصالح مصالح اصلی کلیسا شامل چوب و خشت بوده که طی مرمت از گچ و آجر نیز به منزلۀ مصالح فرعی استفاده شده است. نقشه
کلیسا مشتمل بر نمازخانه ای است مستطیل شکل به ابعاد 10/5 × 15/5متر. این بنا محور اصلی شرقی ـ غربی دارد و هم سطح با زمین های اطراف بنا شده و انتظام اجزا و عناصر بر اساس این محور، که منطبق با جهت محراب است، صورت گرفته. کلیسا دارای یک ورودی اصلی در دیوار جنوبی است و مانند بیشتر کلیساها به شیوۀ بازیلیک ساخته شده و در فضای داخلی آن چهار ستون وجود دارد که سنگینی سقف چوبی و مسطح کلیسا را متحمل می شود. محراب در منتها الیه بخش شرقی قرار گرفته و با دیواری از سایر بخش ها متمایز می شود. این محراب شامل یک سکوی چهارگوش مستطیل شکل است که برای نگه داری تصاویر قدیسان و وسایل مخصوص تعبیه شده است. کلیسای سورپ سرکیس بر خلاف بیشتر کلیساهای آذربایجان، فاقد اتاق های جانبی است و این احتمال وجود دارد در طی مرمت هایی که در کلیسا صورت گرفته دیوارهای اتاق های جانبی را برداشته و به جای آن دیوار حائل را بین بخش سرودخوانان و بخش عوام ایجاد کرده باشند. نماها و تزیینات نماهای خارجی  نمای شمالی کلیسای سورپ سرکیس سپورغان کلیسـای سـورپ سرکیس از لحاظ به کارگـیری تزیینـات معـماری فقیـر است. نمـای خـارجی دیـوار جنوبی و محل ورودی کلیسا خشتی است و با کاهگل پوشیده شده. ورودی اصلی کلیسا، که در این قسمت تعبیه شده، کم ارتفاع و شامل دری چوبی با طاق کمانی درون قابی مستطیل شکل است. بر بالای ورودی اصلی، یک نورگیر با طاق جناغی برای افزودن به نور داخلی کلیسا تعبیه شده است. علاوه بر این، دو نورگیر دیگر نیز در این دیوار وجود دارند که هر دو دارای قوس جناغی هستند. یکی از این نورگیرها در طی مرمت مسدود شده. نمای خارجی دیوار شرقی کلیسا نیز ساده و بدون پیرایه است و پوشش کاهگل دارد. در این ضلع هم، دو نورگیر با قوس جناغی و چهارچوب آجری تعبیه شده است. دیوار غربی نیز، با نمای ساده و پوشش کاهگل تنها دارای یک نورگیر برای افزودن به نور داخلی کلیساست. نماهای داخلی نماهای دیوارهای داخلی کلیسا تزیین خاصی ندارد. احتمال وجود تزیینات در کلیسا، هر چند اندک، دور از ذهن نیست اما به دلیل تخریب های ایجاد شده و مرمت هایی که به دنبال آن صورت گرفته امروزه اثری از این تزیینات برجای نمانده است. دیوارهای داخلی با اندود گچ پوشش یافته اند. لذا این اندود در بخش های فوقانی تمام دیوارها در جهت های شمالی، غربی و جنوبی ریخته و از بین رفته است. بر فراز محراب قوس بلند رومی و در حد فاصل بین بخش سرودخوانان و بخش عوام نیز، نرده های چوبی و یک سکوی مستطیلی به ارتفاع 1/10 متر برای روشن کردن شمع ساخته اند. در دیوار شمالی و جنوبی محراب نیز، دو طاقچه به ارتفاع دو متر و به شکل قرینه تعبیه شده است. پوشش کلیسا مسطح و چوبی است و سنگینی سقف به درون ستون های داخل بنا و دیوارهای جانبی منتقل می شود. در بخش محراب نیز، وزن سقف با کلاف های چوبی مهار کشش به دیوارهای بین دو بخش محراب و عوام انتقال می یابد و از این لحاظ جنبۀ محفوظ تری برای محراب فراهم می آورد.
ستون هـای کلیسـا چوبـی، استوانه ای شکل، به قطر هفتاد سانتی متر و فاقد پایۀ ستون هستند و مستقیماً، بر روی کف کلیسا استوار شده اند. بر روی هریک از ستون ها، سرستونی به شیوۀ ایونیک قرار گرفته که زیبایی خاصی به فضای داخلی کلیسا بخشیده است. ارتفاع کلیسا کم تر از حد فعلی آن بوده اما در طی مرمت هایی که به دست ارمنیان خود روستا صورت گرفته با استفاده از آجر بر ارتفاع بنا افزوده اند و در نتیجۀ این مرمت های غیر اصولی و غیر فنی ترکیب اولیه و اصلی بنا بر هم خورده است. هرچند این مرمت ها کلیسا را از تخریب حتمی نجات داده و وضعیت آن را به صورت قابل قبولی در آورده امروزه از این بنا برای برگزاری مراسم مذهبی استفاده نمی شود. کلیسای حضرت مریم [30] روستای دیگاله روستای دیگاله در حدود سه کیلومتری شمال شرق ارومیه واقع شده است. در حال حاضر، این روستا به دلیل گسترش وسعت شهر ارومیه در بافت شهری قرار گرفته و به نام خیابان گلستان شناخته می شود. در این روستا، سه کلیسا ساخته شده که یکی از آنها به مسیحیان آشوری تعلق دارد و به نام کلیسای حضرت مریم شناخته می شود. دو کلیسای دیگر به ارمنیان تعلق دارد که یکی از آنها به کلی ویران شده و تنها قسمت هایی اندک از پی های آن بر جای مانده است. این کلیسا نیز به نام حضرت مریم معروف است. آثار این کلیسا درون بافت مسکونی و در حیاطی که با بلوک های سیمانی احاطه شده، در ضلع غربی جادۀ آسفالت و بعد از قبرستان اسلامی روستای دیگاله، قرار گرفته است. کلیسای ارمنی دیگر در ضلع شرقی دیگاله و در دوران معاصر ساخته شده و تاریخ ساخت آن به استناد کتیبه[31] 1882م ذکر شده است.[32] این بنا به مرور زمان و در اثر بی توجهی به تدریج رو به ویرانی نهاده به طوری که امروزه به کلی ویران شده و تنها اندکی از دیوارهای آن بر جای مانده است. مطالعات مکتوب موجود دربارۀ این کلیسا محدود است به اشارات هیئت ایتالیایی دانشگاه میلان در چهارچوب بررسی معماری ارمنی ایران به نام این بنا، تاریخ ساخت و وضعیت آن و تاکنون طرح یا نقشه ای از این کلیسا منتشر نشده است. کلیسای حضرت مریم دیگاله مشتمل بر تالاری است مستطیل شکل با مساحت حدود 145 متر مربع که از این تالار تنها قسمت هایی از دیوارهای شمالی، جنوبی و غربی به جای مانده است. با توجه به آنچه از کلیسا برجای مانده می توان گفت پی های کلیسا با سنگ های لاشـه ای و دیوارهـای آن با خشت هـایی به ابعاد20 × 10 سانتی متر ساخته شده.
هرچنـد از کلیسـا چیزی باقی نمانده بقایای دیوارها نشان می دهد کلیسا بر اساس نقشه ای مستطیل شکل به ابعاد 10 × 14/6 متر بنا شده است. این کلیسا نیز دارای محور اصلی شرقی ـ غربی است و محراب آن در منتها الیه بخش شرقی ساخته شده. از محراب نیز چیزی بر جای نمانده اما از طریق رد دیوارهای باقی مانده می توان گفت حالت مستطیل شکل داشته است و در دو جناح آن نیز دو اتاق جانبی تعبیه کرده بودند. ورودی اصلی کلیسا در دیوار جنوبی قرار داشته که از آن نیز اثری برجای نمانده است. با توجه به وسعت طولی کلیسا می توان احتمال داد حداقل دو ستون سنگینی سقف را تحمل می کردند اما از ستون ها نیز چیزی بر جای نمانده است. در کل، به لحاظ اینکه تقریباً اثری از کلیسا بر جای نمانده نمی توان در مورد نماها و تزیینات آن اظهار نظر کرد. منابع: آراکلیان، واروژان. (( تاریخچه و روند شکل گیری بناهای مذهبی ارمنیان در ایران)). در دومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران (1375)، مجموعه مقالات و سخنرانی های ارائه شده. تهران:سازمان میراث فرهنگی[ 1375]، ج3. حیدری، ابراهیم. ((کلیسای مارخنۀ جمال آباد)). آرشیو فنی میراث فرهنگی آذربایجان غربی: 1361(چاپ نشده). خان محمدی، بهروز. (( پراکندگی کلیساهای تاریخی ارمنی در آذربایجان غربی))، پیمان، س9. ش31.بهار 1384: ص78-88. ـــــــ. (( معماری مذهبی ارامنۀ آذربایجان غربی از دیدگاه باستان شناسی [کلیساهای شهرستان ارومیه و حومه])) پایان نامۀ کارشناسی ارشد باستان شناسی، دانشگاه تهران، 1384. سید صدر، سید ابوالقاسم. دایرۀ المعارف معماری و شهرسازی. تهران: آزاد، 1381. فرهنگ جغرافیایی ارومیه. ج13، ص114، 197 و 268. هویان، آندرانیک. ارمنیان ایران. تهران: معاونت معرفی و آموزش میراث فرهنگی، 1382. alpago – novelo, Adriano; brambilla, marco; etal. documentes of Armenian architecture. Milan: oemme edizione,1988, no:20, sorshul. .ـــــــricerca sull architecttura armena iran.Milan: laglio, 1976 &1977, vol:1, no: 17: vol: 2, no: 18. پی نوشت ها: 1.کارشناس ارشد باستان شناسی ادارۀ کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی. 2.کلیساهایسورپ سارکیس سورمان آباد، سورپ پطروس قره باغ، سورپ گئورگ گردآباد و حضرت مریم نخجوان تپه به ترتیب در شماره های 28 (تابستان 1383)، 35 ( بهار 1385)، 41 (پاییز1386) و 42 (زمستان 1386) فصلنامۀ پیمان معرفی شده اند. 3.surp nishan 4.فرهنگ جغرافیایی ارومیه، ج13، ص114.
vol:1, no:17, p.136.
12.فرهنگ جغرافیایی ارومیه، ج13، ص268.
15 Adriano alpago – novelo, marco brambilla, etal,ibid, p:137. 16., Milan: oemme edizione, 1988, no: 02, P: 04 Adriano alpago – novelo, marco brambilla, etal, documentes of Armenian architecture 17.فرهنگ جغرافیایی ارومیه، همان جا،ص268.
22.فرهنگ جغرافیایی ارومیه، ج13، ص197.
Margeorgis 25. Mart Maryam 26.
28 Adriano alpago – novelo, marco brambilla, etal, ricerca sull architecttura armena iran, p:137.
|
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 50
|
