|
هرچند تلاش برای چاپ متون، پیشینه‌ای کهن در شرق دور دارد تا نیمه دوم سده پانزدهم میلادی کتاب‌ها کماکان به روش رونویسی تکثیر می‌شدند و در جوامع گوناگون داشتن کتاب دست‌نویس مختص اعیان و ثروتمندان بود تا اینکه در 1452م یوهانس گوتنبرگ(1) دستگاه چاپ را اختراع کرد. اختراع دستگاه چاپ تحولی بزرگ به دنبال آورد. امکان تکثیر کتاب‌ها به تعداد بیشتر فراهم آمد و اقشار مختلف امکان دسترسی به کتاب را به‌دست آوردند و در نتیجه، سطح سواد عمومی افزایش یافت که نتایج مهمی درپی داشت.
این اخـتراع توجـه ارمنیان را به خـود جلب کـرد زیرا آنها بیش از یک هزاره بود که در ارمنستان و مناطق ارمنی‌نشین سایر کشورها کتاب‌ها را به صورت دست‌نویس تکثیر می‌کردند. ارمنـیان ساکن اروپا برای به‌کارگیـری این اخـتراع جدید دست به‌کار شدنـد. پـس از آنان به ترتیب ارمنیان ایران، ارمنستان تحـت حکومت ایران و ارمنستان تحت حکومت عثمانی شروع به استفاده از دستگاه چـاپ کردند. در واقـع، ارمنیان صنعـت چاپ را به منطقه آوردند و آن را گسترش دادند.(2)
شش دهه بعد از اختراع دستگاه چاپ، اولین چاپخانه برای چاپ کتاب به زبان ارمنی به‌دست هاکوپ مغاپارت(3) در شهر ونیز آغاز به کار کرد و اولین کتاب به زبان ارمنی با نام اورباتاگیرک(4) در 1512م به چاپ رسید.
پس از آن، چاپخـانه‌هـای دیگری در سایر نقاط اروپا برای چاپ متون مختلف به زبان ارمنی تأسیس شد، مانند چاپخانه شهر آمستـردام، که اولین نقشـه جغرافیایـی به زبان ارمنی در 1695م در آن به چاپ رسید؛(5) چاپخانه انجمن مخیتاریان در ونیـز، که از 1799م شـروع به کار کرد؛ و اولین چاپخانـه در شبه جزیره کریمـه، که اسقف هوسپ آرقوتیان در 1790م آن را بنیان نهاد.(6)
از همان آغاز صنعت چاپ، ارمنیان جلفای اصفهان با کتاب‌های چاپی‌ای که بازرگانان ارمنی از اروپـا با خود مـی‌آوردند آشنا شدند. این کتاب‌ها توجـه آنان را به خـود جلـب کـرد و تلاش بـرای به‌کارگیـری این صنـعت آغـاز شد. در نتیجـه، در 1638م اسقف خاچاطور کِساراتسی اولین چاپخانه ایران را در دیر آمناپرکیچ جلفای اصفهان بنیان نهاد.(7) بعد، در 1771م اولین چاپخانه در ارمنستان به همت جاثلیق سیمون اول یِروانتسی(8) در دیر اجمیادزین شروع به‌کار کرد.(9)
دومین چاپخـانه در ارمنستـان، در 1827م، در شهـر شـوشی تأسیـس شـد.(10) در 1851م چاپخانه‌ای دیگر در شهر شماخی آغاز به کار کرد. از نیمه دوم سده نوزدهم میلادی، ارمنیان با سرعت بیشتری شروع به تأسیس چاپخانه در نقاط مختلف منطقه کردند، به طوری که با وجود تمامی محدودیت‌ها چندین چاپخانه در مناطق مختلف ارمنستان تحت حکومت عثمانی بنا نهادند، از جمله چاپخانه دیر واراگاوانک(11) در 1857م، دیر کاراپت مقدس(12) در 1863م و چاپخانه شهر ارزروم در 1866م. در 1874م، چاپخانه‌های متعددی در شهرهای تحت حکومت روسیه تزاری از جمله ایروان، گنجه،آلکساندراپول(13) در 1876م، قارص در 1880م و بسیاری از شهرهای دیگر تا آغاز جنگ جهانی اول به دست ارمنیان تأسیس شد. در این چاپخانه‌ها، افزون برکتاب های ارمنی کتاب‌هایی نیز به زبان‌های فارسی، روسی، ترکی و کردی چاپ شد. عملکرد هریک از این چاپخانه‌ها موضوعی است که نیاز به بررسی جداگانه دارد.
شهر شوشی ـ که در منطقه قراباغ کوهستانی به فاصله یازده کیلومتری شهر استپاناکرت، پایتخت آرتساخ(14)، قرار دارد ـ تا اوایل سده نوزدهم میلادی صحنه جنگ‌های طولانی ایران و روس بود اما با پایان جنگ و بازسازی شهر، شوشی در مدت زمانی کوتاه به مهم‌ترین مرکز تجاری و فرهنگی ارمنیان، پس از شهر تفلیس، در کل منطقه تبدیل شد. در زمان جنگ‌های ایران و روس مراکز علمی ارمنیان آرتساخ در چند دیر منطقه و در جوار کلیساهای شهر شوشی مستقر بود که در آنها الهیات، دستور زبان و معماری به روش‌های سنتی تدریس می‌شد. با الحاق منطقه آرتساخ به روسیه تزاری، براساس پیمان گلستان، روش‌های نوین تدریس از اروپا و از طریق روسیه وارد و مدارس متعددی در منطقه تأسیس شد. بین سال‌های1830تا 1835م، در کل منطقه آرتساخ 25 مدرسه به روش نوین شروع به کار کرد که از این میان سه مدرسه با یکصد دانش‌آموز در شوشی قرار داشت.
در 1838م، مدرسه خلیفه‌گری منطقه آرتساخ در شوشی تأسیس شد که تا 1920م به کار خود ادامه داد و شخصیت‌های فرهنگی و علمی نامی بسیاری از آن فارغ‌التحصیل شدند.
در 1864م، به همت خانواده هاخومیان اولین مدرسه دخترانه در شوشی شروع به کار کرد.در 1875م نیز مدرسه روسی دخترانه در این شهر افتتاح شد که طبق آمار سال 1898م، 257 دانش‌آموز داشت که 240 نفر از آنها ارمنی، 14 نفر روس و مابقی از مسلمانان شهر بودند. سومین مدرسه دخترانه در 1914م به همت خانواده غوکاسیان، شروع به کار کرد. 80 درصد از شاگردان کلیه مدارس شوشی را ارمنیان و مابقی را مسلمانان، روس‌ها و گرجی‌ها تشکیل می‌دادند.(15) در مدارس شوشی دانش‌آموزانی از مناطق مختلف سیونیک(16) نیز حضور داشتند. آنان پس از پایان دوران تحصیل به روستاها و شهرهای خود بازمی‌گشتند و به کار تدریس مشغول می‌شدند. کلیه مدارس شوشی تا کشتار ارمنیان شهر(17) در روزهای 22 تا 26 مارس1920م و به آتش کشیده شدن مدرسه‌ها، بدون وقفه فعالیت داشتند.(18)
هم‌زمان با افتـتاح مدارس در شوشی، نـیاز به کتاب‌های چاپی نیز احـساس شد. از آنجایی که در کل ارمنسـتان فقط چاپخـانه دیر اجمیادزین وجود داشت و امکان دستـرسی به کتاب به زبان ارمنی در شوشی نبود بنابراین چاپخانه‌های متعددی در این شهر آغاز به کار کردند. در مدت زمانی کوتاه انتشار کتاب‌های چاپی به زبان ارمنی در شوشی، پس از تفلیس، مقام اول را در کل منطقه به دست آورد به طوری که در کمتر از یک سده بیش از160 عنوان کتاب، که بیشتر آنها به زبان ارمنی است و 30 هفته‌نامه و ماهنامه در این شهر به چاپ رسید. تعدادی از چاپخانه‌های شوشی عمری کوتاه داشتند که علت آن مشکلات مالی یا ممنوعیت فعالیت آنها از سوی دولت روسیه بود. در این مقاله، طی بررسی تاریخچه چاپخانه‌های شوشی، کتاب‌ها و نشریه‌های منتشر شده به زبان ارمنی را تا وقایع سال 1920م معرفی می‌کنیم. به‌غیر از کتاب‌های معرفی شده طی این مقاله، گویا کتاب‌های دیگری نیز در این شهر چاپ شده‌اند که به دلیل وقایع سال 1920م، اطلاعاتی در مورد آنها موجود نیست.
 حکایاتی از کتاب مقدس چاپخانه مبلغان مذهبی پروتستان
دومین چاپخانه ارمنستان را آگوست دیتریخ و فیلیتسن زارمبای، مبلغان انجیلی، در 1822م در شوشی افتتاح کردند که نخستین چاپخانه این شهر بود. در دوره فعالیت چاپخانه، جمعاً 21 کتاب چاپ شد که بیشتر آنها دارای موضوعات مذهبی یا ترجمه از متون مذهبی مختلف بود. در 1833م، دولت روسیه فعالیـت مبلغان مذهبی را در این شهر ممنـوع کـرد و آنان مجبور به ترک شهر شدند و چاپخانه را به خلیفه‌گری ارمنیان آرتساخ فروختند. کتاب‌های چاپ شده به زبان ارمنی در این چاپخانه به شرح زیر است.
1. دعای کوتاه برای هر روز هفته
Կարճառօտ աղօթքներ շաբաթի ամէն մէկ օրին համար
ترجمه، 1822م، 74 صفحه
2. شانزده موعظه کوتاه
Տասն եւ վեց կարճառօտ քարոզներ
ترجمه، 1822م، 66 صفحه
3. حکایاتـی از کتـاب مقـدس
Պատմութիւն սուրբ գրոց
(بـرای کـودکـان)، 1822م، 44 صفحه
4.حـکایاتی از عهـد قدیم کتاب مقـدس برای آموزش
Ընթերցուածք ի սուրբ գրոց Հին Կտակարանի, հաւաքեալ ի պէտս վարժարանոց
1829م، 218 صفحه
5. مجموعه‌ای از شهادتین برای آموزش مسیحیت
Հաւաքումն աստուածային վկայութեանց յաղագս ամենայն ուսմանց քրիստոնէական հաւատոց
1829م، 184صفحه
6. دستـور زبـان ارمنـی
Համառօտութիւն հայկական քերականութեան
بغوس نرسیسیان قرا‌باغی، 1829م، 130 صفحه
7. پایان زمان
Ժամանակի վերջը
ترجمه، 1832م، 45 صفحه
8. کتاب دعاهای کوتاه
Կարճառօտ աղօթագիրք
ترجمه، 1832م، 74 صفحه
9. عهد جدید کتاب مقدس
Նոր Կտակարան
ترجمه به زبان ارمنی جدید، 1832م، 183 صفحه
10. سئوال‌های مهم برای هر فرد
Շատ հարկաւոր հարցմունքներ ամէն մարդոյ համար
ترجمه، 1832م
11. حکایاتی از کتاب مقدس
Պատմութիւն սուրբ գրոց
1832م، 40 صفحه
12. در خـصوص حقـیقـت و قـدرت کتاب مقـدس
Աւետարանի ճշմարտութեան եւ զօրութեան համար
ترجمه، 1833م، 30 صفحه
13. موعظـه در خصوص اعتـقاد به ده فرمان
Ճառ վասն տասնհրամանեան հաւատոյ
کیورق یروساغمتسی، 1833م، 46 صفحه
14. راهنـمای زنـدگی پرهیـزکار بر اساس قـوانین مسیـحیت
Ճանապարհացոյց առ բարեպաշտ կեանս, որ հիմեալ է ի կանոն քրիստոնէութեան
ترجمه، 1833م، 250 صفحه
15.در خصوص افزایش و قدرت گرفتن گناه
Մեղքի մեծանալոյն եւ զօրանալոյն համար
ترجمه، 1833م، 26 صفحه
16.گناه بازیچه نیست
Մեղքի խաղ անելոյ բան չէ
ترجمه، 1833م، 14 صفحه
17. اخطار برای افراد دروغگو
Յորդորմունք սուտ ասող մարդկանց համար
ترجمه، 1833م، 26 صفحه
18. دستور زبان ارمنی
Քերականութիւն հայկազեան լեզուի
میکائیل چامچیان، 1833م، 328 صفحه
19. قلب انسان جایگاه خداوند یا شیطان
Սիրտ մարդոյ, որ տաճար աստուծոյ կամ գործարան սատանայի
ترجمه، 1833م، 28 صفحه
20. اصول صلیب مسیح
Վարդապետութիւն Քրիստոսի խաչին համար
ترجمه، 1833م،57 صفحه
21. موعظه برای روز جمعه
Քարոզ աւագ ուրբաթ օրին համար
ترجمه، 1833م،32 صفحه
چاپخانه شورای خلیفه‌گری آرتساخ
متروپولیتن باغداسار(19) حاسان جالالیان (1775 ـ 1854م) خلیفه ارمنیان آرتساخ چاپخانه مبلغان پروتستان را در 1837م خریداری(20) و با نام چاپخانه مدرسان روحانی ارمنی فعالیت خود را شروع کرد. در این خصوص، لئو(21) در کتاب خود از قول متروپولیتن می‌نویسد :
«چاپخانه آلمانی‌ها در ماه سپتامبر به فروش رفت. من آن را با تمامی ملحقاتش به قیمت 1219مانت خریداری کردم[ …] که از این مبلغ 480 مانت را اهالی شهر تأمین کردند و مابقی را قرض کردم که باید بازپس دهم … . هدف من از خرید چاپخانه حفظ آن در شهر بود تا از آن به نفع مردم شهر استفاده شود».(22)
متروپولیتن باغداسار در وصیت‌نامه‌اش به تاریخ 13 آوریل 1853م، خلیفه‌گری آرتساخ را به عنوان وصی خود در اداره چاپخانه تعیین کرد :
«برای اداره چاپخانه‌ای که آن را خریده‌ام و در مالکیت من است، خلیفه‌گری ارمنیان قراباغ را وصی خود قرار می‌دهم تا در صورت اجاره دادن آن نصف درآمد حاصل را به دیرهای گاندزاسار و هاکوپ مقدس بدهند و نصف دیگر را برای کودکان فقیر و محصلان هزینه کنند».(23)
-
-
طی این دوره ده کتاب به زبان ارمنی در این چاپخانه به چاپ رسید :
1. زندانی شیلان
Շիլոնեան կալանաւորը
جورج بایرون(24)، ترجمه موسس ظهرابیان،1837م
2. کتاب دعا
Գիրք աղօթից
یپرم خوری آسوری، 1838م، 104 صفحه
3. کتابچه مشاوره پاتاراک مقدس
Խորհրդատետր սրբազան պատարագի
(براساس قوانین کلیسای ارمنستان)، 1838م، 26 صفحه
4. تاریـخ و وقـایـع اران
Պատմութիւն կամ յիշատակ ինչ-ինչ անցից՝ դիպելոց յաշխարհին Աղուանից
(وقایع کلیسای اران در زمان جاثلیقی یسایی حاسان جالالیان در 1711م)، یسایی حاسان جالالیان، 1839م، 69 صفحه
5. خلاصه دستور زبان ارمنی سنتی
Համառօտ փոքր քերականութեան գրաբառ լեզուի Հայոց
وارتابد میکائیل سالانتیان( این کتاب که در 1827م در استانبول و مسکو چاپ شده بود، در 1839م در شهر شوشی تجدید چاپ شد)، 86 صفحه
6. خلاصه دستور زبان ارمنی
Համառօտ հայկազեան քերականութիւն
کشیش خاچاطور تِر هوهانیانتس، 1839م، 226 صفحه
7. اولین بخش فلسفه که منطق گفته می‌شود
Առաջին մասն փիլիսոփայութեան, որ ասի Տրամաբանութիւն
وارتابد هوسپ تِر آواکیان آرتساختسی، 1840م، 246 صفحه
8. اولیـن بخـش دستـور زبان ارمنی سنتـی
Առաջին մասն փոքր քերականութեան գրաբառ լեզուի Հայոց
وارتابد میکائیل سالانتیان(این کتاب در 1827م در استانبول و مسکو به چاپ رسید و در1840م در شوشی تجدید چاپ شد)، 112 صفحه
9. دین شناسی یا روان‌شناسی مسیحیت
Կրօնագիտութիւն կամ Հոգեվարժութիւն քրիստոնէական
وارتابد میکائیل سالانتیان ( این کتاب، در 1831م در استانبول و مسکو به چاپ رسید و در1840م در شهر شوشی تجدید چاپ شد)، 184 صفحه
10. دفتر الفبا
Տետր այբբենական
1840م
چاپخانه میساک دارقلیجیانتس
پس از درگذشت متروپولیتن، شورای خلیفه‌گری در 1854م چاپخانه را به فردی با نام میساک دارقلیجیانتس اجاره داد. او کسی است که در 1851م اولین چاپخانه شماخی را تأسیس کرده بود.
پس از مدت کوتاهی قرارداد اجاره فسخ شد و شورای خلیفه‌گری چاپخانه را در اختیار مدرسه الهیات قرار داد.(25) طی این دوره، سه کتاب به زبان ارمنی به شرح زیر در این چاپخانه چاپ شد :
1. کـتاب مراسـم کلیسـای ارمنستان
Ժամագիրք Հայաստանեաց Սուրբ եկեղեցւոյ
1854م، 523 صفحه
2. افیمردی تازه وارد
Նորահիւս Էֆիմերտի
1854م، 495 صفحه
3. دستور زبان به طور خلاصه
Համառօտ քերականութիւն
1854م، 464 صفحه
چاپخانه مدرسه الهیات ارمنیان قراباغ (چاپخانه اجمیادزین)
در 1858م، اسقف گئورگ وهابتیان، خلیفه ارمنیان آرتساخ با کمک هوانس هونانیان، اهل مسکو، چاپخانه شورای خلیفه‌گری را بازسازی و آن را با نام چاپخانه اجمیادزین مقدس تحت نظارت شورای خلیفه‌گری آرتساخ در اختیار مدرسه الهیات قرار داد. این چاپخانه تا 1902م فعال بود. طی این دوره، به غیر از چاپ کتاب‌های درسی مورد نیاز مدرسه، هفت کتاب به زبان ارمنی به شرح زیر در این چاپخانه چاپ شد :
1. کتاب مراسم کلیسای حواری ارمنستان، که ماشتوتس نامیده می‌شود
Ծիսարան, որ կոչի Մաշտոց
1858م، 502 صفحه
2. دستور زبان ارمنی
Քերականութիւն Հայկազեան լեզուի
میکائیل چامچیان، 1859م، 643 صفحه
3. معرفی دانستنی‌های الهیات
Ներածութիւն աստւածաբանական գիտելեաց
جاثلیق ماتئوس، 1863م، 200 صفحه
4.کتاب دعا
Աղօթամատոյց
1869م، 32 صفحه
5. انجیل متی
Մատթէոսի աւետարան
1889م، 328 صفحه
6. خاطرات من
Իմ Յիշատակարանը
(خاطرات نویسنده درباره سفر پنج روزه‌اش به سیونیک، تِرتِر، مراو و شاه‌بولاغ)، لئو، 1891م، 228 صفحه
7. تصور نو
Նոր Ցնորք
(حکایت)،جروم جرومی، ترجمه د.م شاه‌نظریانتس، 1902م، 20 صفحه
چاپخانه هونانیانتس
این چاپخانه را شخصی به نام هونانیانتس در1870م تأسیس کرد اما عمر کوتاهی داشت و طی فعالیت چند ماهه‌اش تنها موفق به چاپ یک عنوان کتاب شد :
1.کتاب مقدس عیسی مسیح
Աւետարան տեառն մերոյ Յիսուս Քրիստոսի
1870م، 280 صفحه
هم‌زمان با چاپ کتاب در شوشی، ایجاد کتابخانه برای دانش‌آموزان و عموم نیز مورد توجه قرار گرفت. اولین کتابخانه در شوشی در اول ژوئن 1881م به همت انجمن خیریه ارمنیان، شعبه قفقاز، در خانه حاسان جالالیان، که خانواده‌اش آن را به این کار اختصاص داده بودند، آغاز به کار کرد. این کتابخانه در کنار چاپخانه شورای خلیفه‌گری قرار داشت و تا 1889م دارای 587 جلد کتاب چاپی شد.(26) موضوع کتابخانه‌های شوشی ـ که فعالیتشان تا 1920م تا زمان به آتش کشیده شدن آنها، بدون وقفه ادامه داشته ـ موضوعی جداگانه برای بررسی است.
انجمـن خیـریه ارمنیان در دوره مسئولیـت هامبارتسوم آراکلیان برای ارتقـای توانایـی‌های چاپخانه‌های شوشی از نظر وارد کردن تجـهیزات مورد نیاز، کمک‌های شایان توجـهی به آنها کرد. آراکلیان، با نام مستعار شهریار، به غیر از مسئولیت انجمن، نویسنده نیز بود. مطالب وی بیشتر مربوط به ارمنیان ایران است.
چاپخانه میکائیل هوسپیانتس
این چاپخانه، که در 1894م تأسیس شد، فقط، چند ماه فعال بود و تنها یک کتاب به شرح زیر چاپ کرد.
1. نوما پمپیلیوس، دومین پادشاه روم
Նումա Պոմպիլիոս
ژان پییر فلوریان(27)، ترجمه اسقف اعظم ادوارد هئورمئوزیان، 1894م،343 صفحه
چاپخانه ماهتسی میرزاجان هاکوپیانتس
میرزاجان هاکوپیانتس متولد شوشی بود اما به دستور دولت روسیه به باکو تبعید شده بود. پس از پایان دوره تبعید، به زادگاهش بازگشت و در 1879م، به همراه پسرش چاپخانه‌ای در آنجا تأسیس کرد. این چاپخانه، که با دستگاه‌های جدید آغاز به کار کرد، باعث پیشرفت چاپ و افزایش توانایی آن برای چاپ کتاب‌های بیشتر در زمان کمتر شد.
این پیشرفت سبب شد تا شوشی پس از تفلیس بیشترین شمارگان چاپ کتاب را داشته باشد و از این نظر، مقام دوم را در کل منطقه جنوب قفقاز کسب کند. کتاب‌های چاپ شده با موضوعات هنری، تاریخی و شامل کتاب‌های درسی، هفته‌نامه و ماهنامه بود. چاپخانه در دوره درگیری‌های قومی در 1905م به آتش کشیده شد. در این چاپخانه جمعاً 53 عنوان کتاب به زبان ارمنی چاپ شده است :
1.تاریخ رشد فکری اروپا
Պատմութիւն մտաւոր զարգացման Եւրոպիոյ
ویلیام جان دراپر(28)، مترجم آریستاکس ستراکیان، 1879م، 427 صفحه
2. دو رمـان کوتاه، آقـای جاسـوس و ملئوزینـی
Երկու մանրավէպ, Լրտես աղան եւ Մէլիւզինի
آلفونس دوده(29)، ترجمه نیکوغایوس تِر آودیکیان، 1881م، 55 صفحه
3. چهار رمان کوتاه
Չորս մանրավէպ
آلفونس دوده، ترجمه نیکوغایوس تِر آودیکیان، 1881م، 62 صفحه
4. یادداشت‌های روزانه معلمی از پوزنان
Պօզնանի ուսուցչի օրագրից
حکایاتی از لیتووس، ترجمه نظریان، 1881م، 70 صفحه
5.یادبودنامه مدرسه ارمنیان قراباغ در سال‌های 1875 تا 1880م
Հաշուեցուցակ Ղարաբաղու Հայոց ազգային դպրոցաց վասն 1875 – 1880 ամաց
1881م، 17 صفحه
6. ابله
Խենթը
رافی(30)، 1881م، 400 صفحه
7. آراز یکسال طول می‌کشد
Արազը տարին կտարի
گئورگ برخورداریان، 1883م، 168 صفحه
8. فریتس بولکونیک
Ֆըրից Պօլկովնիկ
(رمان برای کودکان)، ترجمه آرسن تِر دانیلیانتس، 1884م، 32 صفحه
9. بر قله آرارات
Արարատի գլուխը, Ճանապարհորդական տպաւորութիւնների նկարագիր
(سفرنامه)، دانیل موردوتسیو(31)، ترجمه آراکل باباخانیانتس،1883م، 175 صفحه
10. دفتر خاطرات زائر
Ուխտաւորի յիշատակարանը
لئو، 1885م، 92 صفحه
11. دو مرگ
Երկու մահ
(داستانی از یک زندگی واقعی)، آبراهام تِر گاسپاریان، 1885م، 88 صفحه
12. پندنامه
Առակագիրք
آوتیک باهاتریان، 1886م، 161 صفحه
13. بهار یا زندگی داشا
Գարուն կամ Դաշայի կեանքը
ترجمه هریپسیمه تِر گابریلیان، 1886م، 42 صفحه
14. درد نو
Նոր ցաւ
(رمان)، لئو، 1886م، 202 صفحه
15. زبان مادری، برای کودکان ارمنی
Մայրենի լեզու
1886م، 96 صفحه
16. سزای ملکه جهان
Աշխարհի թագուհուն դատաստանը
(رمان برای کودکان)، سومویلویچ(32)، ترجمه جاقاربگیانتس، 1887م، 69 صفحه
17. خاطرات غربت
Պանդուխտի յիշատակարանից
آشوت، 1888م، 38 صفحه
18. آبراهام لینکلن نجات دهنده بردگان
Աբրահամ Լինկօլն, ստրուկների ազատողը
ویلیام هوفمن(33)،ترجمه میرزا تِر سرکیسیان، 1888م، 144صفحه
19. اندوه و وفاداری در خانواده
Ընտանեկան վիշտ եւ հաւատարմութիւն
(رمان تاریخی از زندگی ارمنیان ایران)، شاوارش، 1888م، 208 صفحه
20. داوید و مه‌هر
Դաւիթ եւ Մհեր
( اسطوره)، مانوک آبغیان، 1889م، 61 صفحه
21. روشن و حوری زاد
Ռուշան եւ Հիւրիզադ
(رمانی از گذشته قراباغ)، میرزا تِر سرکیسیان، 1889م، 148 صفحه
22. الفبا برای کودکان ارمنی
Այբբենարան հայ մանուկների համար
1891م، 30 صفحه
23. هنر ترانه های کهن ارمنی
Հին հայոց տաղաչափական արուեստը
آوتیک باهاتریان، 1891م، 136 صفحه
24. جدول بهره آور بر اساس ده تومان
Տոկոսաբեր աղիւսակ 10-ի թումանի վերայ
(برای استفاده بازرگانان ارمنی)، میکائیل گنجتسیان، 1891م،47 صفحه
25.تاراس بولبا
Տարաս Բուլբա
ترجمه، نیکلای گوگول(34)، 1891م،61 صفحه
26. ماجرای تولد
Ծննդեան պատմութիւն
ترجمه، چالز دیکنز(35)، 1891م، در 42 صفحه
27. زبان مادری
Մայրենի լեզու
(برای کودکان ارمنی)، 1891م،94 صفحه
28. چنگ نو
Նոր քնար
(عاشق شیرین)، 1891م، 35 صفحه
29. بیوه
Այրի
میرزا تِر سرکیسیان، 1891م، 48 صفحه
30. آزبولاد حاکم چرکسی
Ազբուլատ, չերքէզների իշխանը
(درباره زندگی کوه‌نشینان قفقاز)، ترجمه، 1892م، 26 صفحه
31. یان هوس(36)
Եան Հուս
ترجمه مارگوسیانتس، 1892م، 34 صفحه
32. آدمکش
Մարդասպան
ولادیمیر کورولنکو(37)، ترجمه مارگوسیانتس، 1892م، 32 صفحه
33. رمان‌های کوتاه، اشک‌های یتیم بیهوده نمی‌مانند و دو مرگ
Վէպիկներ, Որբի արտասունքները ապարդիւն չեն անցնիլ, Երկու մահ
ترجمه، 1892م، 26 صفحه
34. وبا و راه‌های جلوگیری از آن
Խօլերա եւ նրա առաջն առնելու միջոցներ
گریگور تِر گریگوریان، 1892م، 48 صفحه
35. دستـورزبـان کامـل
Աշխարհաբարի քերականութիւնը ամբողջութեամբ
اسقف نِرسِس مِلیک تانگیان(38)، 1893م، 117 صفحه
36. رستم و سهراب
Ռոստամ եւ Սոհրաբ
فردوسی ،ترجمه ساموئل گئولزادیانتس، 1893م،150 صفحه
37. پدرم
Հայրս
ترجمه، لازارویچ، 1894م، 34 صفحه
38. از زندگی یک مرده
Մեռածի կեանքից
شاوارش، 1894م،46 صفحه
39. ضحاک
Զահակ Բիւրասպի Աժդահակ
فردوسی،ترجمه ساموئل گئولزادیانتس، 1894م، 23 صفحه
40. سیاوش
Սիաւուշ
فردوسی، ،ترجمه ساموئل گئولزادیانتس، 1894م، 143 صفحه
41. صـورت درآمد و هزینـه مدرسـه دختـرانه مریم مقـدس طی سال تحصیلی1894 ـ 1895م
Համառօտ հաշիւ մտից եւ ծախուց Ս.Մարիամեան հայոց օրիորդաց եկեղ.-ծխական երկդասեան ուսումն. Վասն 1894-95 դպ. ամի
1895م
-
-
42. تاریخ ارمنستان به صورت مصور
Հայոց պատմութիւն, պատկերազարդ ձեռնարկ
هاکوپ جاقاربگیان، 1895م، 78 صفحه
43. در اطراف روستا
Գիւղի շուրջը
میرزا تِر سرکیسیان، 1895م،124 صفحه
44. سافو
Սաֆօ
(اشعار) آ. ل. ، 1897م، 85 صفحه
45. چشمه
Աղբիւր
( آلبوم عکس‌های هنری شامل 19تصویر)، 1898م
46. معبد خداوند
Աստուծոյ տաճարը
ترجمه، 1898م، 37 صفحه
47. تصاویر مقدس کلیسا
Եկեղեցական սուրբ պատկերներ
کاری از ب.ک.ت.ی.، 1898م، 24 صفحه
48. ایفیگینیای وطن‌پرست
Հայրենասէր Իֆիգէնիա
اوریپید(39)، ترجمهباروتچیان، 1899م، 36 صفحه
49. انجیل ثروت
Հարստութեան աւետարան
هاکوپ جاقاربگیان، 1899م، 97 صفحه
50. قدرت‌ها
Ոյժեր
تیگران راشماجیان و آرشاک چیلینگاریان، 1899م، 60 صفحه
51. پسـر مو طلایـی و دختـر دانـا
Ոսկեհեր տղան եւ իմաստուն աղջիկը
گارگین زاراپیان، 1900م، 58 صفحه
52. اوسپ و اژدها
Օսէփն ու վիշապը
ماردیروس قهرمانیان، 1900م، 28 صفحه
53. جاذبه
Մագնիսականութիւն
تیگران راشماجیان و آرشاک چیلینگاریان، 1900م، 50 صفحه
چاپخانه ماهتسی یغیسابت هاکوپیانتس (1901 تا 1905م)
این چاپخانه از 1901م شروع به‌کار کرد. مؤسس آن احتمالاً دختر میرزا جان هاکوپیانتس بوده. چاپخانه تا وقایع سال 1905م به کار خود ادامه داد و جمعاً پنج کتاب به شرح زیر در آن به چاپ رسید :
1. یادنامه مدرسه ارمنیان قراباغ
Յիշատակարան Ղարաբաղի «Արցախի» Հայոց Թեմական հոգեւոր դպրանոցի
1901م، 32 صفحه
2. غربت سی یور گودولفی
Խեցիներ ժողովող Սիեօր Գօդոլֆի պանդխտութիւնը
ه.د.اینگلیس، ترجمهآشوت بایاندوریان، 1903م، 26 صفحه
3. حقوق کلیسای ارمنی
Հայոց եկեղեցական իրաւունքը
اسقف نِرسِس مِلیک تانگیان، 1903م،807 صفحه
4. انسان در لفافه
Մարդը պատեանի մէջ
آنتوان چخوف(40)،ترجمه آ.باردوش، 1904م، 22 صفحه
5. مجموعه اشعار
Բանաստեղծութիւններ
پطروس دوریان، 1905م، 66 صفحه
 فهرست کتابخانه عمومی شوشی چاپخانه باگرات تِر ساهاکیان
این چاپخانه از 1901م شروع به‌کار کرد. در 1912م به مناسبت هـزار و پانصـدمین سال احیای حروف ارمنی و چهارصدمین سال آغاز چاپ کتاب به زبان ارمنی، کتابی با نام اثر و حرف(41) در قسطنطنیه به چاپ رسید. در این کتـاب کلیه چاپخـانه‌های ارمنیان در سطح جهـان معرفی و شرحی کامل از تاریخچه چاپخانه‌های شوشی و همچنین، کتاب‌های چاپ شده در چاپخانه‌های این شهر تا آن زمان ارائه شده است. کتاب، بر اهمیت چاپخانه تِرساهاکیان تأکید خاص کرده. این چاپخانه در وقایع مارس1920م غارت و سوزانده شد. طی دوره فعالیت این چاپخانه جمعاً بیست عنوان کتاب به زبان ارمنی به شرح زیر چاپ شده است :
1. احساسات
Զգացմունքներ
ملیک سِت گابریلیانتس، 1901م، 85 صفحه
2. کشیش
Քահանայ
کشیش پطروس تر هوهانسیانتس، 1901م، 42 صفحه
3. مغناطیسم حیوانی یا درمانی
Կենդանական կամ բուժական մագնէտիսմ
ویله ریخیل، ترجمه پاراماز، 1901م، 55 صفحه
4. اندیشه‌ها
Մտքեր
ماکسیم گورکی(42)، ترجمه هوانس استپانیان، 1903م، 18 صفحه
5. حقوق کلیسای ارمنی
Հայոց եկեղեցական իրաւունքը
(جلد دوم)، اسقف نِرسِس مِلیک تانگیان، 1905م، 279 صفحه
6. شرایط مناسب برای تدریس در مدارس ابتدایی ما و نتیجه مورد لزوم آن
Մեր ծխական տարրական դպրոցներում պարապելու նպատակայարմար կարգը ու պարապմունքների արդիւնաւէտութեան անհրաժեշտ պայմանները
1908م، 48 صفحه
7. فهرست کتابخانه عمومی شوشی
Գրացուցակ Շուշուայ հասարակաց ժողով – արանի գրադարանի
1910م، 77 صفحه
 75مین سالگرد مدرسه الهیات 8. خلاصه پروژه وطن‌شناسی و آموزش نظری جدید
Նորագոյն դիտողական ուսման ու հայրե – նագիտական համառօտ նախագիծը
بیوزاند توروسیان، 1910م، 61 صفحه
9. صفحات غمناک
Թախծոտ էջեր
س.آراکلیان و گ.نرسیسیان، 1911م، 31 صفحه
10. گفت وگوی مختصر علوم طبیعی
Բնագիտական համառօտ զրոյցներ
هوهان استپانیان، 1911م، 27 صفحه
11.روایات
Զրոյցներ
و.پاپازیان، 1911م، 228 صفحه
12. وفاداری و غم خانوادگی
Ընտանեկան վիշտ եւ հաւատարմութիւն
(داستانی از زندگی ارمنیان ایران)، شاوارش، 1912م، 164 صفحه
13. آخرین اعتراف بازیگر زندگی
Կեանքի դերասանի վերջին խոստովանքը
خ. شاوارش، 1912م، 108 صفحه
14.فهـرست مراسم جشن 75مین سالـگرد مدرسـه الهیات ارمنیان قراباغ
Կարգ Ղարաբաղի Հայոց թեմական հոգեւոր դպրանոցի 75 ամեայ յօբելեանական տօնա – կատարութեան
1913م، 5 صفحه
15. 75 مین سالگرد مدرسه الهیات ارمنیان قراباغ
Ղարաբաղի Հայոց հոգեւոր թեմական դպրա- նոցի 75 ամեակը
1913م، 98 صفحه
16. زندگی کودکان
Մանկական կեանք
چارلز داروین(43)، ترجمه هواک استپانیان، 1914م، 27 صفحه
17.خوشبخت باشید
Եղէք Երջանիկ
وارتابد زاون، ترجمه، 1914م، 32 صفحه
18. سل
Տուբերկուլիօզ
ی.ظهرابیان، 1915م، 21 صفحه
19.آخرین قربانی
Վերջին զոհը
سیمون سیمونیان، 1915م،23 صفحه
20. اشعار
Բանաստեղծութիւններ
سیمون سیمونیان، 1917م، 30 صفحه
 مجموعه کتاب های چاپ شده در چاپخانه باباجانیان چاپخانه ملکون باباجانیان
این چاپخـانه در1910م شـروع به کار کـرد و در وقایـع مارس 1920م غارت و سوزانده شد. جمعاً چهارده عنوان کتاب به شرح زیر در این چاپخانه چاپ شده است :
1. انسان و ابرانسان
Մարդ եւ գերմարդ
ستراک هوانسیان،1910م، 27 صفحه
2.خلاصـه حـساب‌های جـاده شوشـی ـ گنجـه، بـرای دوره 7 ژوئیـه 1906تا20 می1910م
Շուշի-Գանձակ ճանապարհի համառօտ հաշիւ
1910م، 61 صفحه
3. ساکنان کوهستان
Լեռնականք
(اقوام شناسی مردم ساکن در قفقاز کوچک)، گ. تِر بغوسیان، 1910م، 26 صفحه
4.اندرزها در تعلیم و تربیت
Դաստիարակչական յորդորներ
وارتابد زاون، 1911م، 20 صفحه
5.یغو اهل هووتس
Հովոցի Եղօն
(حکایتی از زندگی بالاخان)، گ. تِر بغوسیان،1911م، 27 صفحه
6. آرزوهای برباد رفته
Խորտակւած յոյսեր
گ.نرسیسیان، 1912م، 15 صفحه
7. ساکنان کوهستان
Լեռնականք
جلد دوم( اقوام‌شناسی مردم ساکن در قفقاز کوچک)، گ. تِر بغوسیان، 1912م، 71 صفحه
8. رؤیای خوش اقبال
Երջանիկի երազը
لودویک فلود، ترجمه غازاربگیان، 1912م، 45 صفحه
9. خدایان کهن اثر لِوُن شانت و خاطرات راهب استپانوس
Լեւոն Շանթի Հին Աստւածները եւ Ստեփանոս վանականի յիշատակարանը
گردآورنده گ. تِر بغوسیان، 1913م، 60 صفحه
10. قطره‌ها
Կաթիլներ
(مجموعه‌ای از روایات و داستان‌های کوتاه مردم قراباغ جمع‌آوری شده طی دوره 1884تا 1914م)، میرزا تِر سرکیسیان، 1914م، 415 صفحه
11. اشک‌های رنج
Տառապանքի արցունքներ
لِوُن واتابدیان، 1915م، 18 صفحه
12. چرا اقدام به جنگ کردند
Ինչու ընձեռեցին պատերազմը
د. ن، 1916م، 96 صفحه
13. به مناسبـت سالگـرد فـوت لِـوُن آتابکیان
Լեւոն Աթաբէկեանի յիշատակին մահուան տարեդարձի առթիւ
1919م، 63 صفحه
14. مجلس ملی
Ազգային Ժողով
( به مناسبت گردهمایی حزب داشناکسیون)، تحت نام هفته نامه آپاراژ، 1920م، 22 صفحه.
علاوه‌برکتـاب‌های معـرفی شده، هفته‌نامه‌ها و ماهنامه‌های متعددی به زبان ارمنی در این چاپخانه‌ها به چـاپ رسیدند که به غـیر از تعـداد اندکـی از آنها، مابقی به دلیل مشکلات مالی و ممنوعیت از طرف دولت روسیه عمر کوتاهی داشتند. در ادامه به معرفی این نشریات می‌پردازیم.
ـ ماهنامه ادبی هایکاکان آشخار(44) (با موضوعات تعلیم و تربیت) : این ماهنامه به سردبیری استپـانه استپـانوس در 1874م در چاپخـانه شورای خلیفه‌گـری آرتساخ چاپ مـی‌شد و شامل مطالبـی در خصوص مسائل مذهبی بود. فقط، چهار شماره از این ماهـنامه انتشار یافت. گفتنی است که هفته‌نامه‌هایی با همیـن نام در شهـرهای تفلیـس، گنجه، باکو و ایروان نیز منتشر شده است.
ـ ماهنامـه ادبی کنار خوسناک(45): این ماهـنامه تنـها در یـک شمـاره در 36 صفحه در 1881م در چاپخانه ماهتسی میرزاجـان هاکوپیـانتس به چاپ رسیده است.
ـ ماهنامـه ادبی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی گـورتز(46) : این ماهنامـه از 1882 تا 1884م چـاپ می‌شد.
ـ ماهنامـهکـوکون(47) :کوکون ترجمان دانش‌آموزان حزب داشناکسیون به سردبیری ایشخان میکائیلیان بود که در 1895 و 1896م چاپ می‌شد.
ـ دو‌فصلنامهآزگاگراکان هاندس(48) : این نشریه به سردبیری یرواند لالایان از 1896تا 1916م در 26 شماره چاپ شد. در تهیه مقالات شماره اول این دو فصلنامه اندیشمندانی چون هراچیا آجاریان، هاکوپ ماناندیان، توروس تورامانیان و آبغیان حضور داشتند.
ـ ماهنامهآشاکرداکان ترت(49): این ماهنامه ویژه دانش‌آموزان بود و در 1896و 1897م، منتشر می‌شد.
ـ ماهـنامه کـرونک(50): این نشریه ترجمان دانش‌آموزان حـزب داشناکسیون بود و از 1898تا 1900م چاپ می‌شد.
ـ ماهنـامهکـوچنـاک(51): این نشریه به سردبیری هاروطـون تومـیان و سیمون فولـیان به تعداد محدود منتشر شد.
ـ سه هفته‌نامـه قاراباغ(52): قاراباغ در 1911و 1912م، به سردبیری نیکوغایوس یارامیشیان در چاپخانه ملکون باباجانیان چاپ می‌شد.
از 1912م، تفکرات انقلابی در شوشی، مانند بسیاری از مناطق دیگر روسیه تزاری، طرفدارانی پیـدا کـرد و گـروه‌های سیاسی ـ انقلابـی هفته‌نامه‌ها و ماهنامه‌هایی را در این شهر منتشر ساختند. هرچند این نشریات عمر کوتاهی داشتند زمینه را برای انقلاب بزرگ روسیـه فراهـم کـردند. در ادامـه به معرفـی این نشـریات می‌پردازیم.
ـ ماهنامه سیاسی میراژ(53): این ماهنامه به سردبیری گریگـور مهـرابیان از 1913تا 1917م منتشـر می‌شد. میـراژ ترجـمان رسمـی تشکیلاتی انقلابـی با گرایـش انترناسیونالیسم بود.
ـ ماهنامـه آشاکـرد(54): به سردبیـری لئـون وارتونی و مـوسس هاروطونیـان در 1917م برای دانش‌آموزان منتشر می‌شد.
ـ هفته‌نامه سیاسی میوتیون(55): این هفتـه‌نامه را دانش‌آموزان طرفدار حـزب داشناکسیون به تعداد محدود در سال 1913م منتشر کردند. هفته‌نامه‌های میراژ و میوتیون تفسیرهای سیاسی یکدیگر را نقد می‌کردند.
ـ هفته‌نامه ادبی، اجتماعی و سیاسی پایکار(56): تنها یک شماره از این هفته‌نامه در 1916م در چاپخانه باگرات تِر ساهاکیان منتشر شد. بیشتر مقالات آن در جواب مقالات ماهنامه تزیاتزان بود.
ـ هفتـه‌نامه پایلاک(57): پایلاک به سردبیـری لئون وارطانیان از 1915تا 1917م در چاپخانه باگـرات تِر ساهاکیان منتشر شد. در مجموع 191 شماره از آن به صورت دو شماره در هفته به چاپ رسید. مقالات این هفته‌نامه با گرایش سوسیال دموکرات نوشته می‌شد.
ـ ماهنامه تزیاتزان(58): به سردبیری میساک پطروسیان با موضوعات هنری و ادبی. این ماهنامه تنها در یک شماره در چاپخانه ملکون باباجانیان در 1916م منتشر شد.
ـ ماهنامه فکاهی تزیتزاغ(59): این ماهنامه، که از مسائل ناهنجار جامعه انتقاد می‌کرد، در 1916م در چاپخانه ملکون باباجانیان منتشر شده است.
ـ ماهنامه فکاهی آشاکِـرد(60): این ماهنامه، که بیشتر به مسائل دانش‌آموزان می‌پرداخت، در شش شماره در 1913م منتشر شده است.
ـ هفته‌نامه سیاسی و اجتماعی آشخادانک(61): به تعداد محدود در 1917م منتشر شده است.
ـ دوهفته نامه آپاراژ (62): این نشریه ترجمان حزب داشناکسیون بود که به سردبیری هایراپت موسائلیان و به مدت هفت ماه در 1917م منتشر شد. در مجموع، 34 شماره از این دو هفته‌نامه با موضوعات ادبی، اجتماعی و سیاسی در چاپخانه ملکون باباجانیان چاپ شده است.
ـ ماهنامه آسپارز(63): ترجمان حزب داشناکسیون که در شهرهای مختلف منتشر می‌شد و در 1917م نیز مدت بسیار کوتاهی در شوشی، در چاپخانه ملکون باباجانیان چاپ شد.
ـ فصلنامـه یراند(64): ویـژه دانش‌آموزان که در 1917م به تعدادی محـدود منتشر شد.
ـ هفته‌نامه سیاسینتسـوک(65): ترجمان انترناسیونالیست‌های شوشی. این هفته‌نامه در 1917م در هشت شماره، به سردبیری آشوت هوانسیان، در چاپخانه ملکون باباجانیان چاپ شد.
ـ هفتـه‌نامه فکاهی سرینـگ(66): به سردبیـری یغیشه نرسیسیان که در 1917م به تعـدادی محدود منتشر شده است.
ـ هفته‌نامه سیاسی قاراباغی سورهانداک(67): که در واقع اطلاعیـه‌ها و بخـش‌نامـه‌های دولت را منتشر مـی‌کرد. از این نشریـه تنها یک شمـاره در 1919م در چاپخانه ملکون باباجانیان چاپ شده است.
ـ هفتـه نامه آرتساخ : ترجمان مجلس ملی قراباغ. هـدف از چـاپ ایـن هفتـه‌نامه انتـشار تصمیـمات و بخـش‌نامه‌های مجلس محلی بود. از این نشـریه هفت شـماره در 1919م در چاپخانـه ملکون باباجانیان چاپ شده است.
ـ هفتـه‌نامه سیـاسی نورکیانک(68): ترجمان حزب سوسیال دموکرات. از این نشریه تنها شش شماره در 1919م در چاپخانه ملکون باباجانیان چاپ شده است.
ـ هفته‌نامه سیاسی گیوغاتسیاکان کومونا(69): ترجمان کشاوزران مناطق قراباغ و زانگزور. تنها یک شماره از این هفته‌نامه در 1920م منتشر شد.
طی سال‌های 1911 ـ 1919م یک روزنامه و دو هفته‌نامه به زبان روسی به دست ناشران ارمنی در چاپخانه ملکون باباجانیان منتشر شده است؛ روزنامه شوشینسکی لیستوک(70) که هفته‌ای دو تا چهار شماره از آن در 1911و 1912م منتشر شد، هفته‌نامه سیاسی شوشینسکایا ژیزن(71) که در1913و 1914م چاپ شد و هفته‌نامهگالوس نارودا(72) که در 1919م منتشر شد.
|
