بنابر شواهد انکارناپذیر تاریخی شروع و مبدأ تئاتر ترکیه و پنجاه سال نخست به وجود آمدن آن با زندگی ارمنیان گره خورده است. این ارتباط نزدیک در وهلۀ نخست به دلیل جذب نوآوری های فرهنگی اروپا از سوی جوامع ارمنی و یونانی تابع امپراتوری عثمانی اتفاق افتاده است. سال 1850 را می توان اوج ترقی فرهنگی ارمنیان ارمنستان غربی به شمار آورد. در شهرهایی که ساکنان آن را شمار بسیاری از ارمنیان تشکیل می دادند، مانند قسطنطنیه و زمئورنیا،[1] مطابق احتیاج زمانه نوزایی و پیشرفت قابل توجهی در مدارس و مطبوعات ارمنی روی داد. مطبوعات و تحصیلات به طور محسوسی رو به روشنفکری و پیشرفت بود. شمار بسیاری از جوانان ارمنی در پایتخت های اروپایی درس می خواندند و هنگام برگشت به ترکیه و ارمنستان غربی نوآوری های فرهنگی را با خود به همراه می آوردند. در زمرۀ این نوآوری ها و هنرها یکی هم تئاتر بود. تئاتر با شادی و اشتیاق از سوی ارمنیان مورد قبول و توجه واقع شد.

پایه گذاری تئاتر ارمنی زبان و ترک زبان در امپراتوری عثمانی

از 1859م در محلۀ بِرا در قسطنطنیه سِراپیون حکیمیان، که در مدارس ارمنیان، به طور مرتب، تئاترها و نمایش های گوناگون را اجرا می کرد، شروع به انتقال تئاتر از مدارس به صحنه های حرفه ای کرد و نخستین تئاتر رسمی ارمنستان غربی را با نام تئاتر شرقی (آرِولیان تاترون) تأسیس کرد. با وجود آنکه عمر این تئاتر نسبتاً کوتاه بود موفقیت های بسیاری به ارمغان آورد. هنرمندان بزرگی همچون اِکچیان،[2] فاسولیاجیان،[3]مناکیان،[4] پنکلیان،[5] تریانتس،[6] آجمیان،[7] آروسیاک[8] و غیره به منزلۀ هنرمندانی ماهر در همین تئاتر پا به عرصۀ وجود نهادند.

در تئاتر شرقی حکیمیان بود که افزون بر به روی صحنه آوردن شماری از کارهای تئاتری، هاکوپ واردوویان،[9] به منزلۀ هنرمند مبتدی، به بازیگری پرداخت، شخصیتی که بعدها بانی و پایه گذار تئاتر ترکیه شد. پس از تعطیلی تئاتر شرقی، واردوویان به همراه شماری از افراد جوان و با گردهم آوردن آنان ساختمان سیرک گِتیک پاشا را اجاره و در 1867م آن را به محل نمایش تئاتر تبدیل کرد. در مدت کوتاهی تئاتر واردوویان شهرت بسیاری یافت. وی همچنین نمایش های خیابانی سیاری در خارج از صحنۀ تئاتر ترتیب داد که در حومۀ قسطنطنیه، یعنی سکیوتار[10] (اوسکودار)، گاتی گیوغ[11] (کادی کوی) و بِرا نمایش های گوناگونی را اجرا کردند. واردوویان موفق شد توجه بسیاری از مردم را جلب کند و مورد مهر و محبت آنان قرار گرفت.

پیش از ورود واردوویان هیچ کس نمایشی را به زبان ترکی به روی صحنه نبرده بود و نخستین بار در 1869م واردوویان نمایشنامۀ سزار بورجیا را در صحن سالن گِتیک پاشا، به زبان ترکی، بر روی صحنه برد. او برای این کار دو دلیل مهم داشت. نخست آنکه حمایت افراد صاحب منصب ترک را جذب می کرد و دوم آنکه با ایجاد دلبستگی تماشاگر ترک به تئاتر امور مالی آن را تأمین می کرد. هر دو محاسبۀ او کاملاً درست بود و توفیق آن را تأمین کرد. در قسطنطنیه تنها به واردوویان اجازه داده شد که نام تئاتر عثمانی را به خود اختصاص دهد و او نیز در مدت عمر ده سالۀ تئاترش آن را به منزلۀ امتیاز انحصاری خود حفظ کرد. در تمام دوران کاری او همواره سالن نمایش پرجمعیت و مملو از تماشاگران بود، موضوعی که به او امکان می داد تا هنرپیشه ها و کارکنان نمایش را با پاداش های فراوان شادمان کند.

در 1870م تئاتر عثمانی به چنان توفیقی دست یافته بود که می توانست با تئاترهای اروپایی هم زمان خود رقابت کند. وقتی در 1876م، سولسبری، که قرار بود در آینده ای نزدیک نخست وزیر بریتانیای کبیر شود، با یک مأموریت سیاسی به قسطنطنیه رفت، گروه نمایش واردوویان در محل تئاتر گِتیک پاشا سه نمایش را در حضور سران امپراتوری و گروه سیاست مداران انگلیسی به اجرا درآورد که نمایانگر اهمیت و نقش این تئاتر در پایتخت عثمانی است.

انحلال تئاتر واردوویان یا تئاتر عثمانی، پس از فرمان سلطان عبدالحمید مبنی بر تخریب کامل ساختمان تئاتر، در عرض یک روز صورت پذیرفت. دلیل فرمان سلطان نمایش اِاُزدِن های چرکز،[12] اثر احمد میدهات، بود که سبب اختلاف شدید بین نگهبانان چرکز سلطان شد. از نظر سلطان عبدالحمید این تنها چاره برای تأمین امنیت داخلی دربار بود. بنابراین، فرمان تخریب ساختمان تئاتر و پراکنده سازی گروه نمایش را صادر کرد.

در ترکیه، توسعه و ارتقای موسیقی کلاسیک مصادف با فعالیت های تئاتر عثمانی بود که با تلاش های واردوویان به نتیجه رسیده بود. در ابتدای فعالیت تئاتر اغلب اثر نویسندگان خارجی ترجمه و نمایش داده می شد اما بعدها با تشویق و سفارش های واردوویان نویسندگان ترک شروع به نوشتن نمایش نامه برای تئاتر کردند. شمار مؤلفان و نویسندگان مزبور در مدت اندکی متجاوز از صد نفر شده بود که شماری از این نویسندگان کلاسیک و آثار آنان عبارت بودند از:

نامک کمال، وطن یا سیلیستران، کودک بی نوا، عاکف بیک و گیول نیهال

احمد میدهات، اِاُزدِن های چرکز

شمس الدین سامی، بِسا[13]

عبدالحق حمید، زن هند

ابوضیاء تفیک، مرگ تصادفی

رجایی زاده اکرم، ووسلوات[14]

تألیفات ماناسترل محمد رفات

حسن بدرالدین، با بیش از بیست ترجمه و همچنین تألیفات خود

احمد وِفیک پاشا، با ترجمه های متعددی از نویسندۀ فرانسوی، مولیر[15]

علی حیدر بیگ، آرساس[16] و … .

رودولف تالاسو،[70] نویسندۀ تاریخ تئاتر در ترکیه، که هم زمان با واردوویان می زیست، فعالیت های ده سالۀ تئاتر عثمانی را دوران طلایی و اوج تئاتر ترکیه می شمارد.

احمد فهیم (1856 ـ 1930م)، کسی که نخستین بازیگر ترکیه به شمار می رود و به مدت پنجاه سال یکی از هنرمندان مطرح و مورد احترام و علاقۀ مردم بود، هم به منزلۀ بازیگر و هم به منزلۀ کارگردان و رهبر بازیگران تئاتر، نخستین گام های بازیگری خود را در 1876م با هاکوپ واردوویان در تئاتر عثمانی برداشت. نخستین مربی و معلم وی توماس فاسولاجیان[18] بود. پس از انحلال گروه نمایش واردوویان فهیم به اتفاق فاسولاچیان به بورسا[19] رفت و فعالیت های هنری خود را در جمع هنرمندان ارمنی ادامه داد. او بعدها در خاطراتش از واردوویان قدردانی کرد و وی را نخستین پایه گذار تئاتر حرفه ای ترکیه به شمار آورد.

متین آند،[20] تاریخ نویس دیگری که اقدام به گرد آوری پیشینه و تاریخ تئاتر ترکیه کرده است، با یادآوری تئاتر واردوویان متذکر می شود که واردوویان آن قدر حرفه ای و در کار خود استاد بود که همانند او حتی پس از 1908م، یعنی پس از تدوین قانون اساسی ترکیۀ عثمانی، نیز وجود نداشته است.

به این ترتیب، می توان گفت که هنرمندان ارمنی نقشی بسزا و مهم در پایه گذاری و پیشرفت و اوج گرفتن تئاتر در ترکیه و ترویج آن داشته اند. کسانی که به گرد آوری و نگارش تاریخ تئاتر ترکیه پرداخته اند همگی از زحمات و نقش مهم ارمنیان در زمینۀ ترویج هنر در ترکیه یاد کرده و به آن ارج نهاده اند.

منابع:

www.genocide-museum.am

پی نوشت ها:

[1] Smyrna1ـ

Ekchian 2ـ

Fasouliajian 3ـ

Mnakian 4ـ

[1]Penklian 5ـ

Teriants 6ـ

Ajemian 7ـ

Arousyak 8ـ

[1]Hakop Vardovian 9ـ

Skyutar 10ـ

[1]Gatygyugh 11ـ

[1] Cherkez Eozdens 12ـ

Besa 13ـ

Vusluat 14ـ

Moliere 15ـ

[1]Arsas 16ـ

Rudolf Talaso 17ـ

Tovmas Fasoulajian 18ـ

Bursa 19ـ

[1]Metin And 20ـ